logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tarix
  4. XIX asr va XIX boshlarida Nasaf va Keshda madaniy hayot

XIX asr va XIX boshlarida Nasaf va Keshda madaniy hayot

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz XIX asr va XIX boshlarida Nasaf va Keshda madaniy hayot Reja: 1. XIX asr va XIX boshlarida Nasaf va Keshda madaniy hayot 2. XIX asr yozma manbalarda Nasaf bekligi tavsifi. www.arxiv.uz Nasaf Buxoro amirligining sharqiy qismida joylashgan muxim ma’muriy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy markazlaridan biri bo‘lib kelgan. Uning tarixiy ildizlari miloddan avvalgi asrlarga tutash bo‘lib, ilk o‘rta asrlarda Janubiy So‘g‘dning muhim hududlaridan biri hisoblangan. Qadimshunos va ilk o‘rta asr manbalari tadqiqotchilarining olib borgan ilmiy tadqiqotlariga tayangan holda Nasaf Movarounnahrdaga boshqa shaharlar bilan tipologik umumiy qonuniyatlar asosida rivojlangan va yangi bosqichlarga kirgani ko‘zga tashlanadi.1 Nasafga bag‘ishlab yozilgan maxsus asarlar ko‘p bo‘lmasa-da, , undagi tarixiy taraqqiyot davomida barpo etilgan mudofaa inshoatlari, qator me’moriy binolar qurilishi, aholi nufzining oshib borishi haqidagi qimmatli ma’lumotlar sharqshunoslik fani uchun muhim ahamiyat kasb etadi. O‘rta asr yozma manbalariga tayangan holda Sharq davlatlariga, jumladan Nasafda xam murakkab tarixiy jarayonlar davri etib, shaharsoalik va ijtimoiy rivojlanish alomatlari o‘ziga xos xususiyatlarga ega ekanligi tarixiy adabiyot va qo‘lyozmalarda o‘z aksini topgan.2 So‘ngti o‘rta asrlarda bu beklik Buxoro amirligi tarkibida juda muhim mavqega ega bo‘lib kelgan. Ayniqsa XVSH asr oxiridan boshlab u Buxoro davlatining sharqiy xududlarini boshqarishda harbiy-siyosiy tayanchi va ikkinchi poytaxt vazifasini o‘tab kelgan. XVIII asr oxiridan XX asr boshlarigacha bo‘lgan qo‘lyozma asarlarda va bir qator &#34;Hujjatlar to‘plamlari&#34;da, shuningdek O‘zbekiston Davlat Markaziy arxivi fondlarida saqlanayotgan xujjatlarda5 va boshqa tarixiy manbalarda6 Nasaf bekligidagi siyosiy, harbiy, iktisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanish jarayonlari o‘z aksini toptan. Jumladan, Mirza Muxammad Salimbek Nasaf bekligida iqlim, dehqonchilik, chorvachilik, undagi kasabalar, urug‘-aymoqlar va ayrim binolar haqida yozar ekan, u shunday ta’riflaydi: &#34;...ob-havosi mo‘tadil, nihoyat xushmanzara, ko‘plab bo‘stonlarga ega. Uni suvi Kesh va Samarqanddan oqib keladi, yeri soz va www.arxiv.uz unumdor. Qarshi Abdullaxon Shayboniy (1557-1598) davridayoq ma’mur va obod bo‘lgan, hozirda esa u yanada ko‘rkamlashib kengaydi. Bu viloyatdagi qasaba va mavzelar juda ko‘p bo‘lib, turli nomdagi urug‘lar yashab kelgan. Bunda qator Madrasa, xonaqoh, maschit va hammomlar mavjud&#34;8. XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida Buxoroda yashab ijod etgan shoir va tarixchi Mulla Abdurahmon Tamkin-i Buxoriyning ta’kidlashicha, u : &#34;Men yaqin yoru-do‘stlarim va oshna og‘aynilarim iltimosi va taklifiga ko‘ra, o‘zimga qadar . yozib qoldirilgan 70 dan ortiq Buxoro va uning viloyatlariga doir qo‘lyozma manbalarni o‘qib, o‘rganib va o‘zim eshiggan va o‘z ko‘zim bilan ko‘rgan voqea-hodisalarni jamlab kitob, shakliga keltirdim. Shu yozganlarimni qog‘ozga tushirishga ahd qildim, bunda hamkasblarim o‘z ko‘magini ayamadilar, menga suyanchiq bo‘lib turdilar&#34;, - deb yozgan.9 Abdurahmon Tamkinni bu asari ikki jilddan iborat bo‘lib, birinchisi &#34;Dunyo tarixi&#34; va ikkinchisi &#34;Buxoro tarixi&#34; deb nomlanadi.10 Asarni nomi 18ya varaqda keltirilib, muarrixni aytishicha muqaddima, 44-bob va xotimadan iborat. Ammo Tamkin o‘z qo‘lyozmasini tugata olmagan. Uning bu asari tarixiy-geografiyadan iborat bo‘lib, Markaziy Osiyo, Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarini qamrab oladi. Ayniqsa muarrixning Nasafning tarixiy-geografiyasiga doir ma’lumotlari nodir manbalar qatoridan o‘rin oladi. Jumladan Tamkin-i Buxoriy Nasaf haqida shunday ta’rif beradi: &#34;Nasaf atrofidagi yerlar shikor, ya’ni ovchilik uchun qulay va bu viloyat Balh va Buxoro karvon yo‘li ustida bo‘lib, Afg‘oniston va Hindiston bilan savdo yo‘li ham shu yerdan o‘tadi. Uning chekka atroflaridagi dashtlarda tez yurar tuyalar, yovvoyi cho‘chqa, kulrang va qora junli qorako‘l qo‘ylari boqiladi. Nasaf yerlarida &#34;objo‘sh mayiz&#34;ining sarasi, kunjutning serobligi, pista holvasining shirin ta’mi bilan ajralib turadi va eng oliy nav tamaki ham shu yerda yetishtiriladi. &#34;...Bunda namat bosish, galam to‘qish, turli xildagi alacha, ipak- alacha, nimshohi matolar to‘qiladi. Bunda ustalar yasagan &#34;bag‘dodi&#34; eshiklar nafaqat Buxoro amirligida, balki xorijda ham talab katta. www.arxiv.uz Urganch mamlakatidan har yili tijoratchilar bu yerga kelib, o‘z yurtlariga ko‘plab namatlar va &#34;bag‘dodi&#34; eshiklarni xarid qilib, o‘z yurtlariga olib ketadilar&#34;.11 Nasaf shahridaga qurilish va undagi tarixiy binolar haqida Mirza Abdulaziz Some’ shunday ma’lumot keltiradi: &#34;Qarshi qal’asida 8 ta &#34;idixoni&#34; va 8 ta &#34;jumaxoni” maschitlari bo‘lib, shahar ichi va atrof hududlarida juda ko‘p beshvaqt namoz o‘qiydigan maschitlari bor. Aholisi taxminan 100 ming kishini tashkil etadi. &#34;...Qarshi bekligidagi katta yer maydonlari, ayniqsa quyi tumanlardagi qishloqlar, Koson atrofidagi dahalar Samarqand [shahridagi] SHerdor, Tillakori, Shaybonixon maqbarasi, hamda Buxorodagi va Nasafning o‘zidagi madrasalar, jumladan, Amir Haydar qurdirgan &#34;Madrasa-i Oliy vaqf qilingandir&#34;.12 XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida yashab ijod qilgan sodiq Gulshaniyning &#34;Tarix-i Humonnoma&#34; asarida Nasaf shahridagi tarixiy obidalar, Madrasa, xonaqoh, maschit, Madrasa, bozor va 212 xil hunarmandchilik sohalari, shahar atrofidagi rabotlar va saroylar haqida muhim ma’lumotlar keltirilgan . Darhaqiqat o‘sha davr yozma manbalarni ko‘zdan kechirar ekanmiz, Nasaf Qashqadaryo vohasidaga boy, yeri unumdor va dehqonchilik bilan chorvachilik uchun qulay ekanligi namoyon bo‘ladi, Hujjatlarda qayd etilishicha Qarshi bilan Shahrisabz orasi 6 !/2 farsahni, Buxoro bilan Qarshi o‘rtasidagi masofa 18 farsaxu 800 gazni, Qarshidan Katta-Qo‘rgongacha 15 farsahni va Qarshi va Samarqand orasidagi masofa 18 farsahni tashkil ztgan.14 Abdurahmon Tamkin | Buxoriy ham bu haqda shunday yozadi: &#34;Nahshab Movarounnahrning viloyatlaridan biri bo‘lib, Buxoro bilan uning orasidagi masofa 18 farsahdan ortiq, G‘uzor bilan esa 6 farsahni tashkil qiladi. Vaqt o‘tishi bilan Nasaf Qarshi deb nomlanadi. Mo‘g‘il xoni Kepakxon (X1U asr) davrida saroy qurilgan va shundan boshlab Qarshi nomi bilan mashhur bo‘ldi.U Nasaf tavsifini davom ettirib q shunday yozadi. «Xurosondan Nahshabga kelganlar bu [viloyatdagi] simob koni haqida ma’lumot qoldirganlar... Bunda juda ko‘plab olimu fuzalo, shoiru hadisshunos va o‘z davrining alloma, din peshvolari, shulardan: Abu Turob Nasafiy, Shayx Umar Nasafiy, Shayx Husan Nasafiy, Shayx Tojiddin Nasafiy, Xoja Ali Nasafiy va www.arxiv.uz Shayx Najmiddin Umar ibn Muhammad an-Nasafiy kabi qomusiy olimlar yashab o‘tganlar&#34;. Darhaqiqat Nasaf Sharq va janubiy sharq davlatlaridan Buxoroga boradigan tranzit yo‘li ustida joylashganligi tufayli barcha savdo karvonlari uni chetlab o‘tolmas edi. Ikkinchi tomondan bu beklik Buxoro vohasini Shahrisabz va Hisor bilan bog‘lar va shular hisobidan Qarshi muntazam rivojlanib taraqqiy etib bordi. Savdo tarmoqlari nafaqat shahar ichida, shuningdek shahar darvozasidan tashqarida ham kengayib bordi. Bu esa savdo rastalarining va usti yopiq saroylar sonini uzluksiz ortib borishiga olib keldi. N.A Mayevni ma’lumotiga ko‘ra: 30 yil ichida Qarshi shahri ichidagi katta maschitlar soni 6 tadan 14 taga, madrasalar soni ikki barobar, sardobalar, Registon maydoniga olib boradigan to‘rt magistral ko‘chalarda behisob savdo rastalari, minoralar qurildi va bu inshootlar shahar salobatiga joziba berib turdi. Shahar atroflarida bog‘-rog‘lar, uzumzor va tomorqalar tinimsiz kengayib bordi. Qarshida yetishtirilgan tamaki, xuddi Shahrisabz anori va Kitob [bekliklaridagi] uzum kabi Buxoro amirligida shuhrat qozondi&#34;17 Mirza Salimbekning ta’kidlashicha, Qarshi viloyatida turli urug‘lar: o‘zbeklar, arablar, qozoqlar, qirg‘izlar, tojiklar yashagan. Shahar aholisi asosan turli o‘zbek urug‘laridan iborat bo‘lgan, Tamkin-i Buxoriy esa qo‘shimcha qilib: &#34;Nasafda yashovchi turli uzbek o‘rug‘larndan soliq undirishda va harbiy qo‘shinga jalb etishda birmuncha yengilliklarga ega bo‘lganlar. Qarshida asosan mang‘itlar istiqomat qilishgan. Buxoro amirlari va yirik mansabdorlar asosan shu urug‘lardan tayinlangan&#34; Nasaf bekligi tarixini XVSH asr oxiri va XX asr boshlariga qadar o‘rganishda tarixiy yozma manbalar, solnomalardan tashqari tarixiy davlat arboblarining yozishmalari ham katta ahamiit kasb etadi. Bunday yozishmalarda boshqa yozma manba va tarixiy adabiyotlarda uchramaydigan muhim va qimmatli ma’lumotlar jamlanganki ularda tariximizni va fanimizdagi oq dog‘larni to‘ldirish va boyitishda yangi materiallar jamlangan. www.arxiv.uz Bu to‘plamlardagi rasmiy maktublar asosan farmonlar, inoyatnomalar, hisobot va arznomalardan iborat bo‘lib, XVIP asr oxiridan XIX asr oxirigacha bo‘lgan davrni qamrab oladi. Ularda nafaqat Buxoro amirligi va uning chegaradosh qo‘shni xoliklardagi siyosiy, harbiy, ma’muriy, iqtisodiy, ijtimoiy, diniy, tashqi aloqalar va madaniy hayot tarixiga oid ma’lumotlarni qamrab olgan. Buxoro davlati va uning bekliklari tarixiga oid bunday yozishmalar, bir-ikki maqolani e’tiborga olmaganda, hali o‘z tadqiqotchilariga muhtoj. O‘z FA SHI qo‘lyozmalar fondida sakdanayotgan sakkizta <<Hujjatlar to‘plamlari&#34;da besh mingga yaqin &#34;Maktubot, mushoot va marusumot&#34; lar mavjud. Bu yozishmalar asosan XVSH asr oxiridan XIX asr 80 - yillarigacha bo‘lgan davrni qamrab oladi. Ular asosan Buxoro amirlarining viloyat hokimlari, o‘z qushbegilari, yasavul-ulamo, hamda lashkarboshilari bilan turli yozishmalardan iborat. Bu to‘plamlardagi rasmiy maktubotlar - asosan farmon, inoyatnoma muboraknoma, ariza, hisobot va ro‘yxatlardan iborat. Ularda asosan XVSH asr oxiri va XIX asrdagi Buxoro amirligidagi siyosiy, harbiy, ma’muriy, iqtisodiy, tashqi munosabatlar, diniy va ma’rifiy masalalarga oid ma’lumotlar o‘z aksini topgan. Biz shu «Xujjatlar to‘plami&#34; dan biri haqida fikr yuritmoqchimiz. Bu Amir Haydarni o‘z qaynog‘asi, Qarshi bekligi hokimi Muhammad Hakim biy inoq ibni Muhammad O‘tkur biy kulli qushbegi bilan 1800-1803 yillar davomida o‘zaro yozishmalaridir. To‘plamdagi maktublar turli hajmda bo‘lib, mavzulari ham xilma-xildir. Shulardan 2 tasi 1796-97 yillarga to‘g‘ri keladi, 81 tasi 1800-1803 yillarni va qolgan 197 tasi yili ko‘rsatilmaganligi tufayli ularni Muhammad Hakim biyni inoq mansabidan mehtar va devonbegi unvonini olganidagi yillarni aniqlab, shu yillarda maktublar jo‘natilgan deb qabul qildik. Maktublarni mavzusiga qarab to‘rt guruhga ajratdik. Ammo beshinchi guruhga, ayrim maktublarni bir necha mavzuni qamrab olgani uchun, ko‘proq qaysi masalaga ko‘proq e’tibor berilganiga qarab, u yoki bunisiga kiritdik. www.arxiv.uz 1) Shahslarni lavozimga tayinlash yoki bo‘shatish, amalini suiiste’mol qilgan shahslarni jazolash, yaxshi xizmat ko‘rsatganlarni siylash va mansabini ko‘tarish va hokazolar. Bu turdagi maktublarda Amir Haydar Qarshi [Nasaf] dagi hatto ayrim qasaba va mavzelardagi idora usuliga e’tibor berishni, biron ishkalliklar paydo bo‘lgudek bo‘lsa, bunday joylarga markazdan, ya’ni hokim idorasida ishlab, bek nazariga tushgan va o‘zi shaxsan ishongan shahslarni boshqaruv ishiga jalb etilishini uqdirgan., Yozishmalarni ko‘zdan kechirar ekanmiz, amir viloyat hokimidan tortib, madrasalarga mutavalliylar nomzodini belgilashgacha bo‘lgan har bir farmonni o‘zi belgilab bergan. 2) Bu guruh maktublariga asosan siyosiy-iqtisodiy va ijtimoiy masalalarga doyr hujjatlarni kiritdik. Bu turdagi yozshpmalarga yer-suv masalalari, soliqlar turi, vaqf mulklari, ko‘chmas mulklarni oldi-sotisi, pul-muomala birliklari, asossiz undirilgan soliqlar va markaziy hukumatga joylardan jo‘natilgan norozilik arizalari tufayli bu masalani qozixonalarda ko‘rib chiqib, ortiqcha undirilgan soliqlarni egalariga qaytarish; poraxo‘rlik-ta’magirlik natijasida amalini suiiste’mol qilgan amaldorlarni jazolash; ariza va shikoyatlar qaysi amaldor ustidan bo‘lsa, bu noroziliklarni oldini olish maqsadida Nasaf hokimiga, o‘sha ishlarga mutasaddi shahslardan hisobot talab qilish kabi masalalar bo‘yicha hujjatlar kiritildi. 3) To‘plamdagi harbiy ishlar va uni tashkil etish, Qarshi bekligi atrofidagi 15 dan ortiq qal’alarga doimiy qo‘shin to‘plash, ularni moddiy ta’minoti, qurop- aslaha, ot-ulov ajratish, qo‘shinlar tarkibi - ilg‘or, navkar, shogirdpeshalar tanlash va harbiy hizmatga jalb etish, ayrim vaqtlarda qora-cherik yig‘ish va ularni safarbar etish; harbiy ko‘riklar o‘tkazib turish; qo‘rg‘on va qal’alarni vaqti-vaqti bilan ta’mirlash va yangilarini qurish, umuman amirlikni sharqiy hududi bo‘lmish Nasaf bekligini harbiy jihatdan mustahkamligini oshirish to‘g‘risidagi maktublar uchinchi guruh hujjatlarini tashkil etadi. 4) Bu guruhga aralash masalalar, beklikni turli joylaridan haftalik asosiy masalalarni qamrab olgan axborotnomalar, xat-xabarlar, tijorat masalalari bilan Nasafga kelib ketgan savdogarlar hisobotlari, madrasalarda ta’lim-tarbiya www.arxiv.uz masalalari, Madrasa talabalarini darsliklar bilan ta’minlash va ularga uch bosqichli («a’lo» «avsat» va «adno») maoshlari berish, mudarrislar vazifalari (moyonasi) va ularni ish tartiblarini taftish etib turish kabi hujjatlar kiritildi. To‘plamdagi to‘rt guruhga mansub hujjatlarni o‘rganar ekanmiz, XVSH asr oxiri va XIX asrda Nasaf bekligidagi davlatchilik asoslari va uni hayotga tadbiq etish uchun olib borilgan chora-tadbirlar oydinlashadi. Ammo tashqi aloqalarni yaxshi yo‘lga qo‘ygan Buxoro amirining mamlakatni markazlashtirish sohasida ichki ziddiyatlarni bartaraf etishdagi harakatlari, amirlik qudratini mustahkamlash uchun muntazam qo‘shin tuzish, soliq sistemasini tartibga keltirish, yer-suvga egalik qilishdagi islohotlari; pul reformasi, o‘quv sistemasida boshlang‘ich maktab ta’limotining majburiy tizimini joriy etish, madrasani bitirgan talabalarni imtihon etish va bilimiga qarab lavozimga tayinlash kabi qator rasmiy hujjatlardan iborat. Buxoro amiri Shoh-Murod hukmronligi davrida (1785- , 1800) o‘z o‘g‘li Amir Haydarni valiahd qilib, uni Qarshi bekligiga hokim etib tayinlaydi. Otasi vafotidan so‘ng Buxoro amiri taxtini egallaydi va o‘z o‘rniga qaynog‘asi1 Muhammad Hakim biy inoq ibni Muhammad O‘tkurbiy kull-i qushbegini hokim etib qoldiradi. Yangi hokimni hali bu muxim harbiy strategik ahamiyatga ega bo‘lgan beklikni boshqarishdagi tajribasizligini e’tiborga olib amir doimo uni nazorati ostita olib, boshqaruv tizimiga doir o‘z maslahatini farmonlari, inoyatnoma va muboraknomalarini deyarli haftada choparlar orqali jo‘natib, Nasafdan xat- xabarlarni qabul qilgan. Jumladan, beklikni boshqarishda o‘z akalari Niyozbek biy va Rajabbekka, hamda tog‘asi Davlatbek biyga suyanib, ular bilan maslahat bilan ish tutishni ukdiradi. Shahrisabz va Kitob beklari bilai ehtiyot bo‘lib ish tutshpni talab etib borgan. Amir Haydar bir xatida shunday yozadi: &#34;Biz Qarshi [bekligi] ni boshqarib turganimizda qo‘ng‘irotliklarni bandilikdan ozod qilgan edik. Siz ham ularni ozod qiling va ta’zyiq o‘tkazmang. Ersari jamoasi o‘z qal’asiga ega emas, bu esa ularni tushkunlikka tushirmoqda. Ulardan o‘zingizni qanday oqlaysiz, insonni adashishi nimalarga olib kelishi mumkin. Buni o‘rniga biror kishini shu ishni hal qilish www.arxiv.uz uchun ajrating va bu masalani barcha tafsilotlarini o‘rganib chiqing, so‘ng bizga xabar bering&#34;22. Demak, amir Nasafdagi mudofaa qo‘rg‘onlariga katta e’tibor bergan. Sababi, Qarshi bekligadagi deyarli barcha mudofaa qo‘rg‘onlari sharqiy va janubiy-sharqiy qismida joylashgan bo‘lib, ular Shahrisabz va Sharqiy Xududdarni tashqi hujumlardan mudofaa qilishga mo‘ljallangan edi. Shularni e’tiborga olgan Amir Haydar o‘z otasi hukmronligida barpo etilgan 8 ta qal’a qo‘rg‘onlari o‘rniga ular sonini 15 tadan oshirgan.23 Qal’alar - mudofaa maqsadlarida qurilgan strategik jihatdan qulay va mustahkam tayanch punkti vazifasini bajarib kelgan. Bunday qal’alardan Nasafda XIX asr boshlariga kelib 15 tadan ortiq bo‘lgan. Jumladan, Yangi-qo‘rg‘on, G‘urjob, Bastaxon, Chiroqchi, O‘rtepa, Panjob, O‘rmitan, Yangi-kent, Mojar, Qamashi, Qo‘rg‘oshim, Qum, Karki, Chilimboshi va hokazolardan iborat. Bunday mudofaa qal’alarida turar joy binolari va harbiy qismlar barpo etilgan bo‘lib, ular beklikning qaysi yerida joylashuviga qarab, katta yoki kichik bo‘lishi mumkin bo‘lgan25. Har bir qo‘rg‘onga 100 dan 1000 tagacha muntazam qo‘shin saqlangan va ularni ta’minoti &#34;jo‘l&#34; solig‘i hisobidan bo‘lishini uqdirgan26. Har bir qo‘rg‘ondagi harbiy qo‘shin sarkardalari bilan yaxshi munosabat o‘rnatishni, aks holda bu beklikdagi ishlar teskarisiga aylanib ketishidan Muhammad Hakim biy mehtarni ogohlantirib borgan. Amir bir maktubida bu haqda shunday xabar jo‘natgan:’Tursun xoja o‘troq pirzodalardan, u bahodirlar orasida eng yoshidir va alohida e’tiborga loyiqdir, Saroylik Muhammad Amin miroxur esa hurmatlilarimizdan, unga e’tiboringizni kuchaytirib, boshqalar bilan o‘ralashib qolganiga yo‘l qo‘ymang. Bek Mirza qaraulbega ham ulardan qolishmaydi. Qarshi ahlini va undagi navkarlarni o‘zimizga samimiy qalb bilan yaqinlashtira olmadik. Ish qilib ishlarimizni chappasiga aylantirvormang. Saroylik Tog‘ay qo‘rchiboshi, Berdi jebochi, Muhammad Rahim va Bek Mirza bilan, ya’ni ana shu to‘rt bahodirni har biriga birday yaxshi munosabatda bo‘ling, aks holda ular sizni tashlab ketadi. Bu esa yarashish [bitimimiz] ga salbiy ta’sir etishi www.arxiv.uz mumkin. Buxoro va Qarshi shogirdpeshalarini yoshiga qarab [istefoga chiqarish uchun] ajratib chiqing. Amrimizga amal qiling&#34; . Shu bilan birga bu maktublarda joylardan undiriladigan &#34;hiroj&#34; va’’zakot&#34; soliqlari, ularning o‘lchovi, bekliqdagi 15 amokni aholisi uchun suv ta’minoti bo‘yicha &#34;Haq-oba&#34; ajratish, madrasalarda tahsil olayotgan tolibi ilmlarga ulamo va mudarrislarga maosh tayinlash kabi masalalar ham o‘z aksini topgan.28 Jumladan, Amir Haydar Muhammad Hakim biy devonbegiga yozgan bir maktubida: &#34;Ma’lumingiz bo‘lsinkim, &#34;Madrasa-i Oliy&#34; mullabachchalari va tolibi ulamolari uchun oylik maoshlariga 1000 &#34;zakot&#34; ajratilgan edi. &#34;Siz ham bir narsa hadya qiling&#34; - deb farmon bergan edik. Agar biz yuborgan mablag‘ kamlik qilgan bo‘lsa, shu tufayli hammaga yetmagandir. Hatto keyingi bir-ikki oy ichida ular maosh olmagandirlar. Biz &#34;zakot&#34; ni yig‘ib bo‘lgach, shu daromaddan hofizlar va &#34;Madrasa-i Oliy&#34; talabalariga mosna to‘laymiz. Taniqli boylarimizdan vaqtinchalik qarzga mablag‘ oling va ularni vazifa [maoshi] ni tarqating. Zakotdan yig‘ilgan daromaddan tezda qarzlarni qaytaramiz. Siz qori xatm o‘quvchilar va eshitguvchilarga moyonalarini tarqating. Alloh nasib etsa &#34;zakot&#34; ni vaqtida yig‘ib olamiz va qarzlarni to‘laymiz&#34;.29 Amir Haydar farmoniga ko‘ra Qarshi bekligiga 2 ta qozilik ishlarini nazorat etish uqdirilgan: jami boy aholi -fuqaro Niyozbek biyga va olimlar, sayidlar, aymoqlar, ya’ni jami beklikdagi mansabdor va hurmatli zotlar Muhammad Hakambek biyga murojaat etishlari lozim bo‘lgan. Qolgan raiyat esa xalq qozisi - Avaz og‘aliqqa arz qilishlari lozim bo‘lgan. To‘plamdagi yozishmalarni ko‘zdan kechirar ekanmiz, Amir Haydarni Qarshi bekligidagi 10 ta mansabdor shaxsga o‘z aql-zakovatlariga ko‘ra marhamat ko‘rsatishlarini va raiyatga zaruriy umumiy ta’lim uchun o‘z hissalarini qo‘shishga chaqiradi. Shu qatorda beklikdagi 23 ta jamoaga 26 ta muallimlarni mahramlar kuzatuvida joylarga jo‘nashlariga farmon yuborar ekan, shunday yozadi: &#34;Siz mazkur ulamolarga tayinlab qo‘yingkim, ular zaruriy umumiy ta’limni barcha tobe’ raiyatga bilimni puxtaroq egaplashlarini ta’minlasinlar. Muxtasiblar www.arxiv.uz ham ularga yordam bersinlar. Toki zaruriy umumiy ta’limdan birorta ham balog‘atga yetgan kishi qolmasin. Qarshi va Xusorga yuborilgan ulamolar joylardagi muallimlarga bosh bo‘lsinlar. Kelif, SHerobod, Saidobod, Poshxurd va Panjobga jo‘natilgan ulamolarga ham mahramlar [Buxorodan] yetib boradilar. Joylardagi muallimlarni nazorat etuvchi ulamolarga mahramlar birga istiqomat qilmoqlari xizmat lozim va haqlarini qonunga muvofiq to‘lanadi. Ko‘rsatmalarga muvofiq amal qiling va unga xilof ish tutmang. Vassalom, 1218/ 1803-04 yil30. Shunday qilib, bir &#34;Hujjatlar to‘plamidagi 280 xujjat o‘rganib chiqqanimizda shu narsa ayon bo‘ldiki, Amir Haydar Buxoro davlatida yuz berayotgan barcha ishlardan xabardor bo‘lib borgan va shu ma’lumotlardan mamlakatni boshqarishda foydalangan. Uning bir qator islohot o‘tkazishdagi tadbirlari jumladan muntazam qo‘shin tuzish, soliqlarni tartibga solish va isloh qilish, pul muomalasini izga solish va amirlikda zaruriy boshlang‘ich ta’limni joriy ... etishda ma’lum darajada ijobiy ta’sir etgan. Bu maktubotlar XVSH asr oxiri va XIX asr hayotini umumiy tasvirini ochishga boy va xolis faktik ma’lumotlarni o‘zida mujassamlashtirgan. O‘sha davr tarixchisi shunday yozadi: &#34;Amir Haydar olim, sahovatli odil hukmdor edi. Barcha fanlardan munosib bilimlar egallagan edi. Davlat ishlari bilan band bo‘lishiga qaramay, u tolibi ilmlarga dars berar, shogirdlari o‘n besh mingdan kam emas edi&#34;. Xulosa qilib aytganda, Nasaf bekligi haqidagi XIII-XX asr boshlaridagi yozma manbalar shu hudud tarixini o‘rganish uchun qimmatli manbadir. Ularda o‘sha davrni tavsifini namoyon etishdagi ma’lumotlar, shuningdek mang‘it sulolasiga mansub hukmdor Amir Haydarni Buxoro amirligani Sharqiy hududlarini harbiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy rivoji uchun o‘tkazgan islohotlarni ahamiyatini o‘rganish o‘tmish tarixini yangi qirralarini ochishda muhim ahamiyatga egadir. www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati. 1 Баҳр ал-калом таълийф Маймун бин Муҳаммад ан-Насафий аш-шаҳийр би-Абул Муъийн ан-Насафий, Дамашқ, Дор ал-Фарфур, 1997 2 Улрих Рудольф. Ал-Мотуридий ва Самарқанд суннийлик илоҳияти, Тошкент, 2001, 47-бет 3 Иброҳим Холиёров, Шоҳ Мурод Шароф, Ҳазрат имом Муъийн зиёратгоҳи, Тошкент, «Янги аср авлоди», 0-15 бетлар 4 У. Уватов, Абул Муъийн ан-Насафий ва унинг асарлари. Имом ал- Бухорий сабоқлари журнали, 2001 йил, 3-сон, 218-бет

O'xshashlar

XIX-XX asr boshlarida Nasaf va Keshda madaniy hayot
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buayot
XIX asr oxiri -XX asr boshlarida Yaponiya
XIX asr oxiri XX asr boshlarida AQSH
XVII–XIX asr boshlarida xalqaro munosabatlar va diplomatiya