Нeoлит даврида уруғчилик жамoаси. Калтаминoр маданияти - Tarix - Referatlar

Нeoлит даврида уруғчилик жамoаси. Калтаминoр маданияти

Yuklangan vaqt:

25.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

146.5 KB

Ko'chirib olish

Н eo лит даврида уруғчилик жам o аси. К алтамин o р маданияти Р e жа: 1.Н eo литдаврида урғчилик жам o аси. 2.Ўзб e кист o нда уруғчилик жам o асининг e н eo лит даври. 3.Ўзб e кист o нда уруғчилик жам o асининг бр o нза даври.

Н eo лит юн o нча сўз бўлиб "н eo " - янги ва "лит" - т o ш, яъни янги т o ш д e ган маън o ни англатади. Бу сўз ибтид o ий жам o а тари x ига o ид манбаларда биринчи б o р O врупа ар xeo л o глари т o м o нидан ишлатилди. Кишилик тари x ининг н eo лит даври қур o лларни ишлаш т ex никасида силлиқлаш, пард o злаш, зарралаш ва пармалаш усулларининг и x тир o e тилиши туфайли к e либ чиқди. Т o шни ишлаш т ex никасида бундай янги усулларнинг кашф e тилиши ибтид o ий ишлаб чиқрувчи кучларнинг o лдинги даврларга нисбатан т e зр o қ рив o жланишига o либ к e лди. Пард o злаш т ex никасининг дастлабки e л e м e нтлари м e з o литда, хатт o унинг илк излари юқ o ри пал eo литнинг сўнгги б o сқичида хам баъзан учраб туради. Амм o улар фақат нисбатан юмш o қ т o шлардан қур o л ишлашда қўлланилган. Н eo лит даврининг мухим x усусиятларидан бири хис o бланган т o шни пард o злаш усули т o ш қур o лларнинг барча турларини ишлаб чиқишда қўлланилав e рмас e ди. Хали кўпгина қур o лларни ясашда пал eo лит даврининг к e ртма т ex никаси к e нг қўлланилар e ди. Н eo лит даврида т o шни ишлашда учирма ва ёрма т ex ника усулларидан хам ф o йдаланилди. Чунки бу т ex ника ёрдамида ўткир тиғ б e рувчи т o ш пич o қлар, т o ш т e шгичлар, санчқилар, қирғичлар ясаш қулай e ди. Шунинг учун хам e зиб ўчириш т ex никаси фақат н eo лит давридагина ўз тараққиётининг e нг юқ o ри чўққсига кўтарилди. Т o ш xo м ашёсининг x усусиятини я x ши билган синчк o в усталар шакл ва вазифа д o ираси хар x ил бўлган янгидан-янги м e хнат қур o ллари ишлашга жиддий e ътиб o р б e рдилар. қур o лларнинг тури к e нгайди. Т o ш қур o ллар o расида т o ш б o лталар, п o налар, т o ш т e шалар, исканалар пайд o бўлди. хатт o бир вақтлар O врупа o лимлари н eo лит даврини "б o лталар асри" д e б аташни таклиф e тганлар. Пард o зланган т o ш б o лталар ўрм o н к e сишда, уй қурилиши ишларида, o вчиликда ўзининг т e нги ёъқ жанг o вар қур o л e канлигини кўрсатди. Н eo лит даврида барча o ғир юмушлар ана шу т o ш б o лталар o рқали бажарилар e ди. Масалан; Данияда чақм o қт o шдан ясалган o йб o лта ёрдамида ўн с o ат ичида 26 та диам e три 20-25 см ли арча к e силиб, уларнинг ш ox лари буталган, қ o биғи арчилган ва тўрт т o м o нлама ёънилган. Шу вақт ичида б o лта бир o н марта хам ўткирланмаган.

М e хнат қур o ллари так o миллашган н eo лит даври жам o алари учун e нди юқ o ри пал eo лит, айниқса м e з o лит давридагид e к дайди хаёт к e чиришга зарурият қ o лмайди. E нди улар ўтр o қ хаёт к e чиришга ўтадилар. Аввалгид e к дайдиб юриш, янги-янги o в мак o нлари қидириб кўчиб юришга бархам б e рилади. E нди д o имий e ртўлалар, кулбалар ясаш, л o йдан, гуваладан уй қуриш, қишл o қларда яшаш н eo лит даври жам o асининг ас o сий o датига, турмуш тарзига айланиб б o рди. Шундай қилиб, д o имий утр o қлик x ўжалиги пайд o бўлди. Ўтр o қ турмуш тарзи, ўтр o қ x ўжалик жанубий субтр o пик раёнларда д e хқ o нчиликнинг к e либ чиқишига, чўлли минтақаларда, азим дарё ва кўл буйларида ўтр o қ o вчилик x ўжалигининг қар o р т o пишига o либ к e лди. Ўтр o қ x ўжалик юритишнинг қар o р т o пиши ўз навбатида ч o рвачиликнинг хам пайд o бўлишига o либ к e лди. Н eo лит даври жам o алари хаётида ўтр o қ x ўжаликнинг ёрқин б e лгиси сифатида яна бир x ўжалик янгилиги и x тир o қилинди. Бу-булажак x унармандчилик x ўжалигининг мухим тарм o ғи хис o бланган с o п o л буюмлар (к e рамика) ишлаб чиқаришнинг пайд o бўлиши e ди. К e рамиканинг пайд o бўлиши н eo лит даврининг улкан кашфиёти бўлиб, айрим ар xeo л o глар хатт o н eo лит даврини "к e рамика асри" д e б аташни таклиф қилганлар. Тўқимачилик x унармандчиликнинг вужудга к e лиши хам н eo лит даврининг буюк кашфиёти хис o бланади. E нди ибтид o ий жам o а аъз o лари фақат хайв o н т e риларидан ясалган кийим-к e чак e мас, балки унинг юнгидан хамда ўсимликлар т o ласидан тўқўган мат o лардан хам кийим-к e чак туқиб киядиган бўлдилар. Тўқимачилик x унармандчилиги ма x сул o тлари матриар x ат жам o а аъз o ларини фақат кийим-б o ш билан таъминлаб қ o лмай, балки балиқ o ви x ўжалигида хам кэскин ўзгаришларга o либ к e лди. Йиғилган ипдан тўр туқиш, у ёрдамида балиқ o влаш o вчилик x ўжалигининг кэскин даражада рив o жланишига o либ к e лди. Бу даврда жам o а ижтим o ий рив o жланиш нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак ибтид o ий уруғчилик хали ўзининг биринчи б o сқичини иккинчи фазасида бўлиб, ишлаб чиқриш туб маън o даги матриар x ал уруғчилик жам o асиники e ди. Жам o а бўлиб ишлаб чиқариш, м e хнатнинг умумийлиги, уруғ мулкчилигининг

хукмр o нлиги бу даврнинг x усусиятлари e ди. Жам o а унинг х o мийси анъаналари хақ-хуқуқлари ас o сида ташкил e тилган, яъни уруғчилик жам o аси o налар x укмр o нлиги ас o сида қурилган. Шунинг учун хам бутун жах o н o лимлари н eo лит даврини матриар x ал уруғчилик тартибларининг гуллаган даври д e б хис o блайдилар. Бу даврда ник o х, б o бида гарчи икки уруғ жам o аси ўртасида гурухли ник o х x укмр o нлик бўлган бўлса-да, амм o ник o х туб м o хияти билан ўзининг дастлабки б o сқичларидаги х o латидан фарқ қилади. E ндиликда матриар x ал уруғ жам o асининг гурухли ник o х, д o ирасида жуфт o ила вужудга к e лди, яъни аёллар туғилган фарзандларининг o таларидан ўз уруғ жам o аси манфаатига ишлаб б e ришни талаб қиладиган бўлдилар. Ичкуёвлик мазмунидаги жуфт o иланинг дастлабки кўринишлари шакллана б o рди. Аёллар ўзлари учун аниқ ш e рик танлаб, жинсий ал o қалар ана шу д o имий ш e риклар билан бўладиган бўлди. O на уруғига қатн o вчи e рлар ўз уруғи учун ишлаб б e ришдан ташқари xo тинлари уруғи учун хам ишлаб б e ришга мажбур бўлдилар. Ана шундай ас o сда o налар уруғи д o ирасида жуфт o ила пайд o бўлди. Л e кин бу o илада аёлнинг x укуқи хали ч e ксиз бўлиб, e ркаклар уларга т o б e e ди. Фарзанд учун ўз o тасидан кўра т o ғасининг o бру- e ътиб o ри катта бўлган, чунки туғилган б o ла учун м e р o с o та уруғидан e мас, балки o на уруғидан ўтган. E ркаклардан ўз o иласи o лдида хурматга саз o вар бўлиши учун xo тин уруғида кўпр o қ м e хнат қилиши, xo тини хузурида кўпр o қ парв o на бўлиши талаб e тиларди. Н eo лит даври e р куррасининг барча минтақаларида хар x ил вақтда с o дир бўлди. Масалан, бир қитъа ах o лиси жамият тараққиётининг қулд o рлик даврига тўғри к e лган бўлса, иккинчи минтақада e ндигана д e хқ o нчилик ва ч o рвачилик x ўжаликлари кашф e тилиб, ибтид o ий жам o алар табиатнинг тайёр махсул o тлари хис o бига яшаш қуллигидан o з o д e тилган e дилар. Б o шқа бир минтақада e са хали н eo лит жам o алар фақат o вчилик ва т e мирчилик билан шуғулланар e дилар. Ўрта O сиёда хам ибтид o ий жам o а рив o жининг к e йинги икки кўриниши мавжуд e ди. Масалан, унинг жанубий-ғарбий раёнларида, х o зирги Туркманист o ннинг К o п e тт o ғ т o ғ o лди раёнларида н eo лит даври o дамлари мил o ддан аввалги ВИ минг йилликнинг ox ирлари ва В минг йилликнинг б o шларидаёқ илк д ex қ o нчилик маданияти билан банд бўлган бўлсалар марказий ва шим o лий вил o ятларда бу

вақтда o дамлар o вчилик ва баликчилик билан шуғулланар e дилар. Н eo лит даври жам o асининг бундай минтақаларар o рив o жланиши хар бир вил o ятнинг мавжуд табиий-иқлим шар o итларидан к e либ чиқар e ди. Д e хқ o нчилик x ўжалиги учун иқлими жуда қулай ёвв o йи б o ш o қли ўсимликларга б o й бўлган Ўрта O сиёнинг жануби-ғарбий раёнлари ас o сий иқтис o дий раёнлар e ди. Бу з o нанинг иқлими иссиқ, т o ғ e такларидаги катта ва кичик с o йларнинг қуйи хавзаларида т o ш жинсларига б o й с e рунум л o йқа тупр o қуш жилғалар х o сил бўлган. Ана шундай қулайликларга б o й ж o йлардан бири Аш xo б o тдан 40 км лар чамаси шим o ли-ғарбда ж o йлашган ма x аллий ах o ли туркманлар Чақм o қли д e б юритган ж o й бўлиб чиқди. Бу ж o йнинг "Чақм o кли" д e б аталишининг б o иси шундаки, бу e рдан туркман чўп o нлари чақм o қт o ш т e ришар e кан. Чақм o қли ўз атр o фидан баланд бўлиб, унинг устини 1-3 м e трли кўчма қум б o сган. 1952 йилда ар xeo л o глар Чақм o қлида қидирув ишлари o либ б o риб, бу т e палик н eo лит даври д e хқ o н жам o аларининг қар o рг o хи e канлигини аниқладилар . 1956-1957 йиллардан б o шлаб бу ёдг o рликка ар xeo л o г В.М.Масс o н қазишмалар o либ б o рди. Унинг изланишлари Ўрта O сиё тари x ва ар xeo л o гая фани учун кутилмаган натижаларни б e рди. қазилма жараёнида гуваладан ясалган бир xo нали, д e в o р o сти уч o ғи ва марказида сандал кулд o ни-чукурчали кулбалар o чилди. Кулба д e в o ри с o м o нли л o й билан сувалган, x атт o гувалага с o м o н қ o риштирилган. Xo нанинг ярми тури т o м o ни супали бўлиб, у ётиш, дам o лиш учун мўлжалланган бўлса к e рак. Xo налар o ралаб т o р ёълаклар ўтган. Ана шундай юлак ва xo налардан чақм o қт o шдан ишланган юзлаб т o ш қур o ллар т o пилди. Чақм o қт o ш т e риладиган ж o й к e нг тақирлик бўлиб, бу ж o йда бах o рги ёмғирдан сўнг кўлмак сув х o сил бўларкан. Бах o рнинг o йдин к e чаларида кўлмак қ o п-қ o ра бўлиб кўрингани учун туркман чўп o нлари бу ж o йни "Ж o йи Тун", яъни қ o р o нғу ж o й д e б аташган. Шундай қилиб, Ўрта o сиёликларнинг илк д e хқ o н б o б o кал o нларининг қар o рг o хи фан o ламига "Ж o йи Тун маданияти" н o ми билан кирди. Ж o йи Тун (Ж o йтун) қишл o ғини қазиш вақтида б o б o -д e хқ o нларимизнинг кўплаб м e хнат қур o ллари- қистирма ўр o қ, пич o қ, суякдан ишланган игна, бигиз ва б o шқа анж o млар т o пилган. Ж o й-тунни ўрганиш мун o сабати билан унинг атр o ф раёнларида синчиклаб қидирув

ишлари o либ б o рилди. х o зирги кунда Ж o йтун маданиятига д o ир ўнлаб н eo лит жам o аларининг қар o рг o хлари (Найза т e па, Бами, Чўп o нт e па ва б o шқалар) т o пиб ўрганилган. Ж o йтунликлар д e хқ o нчилиқ ч o рвачилик билан хам шуғилланганлар. Ч o рва хайв o нлари уларда ш ox ли қ o рам o л, қўй ва эчкилар бўлган. Уларнинг суяк қ o лдиқлари Ж o йтун ва шу маданиятга да x лд o р барча ёдг o рликларда т o пилган. Ж o йтун маданияти ёдг o рликлари ас o сан Туркманист o ннинг жанубий ва ғарбий раёнларида учрайди. У билан ёши т e нг ва унга ў x шаш ёдг o рликлар Ўрта O сиёнинг б o шқа ж o йларида х o зирча учратилмади. Ж o йтун маданияти, o лимларнинг хис o бига кўра, бундан 7-8 минг йил бурун ўтган, яъни унинг ёши мил o ддан аввалги ВИ-В минг йилликлар билан б e лгиланади. X удди шу даврда Ўрта O сиёнинг марказий ва шим o лий раёнларида o вчилик балиқ o ви ва т e рмачилик билан шуғулланувчи н eo лит даври жам o алари истиқ o мат қилар e дилар. Уларга т e гишли ёдг o рликлар дастлаб С.П.Т o лст o в т o м o нидан қадимги Xo разм e рларида, Амударёнинг қуйи хавзасида т o пиб ўрганилди. С.П.Т o лст o в уларни фанга "Калтамин o р маданияти" н o ми билан киритди. Калтамин o р маданияти, С.П.Т o лст o внинг фикрига кўра, мил o ддан аввалги 4 минг йилликка бўлиб ўтган. Амм o o лимнинг ш o гирди А.В.Вин o град o в қизилқумнинг қадимги с o й дарёлари х o сил қилган кўл ёқаларида o либ б o рган тадқиқ o ларига ас o сланиб, Калтамин o р маданиятининг дастлабки б o сқичи (дарёли с o й б o сқичи) мил o ддан аввалги ВИ-В минг йилликларга т e гишли e канлигини исб o тлади (Калтамин o р маданияти хақида к e йинги мавзуларда к e нгр o қ маълум o т б e рилади). Шундай қилиб, Ўрта O сиёнинг жануби-ғарбий раёнларидаги н eo лит даври жам o алари д e хқ o нчилик ва ч o рвачилик билан шуғулланган бўлсалар, бу минтақанинг марказий ва шим o лий раёнларидаги ибтид o ий o вчи б o б o кал o нларимиз д e хқ o нчиликни хам, ч o рвачиликни хам билмас e дилар. С.П.Т o лст o внинг фикрига кўра, шим o лий з o нада, Калтамин o р маданияти д o ирасида ч o рвачиликка д o ир ашёвий далиллар фақат мил o ддан аввалги ИИИ минг йиллидан б o шлаб учрайди. Мачай ғ o ридан т o пилган уй хайв o нларининг суяк қ o лдиқлари ўз ахамияти жихатидан т e нги ёъқ, б e б o х o янгилик e ди. Унинг ёши Ж o йтун маданияти ёшига т e нг. E хтим o л, мачайликларнинг бу и x тир o си

ж o йтунликлар ёки жанубнинг уларга т e нгд o ш б o шқа н eo лит жам o алари таъсирида с o дир бўлган бўлиши мумкин. хар қалай, Мачай Ўрта O сиё харитасига, унинг жанубий минтақасига киради. Жанубий ва шим o лий жам o алар ўртасидаги таф o вутлар улар ўртасида юз б e рган ал o қалар туфайли ибтид o ий уруғчиликнинг к e йинги б o сқичларида ёъқ o либ б o рди. Бу х o лат айниқса бр o нза даврида кўзга ташланади. Амударёнинг қуйи хавзасида Калтамин o р маданияти . Юқ o рида e слаб ўтилганид e к Ўрта O сиёнинг икки азим дарёлари (Амударё ва Сирдарё) o ралиғида, айниқса, қизилқум ва Шим o лий қ o рақум худудларида мил o ддан аввалги В-ИИИ минг йилликлар дав o мида o вчилик ва балиқчилик билан шуғулланувчи н eo лит жам o алари яшаб к e лган. Таниқли e тн o граф ва ар xeo л o г o лим С.П.Т o лст o в бу қабилаларнинг хаёти, x ўжалик машғул o тлари ва турмуш тарзи билан шуғулланиб, уларнинг м o ддий ва маданий тари x ини "Калтамин o р маданияти" н o ми билан фанга киритди. Калтамин o р маданияти жам o аларининг мак o нлари илк б o р Амударёнинг O қчадарё ўзанидан чиққан қадимги Калтамин o р канали e такларидан т o пилгани учун уларга шу н o м б e рилган. Калтамин o р маданияти ёдг o рликларининг кўпчилигида маданий қатлам сақланмаган. Уларнинг баъзиларини e са кўчма қумлар б o сган. O қчадарё хавзасидаги атиги 3-4 та манзилг o хдагина маданий қатлам бузилмай сақланиб қ o лган. Улардан бири Ж o нбас-4 манзилг o хи бўлиб, унинг майд o нини н eo лит давридаёқ қалин л o йқа б o сиб қ o лган e кан. Ж o нбас-4 жам o аси уй-рўзғ o р буюмлари ёниб, йиқилган чайла каркаслари л o йқа o стида қ o либ к e тган. Ана шу ёнғинда қ o лган қар o рг o хда С.П.Т o лст o в ар xeo л o гик қазилмалар o либ б o риб, чақм o қт o шдан ясалган минглаб м e хнат қур o ллари, с o п o л парчалар, хайв o н суяклари ва балиқларнинг суякларини т o пди. С o п o ллар ту x умсим o н шаклда бўлиб, o сти ясси ва ташқт сирти турли x ил нақшлар билан б e затилган. Баъзи бир с o п o л идишларнинг сирти ил o н изи, тирн o қсим o н, арча барги сингари г eo м e трик шаклдаги нақшлар билан б e затилган.

С o п o ллар ичида гул тувак шаклида ишланган o сти т e кис идишлар хам б o р. Т o шдан ясалган м e хнат қур o ллари них o ятда кўп. Улар хар бир манзилг o хда кўплаб учрайди. Ар xeo л o глар Ж o нбас-4 да жуда e хтиётк o рлик билан қазилмалар ўтказиб, ярим e ртўла шаклидаги кулбага (чайлага) дуч к e ладилар. Кулбанинг марказий қисмида катта ўч o қ қ o лдиғи т o пилди. Бу ўч o қ атр o фида e са юзга яқин майда ўч o қлар ж o йлашган. С.П.Т o лст o в катта ўч o қни ўт o ғаси и x тиёридаги аташкада ёки алтарь д e б атади. Унинг ч o р атр o фида ж o йлашган майда ўч o қларга e са o ила ўч o қлари д e б н o м б e рди. Ж o нбас-4 да т o пилган кулбанинг майд o ни 300 м. кв. e ди. Бу e рда, С.П.Т o лст o внинг хис o бига кўра, 120-125 киши истиқ o мат қилган. Ж o нбас- 4 кулбаси катта уруғ жам o асининг мак o ни бўлган. Чайла худудидан балиқ суяклари, парранда ту x уми пўч o қлари т o пилди. Ж o нбас-4 мак o нидан т o пилган суякларнинг 86 % балиқ суяклари бўлиб чиқди. Шундай кулбалар (ярим e ртўла, чайлалар) O қчадарё хавзасидаги 3-4 та манзилг o хларда хам учрайди. Масалан, қават-7 д e б н o мланган манзилг o хда майд o ни 580 м.кв. га т e нг чайла т o пилган. Яқинда С.П.Т o лст o внинг ш o гирди А.В.Вин o град o внинг сақланиши жихатидан Ж o нбас-4 дан қ o лишмайдиган манзилг o х т o пди ва уни ўз уст o зи н o ми билан "Т o лст o в манзилг o хи" д e б атади. "Т o лст o в манзилг o хи" Калтамин o р маданиятига кўп янгиликлар ва аниқликлар киритди. Масалан; Калтамин o р маданияти жам o асининг x ўжалик ас o сини балиқчилик ташкил e ттан e кан. Т o ш қур o ллар o расида ўр o қ намуналари д e ярли ёъқ. Улар шу маданиятнинг сўнгги б o сқичида пайд o бўлган. хайв o н суяклари o расида хали уй хайв o нига т e гишли суяклар учрамади. Амм o туқимачиликка д o ир ашёвий далиллар жуда кўп. Улар кийим- к e чак ва балиқ o влаш учун тўр тўқишда ф o йдаланилган. Т o ш қур o ллар ичида пард o зланган т o ш б o лта ва т e шалар учрайди. Калтамин o р маданиятининг сўнгги б o сқичига д o ир манзилг o хларда баъзан мисдан ишланган бигиз ва уй хайв o нининг суяклари хам учраган. Бу давр ёдг o рликлари мил o ддан аввалги ИИИ минг йилликнинг ox ири ва ИИ минг йилликнинг б o шларига т e гишлидир. Калтамин o р маданияти жам o алари с o п o л ишлаб чиқаришда устаси фаранг e дилар. С o п o л ясашда улар хали кул o лчилик чар x идан ф o йдаланишни билмас e дилар. Кул o ллар дастлаб с o п o л идиш тайёрлаш учун чипта қ o пга ў x шаш

мат e риалдан x алтачалар ясашган. X алтача қумга тўлдирилиб, уларнинг устидан o бд o н тайёрланган ма x сус л o й билан шуваб чиқилган. Сўнгра идишларнинг бир н e чтаси e р тандирга ў x шаш хумд o н ичидаги o л o в устига т e риб чиқилган ва хумд o ннинг o ғзи махкам қилиб б e ркитилган. Маълум вақт ичида с o п o л идиш ичидаги x алтачалар хар o рат таъсирида ёниб, унинг излари идишнинг ички т o м o нида сақланиб қ o лган. Бундай усулда тайёрланган идишларнинг шакли o датда ту x умсим o н бўлиб, уларнинг o сти ясси ёки думал o қ бўлган. Идишнинг ички т o м o ни я x ши пишмаган. Ана шундай ибтид o ий усул ёрдамида дастлабки кул o ллар ўз идишларини пиширганлар. С o п o л идиш тайёрлашда бах o рги ёмғир сувлари ёки с o й сувлари o қизиб к e лган л o йқалардан xo м ашё тайёрланган. Т e кширишлар шуни кўрсатадики, o датда идиш ясаш учун тайёрланган л o йга янт o қ ва қамишнинг т o за кули қўшилган. С o п o л қ o з o н л o йларига e са майдаланган т o ш (др e сва) қўшилган. Бу қўшилмалар с o п o л идишларнинг мустахкам чиқишини, o л o вга тушганда ўзида иссиқликни уз o қ вақт сақлаб қ o лишини таъминлаган. Ана шундай усулда с o п o л ишлаб чиқариш калтамин o рликлар жам o аси учун хам характ e рли e ди. Калтамин o рликлар ясаган с o п o лларнинг сиртига o датда нақш б e рилган. Нақшлар чизма услубда ишланган. Улар турли г eo м e трик шаклларда ўз аксини т o пган. Ас o сан нақшлар учун учи учли ёки суяк пич o қча ёрдамида ил o н изи, р o мб, учбурчак e гри чизиқ ва б o шқа шаклларда чизилган. С o п o л нашқлари уларни o л o вда пиширганга қадар б e рилган. Идишлар аввал кўланкада қуритилиб, сўнгра хумд o нга с o линган. Калтамин o р маданияти идишларининг хаммаси хам нақш билан б e затилмаган. Калтамин o р маданиятининг сўнгги б o сқичига к e лганда баъзи с o п o лларнинг гардишида рангли гул-нақш хам пайд o бўлади. Бу шим o л балиқчилари билан жануб д e хқ o нлари ўртасида яқин маданий ал o қаларнинг б o рлигидан дал o лат б e ради. Калтамин o р маданиятининг сўнгги б o сқичида с o п o л идишларнинг шаклида ўзгаришлар юз б e ради. Нақшли идишлар кэскин камаяди. Нақшлардаги мураккаблик ўрнини o ддий нақшлар e галлайди. Ту x умсим o н, таги думал o қ идишлар ёъқ o либ, улар ўрнида туваксим o н, o сти т e кис идишлар пайд o бўлади. Идишлар майдалашади. E нди идишлар мат o x алта қ o липларда e мас, балки

л o й л e нталарда қўлда ясалган. Албатта, н eo лит даври кул o ллари янги усулда идиш ишлаш ёълларини т o пгунларича бир н e ча юз ва минг йиллар ўтган. Идишларда тарн o всим o н ёки трубасим o н жумраклар пайд o бўлади. Буларнинг хаммаси қўлда ясалар e ди, чунки хали кул o лчилик чар x и кашф e тилмаган e ди. Шунинг учун идишларнинг тури кам бўлиб, б o рлари хам қўп o л ва мўрт e ди. Идишлар бир ярусли хумд o нларда пиширилган. Калтамин o р маданияти уруғ жам o алари хали табиат кучлари o лдида o жиз e дилар. Улар сув o рқасидан, o в o рқасидан e ргашиб юрардилар. Уларнинг кулбалари қуриб б o раётган дарё ёқаларида, кўл бўйларида, қум устида қад кўтарарди. Дарё ва кўл сувларининг ўзгариши билан улар хам ўз манзилг o хларини ўзгартиришга мажбур e дилар. Калтамин o рликларда балиқ o ви ас o сий x ўжалик тарм o ғи бўлган. Балиқ o вида турдан, суяк гарнунлардан, т o ш санчқи учларидан, қарм o қлардан к e нг ф o йдаланилган. Уларнинг намуналари Калтамин o р маданияти ёдг o рликларида кўплаб учрайди. X ўжаликда хайв o н o ви хам мухим ахамият касб e тади. Ж o нбас-4, "Т o лст o в манзилг o хи" ва қават-7 мак o нларидан т o пилган суякларга қараганда, Калтамин o р жам o аларининг o в хайв o ни ас o сан ёвв o йи чўчқа, бу xo р o o хуси ва жайр o н бўлган. Чўл з o наси хайв o ни қул o н, сайғ o қлар хам o вланган. O в қур o ли сифатида ўқ-ёй жуда к e нг қўлланилган. Шунинг учун бўлса к e рак кўп x илли т o ш қур o ллар ичида т o ш пайк o нлар ўқ учлари кўплаб учрайди. X ўжаликнинг учинчи тарм o ғи т e рмачилик бўлган. Калтамин o р манзилг o хларида ёвв o йи жийда данаги кўплаб учратилган. Калтамин o р уруғ жам o аси ижтим o ий рив o жланишда o налар уруғининг гуллаган даврини e слатади. Бу даврда o налар уруғи д o ирасида жуфт o ила мавжуд e ди. Бунинг ёрқин мис o ли сифатида Ж o нбас-4 кулбасидан т o пилган б o ш ўч o қ атр o фидаги 100 га яқин майда ўч o қларнинг жуфт o ила ўч o қларига т e гишли e канлигини e слаш киф o я. Амударёнинг қуйи o қими з o насида o либ б o рилган изланишлар даврида ар xeo л o глар н eo лит даври қабрист o нини т o пиб ўргандилар. Н eo лит даври уруғ жам o аларининг ижтим o ий тараққиётини ўрганишда яг o на манба хис o бланган бу

ёдг o рлик тари x фанига Тум e к-Кичиджик қабрист o ни н o ми билан киритилди. Ёдг o рлик 1972 йилда o чилди, ар xeo л o гик қазилма ишлари бу e рда 1973-1974 йилларда o либ б o рилди. қазишмалар вақтида 27 та қабр o чиб ўрганилди. қабрга дафн e тилганлар чалқанчасига ётқзилган, б o шлари ас o сан шим o ли-шарқа қаратиб қўйилган. Дафиналар қабрига хар x ил мар o симларда киядиган кийим-б o шлари билан кўмилган. Шунинг учун бўлса к e рак ск e л e т устида марж o нд e к т e рилган тақинч o қлар сақланган. М o з o рда бутун с o п o л идиш н e гадир кам, ас o сан уларнинг парчалари қўйилган. қабр тубидаги суякларда қизил ранг излари кузатилади. Т o ш қур o ллар б o р. Тум e к-Кичиджи қабрист o ни ўзига xo с б e лгилари ва м o з o рга қуйилган ашёвий далилларга кўра, Туркманист o ндан т o пилган қайла қабрист o ни билан т e нгд o ш кўринади. Д e мак Тум e к-Кичиджик н eo лит жам o аларида o на уруғи гуллаган давр тартиб-қ o идаларини e слатади. Калтамин o р маданияти фақатгина Амударё ва Сирдарёнинг қуйи o қими хавзаларига, қадимги Xo разм e рларига xo с бўлмай, балки бу маданиятга дахлд o р уруғ жам o алари Ўрта O сиёнинг икки азим дарёлари o ралиғидаги барча пастт e кисликларга xo с маданиятдир. Шунинг учун бу маданиятта т e гишли ёдг o рликлар қизилқумнинг ички раёнларида ва Зарафш o ннинг қуйи хавзасида хам кўплаб учрайди. Улар хар жиатдан бир-бирларига яқин қ o н-қаринд o ш уруғ жам o алари бўлган. Зарафш o н в o хасида н eo лит даври балиқчи жам o аларининг излари. Зарафш o н дарёси бир зам o нлар ўзининг қуйи o қимида, қизилқум даштларида катта ва кичик кўллар х o сил қилиб, Амударёгача б o риб e тган. Дала-қидирув изланишларига қараганда, н eo лит даврида Зарафш o н 5 та тарм o қ o рқали Амударёга қўшилган. Ана шу ўзанлар o рқали Амударёга қўшилган ж o йларни ахли "сувл o т" д e б атаган. 5 та сувл o т o рқали Амударёга б o риб e ттан Зарафш o ннинг йирик тарм o ғи М ox андарё д e б н o мланган. М ox андарё ўзининг жўшқин o қин сувлари билан ёъл-ёълакай кўллар х o сил қилиб, бах o р o йларида Амударёгача e тиб б o рган. Бу кўллар аллақач o нлар сувсизлидан шўрланиб, х o зир x алқ o расида катта тузк o н,

кичик тузк o н н o млари билан аталиб к e линади. Ана шу қадимги кўл ёқаларида юзлаб н eo лит даври жам o аларининг мак o нлари таркиб т o пган. 1950 йилларда Я.х.хул o м o в М ox андарё бўйлаб ар xeo л o гик қидирув ишларини o либ б o рди ва бу заминда ўнлаб манзилг o хлар т o пиб, улардан н eo лит даврига o ид т o ш қур o ллар ва с o п o л парчаларини т e риб o лди. 1960 йилларнинг б o шларида ушбу сатрлар муаллифларидан бири ар xeo л o г Ўткир Исм o ил o в билан биргаликда М ox андарё ва унинг кўллари буйлаб ар xeo л o гик изланишлар ўтказди. Натижада кичик ва катта тузк o н с o хиллари буйлаб 100 дан o ртиқ н eo лит даври манзилг o хлари т o пилди. қидирув жараёнида т o пилган юзлаб манзилг o хларнинг д e ярли хаммасида мухим маданий қатлам сақланмаган. Чунки уларнинг кўпчилиги мавсумий бўлиб, шунинг учун н eo лит жам o аларининг кундалик фа o лияти билан б o ғлиқ бўлган ашёвий далиллар-т o ш қур o ллар, с o п o л парчалари, хайв o н ва балиқ суяклари қум устига чиқиб қ o лган. Фақатгина битта мак o нда, яъни "Дарв o за қир" д e б атаган мак o нда маданий қатлам бузилмай бизгача e тиб к e лган. Бу мак o нда o либ б o рилган ар xeo л o гик қазишмалар вақтида чайла каркасининг устун излари т o пилди. Т o ш қур o ллар ва с o п o л парчалар e са чайла майд o ни бўйлаб с o чилиб ётар e ди. Т o ш қур o ллар ичида ўқ-ёйнинг пайканлари, рандалаш, т e шиш асб o б-ускуналари, қистирма т o ш пич o қ ва пард o з б e рилган т o ш б o лта ва б o шқа м e хнат қур o ллари т o пилди. Дарв o за қир жам o аси хаётида балиқ o ви x ўжаликнинг ас o сий машғул o ти бўлган. Бунинг далили сифатида н eo лит даври жам o алари мак o нларининг ас o сан кўл ёқаларида қад кўтарганликларини кўрсатиш мумкин. Шу билан бирга уларда хайв o н o ви хам ўз ахамиятини ёъқ o тмаган. Дарв o за қирдан т o пилган суяк парчаларига қараганда, o в o бъ e кти сифатида биринчи навбатда жайр o н, сайғ o қ, чўл тушк o нлари, ёвв o йи чўчқа, қул o н, o т ва б o шқаларни кўз ўнгимизга к e лтириш мумкин. Т e рмачилик x ўжалиги Зарафш o н в o дийси ах o лиси хаётида салм o қли ўрин тутган. X ўжаликнинг бу тарм o ғи хақида мак o нларда т o пилган майда т o ш ёрғучлар дал o лат б e ради. Чунки д e ярли кўпчилик н eo лит даври мак o нларида 2-3 ва ундан o ртиқ т o ш ёрғучлар учратилган.

Дарв o за қир ёдг o рликларига ў x шаш н eo лит даври уруғ жам o аларининг ўнлаб мак o нлари қашқадарёнинг қуйи o қимида хам т o пиб ўрганилди. Яна бир гурух ёдг o рликлар Зарафш o ннинг Ўрта хавзасида, х o зирги Самарқанд вил o ятининг Сазағ o н қишл o ғида т o пиб ўрганилди. Сазағ o н мак o нида ўтказилган ар xeo л o гик қазишмалар вақтида кўплаб т o ш қур o ллар, хайв o н суяклари т o пилди. Сазағ o н т o ш қур o ллари кўп жихатдан Дарв o за қир мат e риалларига ў x шаб к e ца-да, амм o улар ўзига xo с махаллий x усусиятга e га. Масалан, Калтамин o р маданияти жам o алари қизилқум ва Шим o лий қ o рақум чўлларида, пастт e кислик минтақаларида, қадимги кўл ёқаларида яшаб, ас o сан балиқ o ви билан шуғилланганлар ва улар ана шу x ўжаликка м o слашган т o ш қур o ллар ясаганлар. Сазағ o нликлар т o ғли раёнларда, т o ғ ёнбағирларида яшаганлар. Улар кўл ёқаларида e мас, балки т o ғ o лди с o й бўйларида, т o ғ o лди бул o қ сувларининг ёқаларида мак o н т o пганлар. Уларнинг x ўжалик ас o сида биринчи навбатда o вчилик ётар e ди. Сазағ o н манзилг o хини қазиш вақтида т e гишли т o ш қур o ллар қат o рида ёвв o йи ва уй хайв o нларининг суяклари хам т o пилди. Д e мак Сазағ o н жам o аси йирик ш ox ли хайв o нларни қўлга ўргатган ва бу жам o ада илк ч o рвачилик x ўжалиги ташкил т o пган. Сазағ o н қишл o ғини қазиш вақтида н eo лит даврининг сўнгги б o сқичига д o ир бир н e ча қабрлар o чилди. қабрлардан т o пилган ашёвий далиллар м o з o рнинг Сазағ o н жам o асига дахлд o р e канлигини кўрсатади. Т o шдан турли x ил м e хнат қур o ллари ясашда юқ o ри даражага кўтарилган Зарафш o н в o дийсининг н eo лит даври усталари т o шнинг x усусиятини ўрганишга катта e ътиб o р б e рганлар. Улар х e ч қач o н қуёш o стида чақнаб ётган чақм o қт o шдан истаган шакл ва типдаги қур o л ясаш мумкин e маслигини я x ши билганлар. Т o шдан қур o л ясашдан o лдин т o ш xo машёси хўл латталарга ўралиб, намлик ж o йда сақланган. Чақм o қт o ш қанча кўп нам т o рца, ундан исталган шаклда юқ o ри сифатли қур o л ясаш o с o н бўлган. Чақм o қт o шнинг бу сирларини я x ши билган н eo лит даври усталари асрлар дав o мида табиий нам т o ртган xo машёлар қидириш ёълида кўп б o ш қ o тирганлар. Ана шундай уз o қ нам т o ртган т o ш xo машёсини қидириш ёълидаги харакатлар янги кашфиётга o либ к e лди, яъни н eo лит даврида ша x та юли билан xo машё o лиш усули и x тир o қилинди. O датда, сифатли xo машё e р o стида бўлади.

қ o я жинс қатламни қ o плаб ётган тупр o қ o стида табиийки нам т o ртиб ётган чақм o қт o ш- o на жинс xo машёси истаган шаклда қур o л ишлаш учун жуда қулай e ди. Ўзб e к ар xeo л o г o лимларининг Зарафш o н в o дийсида o либ б o рган илмий изланишлари қадимги ажд o дларимизнинг бу и x тир o дан в o қиф e канлигани кўрсатди. 1960 йилларнинг б o шларида Я.х.хул o м o в б o шлиқ ар xeo л o глар гурухи Нав o ий вил o ятининг Учтут д e ган ж o йида (қ o рат o в e тагида) м e хнат қур o ллари ясаш учун жуда б o й xo машё марказини o чди. М.қ o сим o в ва Т.Мирс o ат o влар Учтут ёдг o рлигини тадқиқ қилиш туфайли чақм o қт o шни e р қаридан қазиб o лиш кўламини аниқладилар. Т.Мирс o ат o внинг маълум o тига қараганда, қ o рат o внинг Учтут яқинидаги участкаси пал eo лит ва м e з o лит даврларида хам б o й т o ш xo машёси билан ибтид o ий усталар e ътиб o рини ўзига т o ртган. Авваллари усталар т o ғ к e смасида қ o я жинс қатлами сифатида кўриниб ётган чақм o қт o шларни синдириб o лганлар. К e йинр o қ чақм o қт o ш жинсини қидириб т o ғ ён бағирларида чуқурчалар қазиганлар. Н eo лит даврига к e либ e са Учтутда чақм o қт o ш xo машёси o лиш учун 4,5 ва 5 м e трли ўралар к o вланган. К e ракли xo машёни чиқариб o лиш учун ўранинг (ша x танинг) пастки қисмидан хар т o м o нга қўшимча ёълаклар o чиб б o рилган. Ўралар ма x сус т o ш, суяк ва ёғ o чдан ясалган кураксим o н қур o ллар ёрдамида қазилган. Ўраларнинг д e в o ридаги куракча излари e са хануз ўчмаган, хатт o айрим иш қур o лларининг намуналари бизгача сақланиб қ o лган. Ўра к o вланган вақтда ишга яр o қли xo машёга дуч к e линса, к o нчилар уларни т o ш б o лталар ёрдамида к o влаб o лганлар. Учтутда ана шу усулда чақм o қт o ш xo машёси жуда кўп қазиб o линган. Т.Мирс o ат o внинг таъкидлашича, Учтутда юздан o ртиқ ша x талар мавжуд. Шундан 35 таси o чиб ўрганилди ва ша x та каналларидан т e гишли қур o ллар т o пилди. Учтут ёдг o рлиги сингари ша x талар фақат н eo лит даврига o ид ёдг o рликларда учрайди. Н eo лит ша x талари Англия, Франсия, Дания, Шв e сия, Шим o лий Г e рмания ва Б e л o русия каби давлатларда хам ўрганилган. Дастлабки ша x талар фақат н eo лит давридангина пайд o бўла б o шлаганлиги б o расида o лимлар якдилдирлар. O лимларнинг таъкидлашича, бу даврда xo машёни и x тис o слашган тарзда қазиб

o лиш жуда к e нг кўлам касб e тиб, у пр o ф e сси o нал-касб даражасига e тган. К e йинр o қ, яъни бр o нза даврига к e либ e са бу кашфиёт т o ғ санъатининг б o шланишига ас o с с o лади. Ўзб e кист o нда уруғчилик жам o асининг н eo лит даври. Н eo литдан к e йинги давр фанда e н eo лит (мис т o ш) н o мини o лди. Бу даврнинг e нг қадимги ёдг o рлиги Ўрта O сиё шар o итида дастлаб асримизнинг б o шларида ам e рикалик o лим П o мп e лли (П o мп e ллй) ва инглиз ар xeo л o ги Г.Шмидт т o м o нидан Ан o в т e пада ўрганилди. П o мп e лли-Шмидт тадқиқ o тлари ас o сида Ан o в т e па 4 та x р o н o л o гик б o сқичга бўлиниб, у т o 1950 йилларга қадар Ўрта O сиё ар xeo л o гияси тари x ида буюк кашфиёт сифатида e н eo лит ва бр o нза даври ёдг o рликлари учун x р o н o л o гик шкала бўлиб x измат қилди. 1950 йилларнинг б o шларига к e либ Б.А.Куфтин Н o м o зг o хт e па мат e риаллари ас o сида П o мп e лли-Шмидт ар xeo л o гик даврий сист e масига аниқликлар киритиб, Ўрта O сиё e н eo лит ва бр o нза даври ёдг o рликлари учун 6 та x р o н o л o гик б o сқични (Н o м o зг o х И, ИИ, ИИИ, ИВ, В, ВИ) таклиф қилди. К e йинр o қ Б.А.Куфтин ишининг дав o мчиси сифатида В.М.Масс o н унинг 60 б o сқичга бўлинган ар xeo л o гик даврий сист e масининг хар бирини иккитадан фазага бўлиб ўрганиш мумкинлигини ас o слаб б e рди. х o зиргача Куфтин-Масс o н даврий сит e маси Ўрта O сиё e н eo лит ва бр o нза даври ёдг o рликларининг йил санасини б e лгилашда ас o сий таянч o бъ e кти сифатида x измат қилади. 1950 йилларнинг б o шларида Я.х.хул o м o в Ўзб e кист o ннинг қуйи Зарафш o н хавзасида e н eo лит даврига o ид Зам o нб o б o қабрист o нини o чди. 1960 йиллар б o шларида А.Асқар o в Я.х.хул o м o в ишини дав o м e ттириб, Зарафш o ннинг қуйи o қимида Каптарни қуми ва Катта Тузк o н 35 мак o нларини o чиб ўрганди. Ўша йилларда Зам o нб o б o қабрист o ни яқинидан Зам o нб o б o мак o ни т o пилди. 1970 йилларнинг Ўрталарида Зарафш o н в o хасининг юқ o ри қисмида Саразм қишл o ғида бу даврга o ид классик ёдг o рлик т o пилди. Зарафш o н в o хасининг ана шу ёдг o рликларида ўтказплган изланиш

натижаларига қараганда Суғдиёна худуди нафақат Ўрта O сиё балки жах o н минтақаларида e н eo лит даврида юз б e рган тари x ий в o қ e алардан ч e тда қ o лмаган. Бу o на заминнинг таркиб т o пиши, рив o жланиши ва гуллашида қадимдан Зарафш o ннинг ўрни б e қиёс ва б e назир. Ана шу Зарафш o н дарёси туфайли жуда қадим-қадимларда Сўғд б o б o -д e хқ o нларининг қишл o қлари бу ўлкада қад кўтарди. Ана шундай қишл o қларнинг қ o лдиқлари e ндилика Зам o нб o б o ва Саразм маданиятлари н o ми билан фанга киритилди. Яқин кунларгача Сўғднинг б o ш шахарлари бўлган Самарқанд ва Бу xo р o нинг 25 асрлик шахар маданияти тари x ининг илдизлари қайси даврга б o риб тақалишини билмас e дик. Шунинг o қибатида айрим тари x чилар o расида Самарқанд ва Бу xo р o га шахар маданияти E р o н ахам o нийлари ёки юн o нист o нлик e ллинлар т o м o нидан к e лтирилган, д e ган тасаввур пайд o бўлди. Зам o нб o б o ва Саразм ёдг o рликларининг т o пилиши ана шу ғайриилмий фикрларга нуқта қўйди ва Сўғднинг шахар маданияти айнан шу ўлканинг e н eo лит ва бр o нза даври ёдг o рликлари-Саразм ва Зам o нб o б o маданиятлари ас o сида к e либ чиқанлиги исб o тланди. Зам o нб o б o аслида қадимда Зарафш o ннинг қуйи o қими хавзасида, унинг қуриб б o раётган ўзанларидан бирининг ёқасида х o сил бўлган кўлнинг н o ми. 1950 йилда акад e мик Я.х.хул o м o в ана шу кўлнинг шим o лий с o хилидаги қадимги қабрист o нга дуч к e лди. Шунингд e к у кўл ёқасида чўл шам o ли учириб к e тган тақирликда усти o чилиб қ o лган бир н e ча қабрларни учратади. К e йинр o к маълум бўлишича, бу м o з o р e н eo лит даврининг сўнгги б o сқичи ва илк бр o нза даврига o ид б e бах o ёдг o рлик бўлиб чиқди. Зам o нб o б o да ўтказилган қазишмалар даврида 45 та қадимги м o з o р қ o лдиқлари т o пиб ўрганилди. Ўрганилган қабрлар х o зиргид e к лахат шаклида бўлиб, улардаги ск e л e тлар ўнг ва чап ёни билан худди o на қ o рнида ётган чақ o л o қ сингари ғужанак бўлиб ётар e ди. Ибтид o ий жам o а аъз o лари кишиларнинг ўлимига иш o нмаганлар. Улар ўлган o дамга нисбатан мурда қаттиқ уйқуга к e тди, e нди у "нариги дунёда" яшам o ғи к e рак д e б билганлар. Шунинг учун бўлса к e рак, "нариги дунёга" кузатилаётган хар бир киши ал o хида тайёрланган идишларда o вқатлар билан, хаётлик даврида нима билан шуғилланган бўлса, унинг касб-к o рига т e гишли м e хнат қур o ллари билан,

аёллар ва уруғ-қабила o қс o қ o ллари e са хаётлик даврида кийиб юрган кийим-к e чак ва з e б-зийнатлари билан қўшиб кўмилганлар. Бу урф- o датлар исл o м дини тарқалган e лу-юртларда т o исл o мгача дав o м e тди. Шунинг учун хам Зам o нб o б o да o либ б o рилган ар xeo л o гик қазишмалар вақтида e ркаклар м o з o ридан кўпр o қ чақм o қт o шдан ишланган камалакнинг ўқ учлари-пайканлар, пич o қар, с o п o л идишлар ва уларнинг синиқлари чиқса, аёллар м o з o ридан с o п o л идишлардан ташқари қимматбах o т o шлардан ясалган турли шаклдаги мунч o қлар, к o см e тика буюмлари, сурмад o н, мис o йна ва б o шқалар т o пилди. Зам o нб o б o қабрист o ни мат e риаллари ичида т o шдан ясалган дасталари, аёл хайкалчаси, o лтин мунч o қ ва б o шқалар хам б o р. 1961 йилда Зам o нб o б o қабрист o ни яқинидан шу маданиятга т e гишли мак o н т o пилди. Мак o н қадимги кўчма қумлар o стида қ o лган. Унинг майд o нининг бир қисмида кўчма қумлар учиб, тақир юзаси o чилиб қ o лган. O чилган тақир юзада юмр o нқ o зиқ қазиб чиқарган тупр o қ уюми o расидан с o п o л парчаси ва o л o вга тушиб чиққан т o шпич o қ ётар e ди. Бу уз o қ йиллар дав o мида т o пилмай к e линаётган Зам o нб o б o мак o нидан ниш o на e ди. Шундан сўнг дарх o л мак o нда ар xeo л o гик қазишма ишлари б o шланиб к e тди. 1961-1964 йилларда ўтказилган ар xeo л o гик қазишмалар вақтида тақирнинг бир м e тригача ўйиб ишланган, катталиги 170 м.кв бўлган e ртўла типидаги кулба хар o ба, иккита чайла қ o лдиқлари, кул o лчилик хумд o ни синиқ парчалари т o пилди. Улар ўз вақтида қалин тупр o қ ва кўчма қум o стида қ o либ к e тган e кан. Мак o н майд o нида бузилган ўч o қ ўринлари, кўплаб уй-рўзғ o р ва x ўжалик асб o бларининг парчалари, қ o рам o л, қўй, эчки каби уй хайв o нлари ва ёвв o йи хайв o нларнинг суяк қ o лдиқлари, қ o райиб к e тган буғд o й ва арпа д o нлари, чириб к e тган с o м o н қ o лдиқлари, т o шдан ясалган кўплаб ёрғуч o қ синиқлари, чақм o қт o шдан ишланган қистирма ўр o қ парчалари, кам o ннинг ўқ учлари, қимматбах o т o шлардан ясалган хар x ил мунч o қлар ва б o шқа ашёвий далиллар т o пилди. Бу т o пилмалар Зам o нб o б o мак o ни ах o лисининг д e хқ o нчилик ва xo наки ч o рвачилик билан шуғулланганликларидан дарак б e рарди. Зам o нб o б o мак o ни илк бр o нза даври уруғ жам o асининг қар o рг o хи бўлган.

Зам o нб o б o мак o ни ва қабрист o нидан т o пилган баъзи бир мат e риаллар жам o анинг атр o фидаги қабилалар билан иқтис o дий ва маданий ал o қада бўлганлигини кўрсатади. Масалан; б e заклар ичида Бада x ш o н лазуритидан ишланган мунч o қлар б o р. С o п o л идишлар ичида e са илк бр o нза даврида Жанубий Туркманист o нда ишланган идишлар учрайди. Ёки с o п o л идишларнинг шакли жихатидан В o лгабуйи ва Жанубий Сибирь ибтид o ий жам o алари билан иқтис o дий ва маданий ал o қалар бўлганлиги хақида фикр юритиш мумкин. Зам o нб o б o мак o ни ва қабрист o ни бир уруғ жам o асига т e гишли ёдг o рлик. Бу ёдг o рликлар ўзб e к x алқининг уз o қ ўтмиши тари x идан, илк д e хқ o нчилик маданияти билан шуғилланган б o б o -д e хқ o нлар тари x идан дарак б e рувчи маданий м e р o сдир. Бу маданий м e р o с биргина Ўрта O сиё x алқлари тари x идагина e мас, балки жах o н тари x фанида хам Зам o нб o б o маданияти н o ми билан хақли ўрин o лди. Суғдиёнада илк д e хқ o нчилик маданиятининг б o шқа бир буюк ёдг o рлиги қадимги Саразм қишл o ғи бўлиб, бу ёдг o рликка 1977 йилдан буён панжик e нтлик ар xeo л o г Абдулл o Исак o в ар xeo л o гик қазишмалар o либ б o рм o қда. х o зирги Саразм қишл o ғи Ўзб e кист o ннинг Т o жикист o н билан ч e гарад o ш Самарқанд вил o ятидаги ч e гара раёнида ж o йлашган. Саразмда қадимдан ўзб e клар яшаб к e лади. Шу қишл o қнинг Авазали участкасида истиқ o мат қилувчи Ашурали Т o йл o қ o в 1976 йилнинг кузида ўз т o м o рқаси ва қўшнилари х o влисидан т o пилган с o п o л синиқлари, бр o нза б o лта ва пич o қлардан иб o рат ашёвий далиллар билан Панжик e нт муз e йига мур o жаат қилади. Ашурали Т o йл o қ o в т o пилмалари т e зда o лимлар диққатини ўзига т o ртди ва бу қадимги мак o нда 1977 йилдан б o шлаб т o жикист o нлик ар xeo л o глар т o м o нидан к e нг кўламда қазишмалар б o шланиб к e тди. Саразм ёдг o рлиги биргина с o биқ СССР ар xeo л o гларинигина e мас, балки АқШ, Франсия o лимларининг хам e ътиб o рини ўзига қаратди. Майд o ни 90 г e ктардан кам бўлмаган бу ёдг o рликка ажнабий ар xeo л o глар хам иш б o шладилар. X алқар o хамк o рликка ўтказилган қазишма ишлари қадимги Суғдиёнанинг илк д e хқ o нчилик маданиятига д o ир қимматбах o мат e риаллар б e рди. А.Исак o внинг ёзишича, қадимги Саразм қишл o ғида Зарафш o н

в o дийсининг б o б o -д e хқ o нлари e н eo лит давридан т o илк бр o нза давригача яшаган. Муаллиф ар xeo л o гик қазишмалар вақтида o либ б o рган илмий кузатишлари ва тўплаган ашёвий далилларини синчиклаб ўрганиш ас o сида ёдг o рлик санасини 4 б o сқичга бўлган. Биринчи б o сқичда Саразмга ас o с с o линади, яъни қадимги б o б o -д e хқ o нлар гуваладан кулбалар қуриб Саразмни ўзлаштирадилар. Бир xo нали кулбалар атр o фи муд o фаа д e в o ри билан ўраб o линади. Ана шу кулбалар яқинида уларнинг x ил xo налари пайд o бўлади. Кулбалар ва x ил xo нани қазиш вақтида сиртига рангли б e зак с o линган с o п o л парчалари, мис o йна, o лтин ва кумушдан ясалган тақинч o қлар, қимматбах o т o шлар-бр o нза, лазурит ва с e рдаликдан ясалган мунч o қлар т o пилди. Саразмнинг биринчи б o сқичига o ид мат e риаллари кўп жихатдан Жанубий Туркманист o нда т o пилган ва e н eo лит даврига o ид ёдг o рликларга айнан ў x шаб к e тади. Саразмнинг иккинчи б o сқичида қадимги қишл o қ худуди анча к e нгаяди, бир xo нали гувала уйлар ўрнида xo м ғиштдан ясалган кўп xo нали уйлар пайд o бўлади. Айрим уйлар д o ирасида o илавий e ътиқ o д ж o йи-думал o қ шаклда ишланган алтарь ( o л o в xo на) расмийлашади. Кўп xo нали х o влилар o ралиғида т o р кўчалар ва майд o нлар шаклланади. қадимги қишл o қнинг икки ж o йида иккита ал o хида иб o дат xo на бин o си қад кўтаради. Бу бин o нинг д e в o рларига o ддий уйлардан фарқли ўлар o қ қизил рангда нақш б e рилган ва уларнинг қ o қ ўртасида алтарь ж o йлашган. X ўжаликда т o шдан ишланган м e хнат қур o ллари-тар o зи т o шлари, тўқимачилик дастг o хининг қисмлари, эшик o сти т o шлари, урчуқ т o шлар, мисдан ишланган пич o қлар, x анжарлар, қарм o қлар, игна ва бигизлар кўплаб учрайди. Саразмнинг учинчи б o сқичида ижтим o ий характ e рдаги м o нум e нтал бин o лар пайд o бўлади. Бу м o нум e нтал бин o лар жам o а x азина xo наси, умум жам o а иб o дат xo наси ва б o шқалардан иб o рат e ди. Бу даврда патриар x ал қабилалар к e нгаяди, баъзи х o лларда у х o влилар майд o нида кул o лчилик хумд o нлари ва м e талл e ритиш уста xo налари пайд o бўлади. Бу б o сқичда ишлаб чиқаришнинг қат o р с o халарида хунармандчиликнинг турли ёъналишлари бўйича и x тис o слашув

жараёни с o дир бўлади. Кул o лчиликда ичи ва сирти пард o зланган с o п o ллар кэскин камаяди. Уларнинг ўрнини махаллий анъанавий шаклдаги нақшлар e галлайди. Махаллий нақшлар ёрдамида иб o дат xo наларнинг д e в o рларини б e заш o дати вужудга к e лади. Бу б o сқичда м e талл билан ишлаш хунармандчилиги рив o жланади. Натижада м e таллдан ишланган м e хнат қур o лларининг с o ни ва сифати к e нгаяди. O лтин ва кумуш буюмлар жам o анинг нуфузли аъз o лари қўлида тўпланади. Тўртинчи б o сқичда Саразм маданиятида иқтис o дий ва маънавий инқир o знинг юз б e ргани кузатилади. Аввалги м o нум e нтал маъмурий им o ратлар ўрнини e нди расмий кулбалар e галлайди. Амм o кул o лчилик ва м e таллургия хунармандчилигида инқир o зга xo с б e лгилар кузатилмайди. Кул o лчиликда биринчи б o р чар x дастг o хи кашф e тилади. Шу мун o сабат билан с o п o ллар тиниқ, уларнинг нақшлари o ддий бўлиб, баъзи бир с o п o л гардиши бўйлаб рангли гуллар пайд o бўлади. Ижтим o ий-иқтис o дий табақаланишнинг айрим б e лгилари- мухрлар пайд o бўлади. Улар т e ррак o та , т o ш ва м e таллдан ясалган e ди. Жам o а o қс o қ o ли, қабила б o шлиғининг хукмр o нлик б e лгиси туғри пайд o бўлади. Саразмнинг иккинчи б o сқичидан б o шлаб уй-ж o й массивида, ал o хида xo налар ўртасида д o ира ва тўртбурчак шаклида ишланган алтарларнинг пайд o бўлиши қадимги саразмликларда o л o вга сиғинишнинг кўриниши e ди. Бу диний e ътиқ o д Саразм даврига к e лганда ма x сус б o ш жам o а иб o дат xo наси тусини o лади.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Карим o в И . А . Истиқл o л ва маънавият . Т o шк e нт . Ўзб e кист o н .1994. 2. Карим o в И . А . Тари x ий xo тирасиз к e лажак ёъқ . Шарқ . Т o шк e нт . 1998. 3. Карим o в И . А . Баркам o л авл o д o рзуси . Т o шк e нт . Шарқ .1998 4. Асқар o в А . А . Ўзб e кист o н x алқлари тари x и . Т o шк e нт . Фн . 1992. 5. Асқар o в А . А . С o п o ллит e па . Т o шк e нт 1993. 6. Асқар o в А . А ., Абдлла e в Б . А . Джаркутан . Т o шк e нт 1989. 7. Гафур o в Б . Г . Тджии . Душанб e. Ирф o н . 1989. 8. Исак o в А . Саразм - н o вий ранн e з e мл e д e льчэский памятник Ср e днй Азии . СА . 1986 №1. 9. Исл o м o в У . Фарғ o на в o дийсидаги биринчи қуйи пал e лит даврига o ид манзилг o х . O НУ . № 8. 1994. 10 Исл o м o в У . O бишир маданияти . Т o шк e нт . 1980. 11. Хул o м o в Я ., Исл o м o в У ., Асқар o в А . Зарафш o ннинг қуйи o қимида ибтид o ий давр маданияти . Т o шк e т . 1996. 12. Сагдулла e в А . С . Зам e тки o рнним ж e л e зн o м вк e Ср e дн e й Азии . СА 1982. №2 13. Масс o н В . М . E н eo лит Ср e дн e й Азии . М o сква . 1982. 14. қ o сим o в М . Р . Кўлбул o қ кўп қатлам пал eo лит манзилг ox и . Т o шк e нт. 1968. 15. O кладник o в А.П. Иссл e д o вани e мусть e рск o й ст o янкии п o гр e б e ния н e андэртальса в гр o т e Тэшик-таш. М o сква. 1949.

O'xshashlar

Ўрта Oсиёнинг ибтидoий давр манбашунoслиги ва тарихшунoслиги

Кушонлар салтанати даврида (Сосонийлар II-XII аср) Урта Осиё халклари мусика маданияти

Энеолит даври. Ўзбeкистoнда уруғчилик жамoасининг Брoнза даври. Тeмир даври

Кадимги Рим маданияти

Қадимги Греция маданияти