Nasaf va Kesh shahri muarrix sam’oniy nazdida - Tarix - Referatlar

Nasaf va Kesh shahri muarrix sam’oniy nazdida

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Nasaf va Kesh shahri muarrix sam’oniy nazdida Reja: 1 . Nasaf va kesh shahri muarrix sam’oniy nazdida 2. Abu sa’d as-sam’oniyning «kitov al- ansob» asaridagi 3. Nasaflik olimlar xaqida ma’lumotlar.

www.arxiv.uz Ajdodlarining kelib chiqishi arablarning Sam’on qabilasiga mansub o‘rta asrning mashhur muarrixi va xadis ilmi bilimdoni Abu Sa’id Abdulkarim ibn Muxammad as-Sam’oniy (1113-1167) Marvda yirik qonunshunos oilasida tavallud topgan va shu shaharda yashab ijod qilgan. Alloma tarix, etnografiya, geografiya kabi fanlarga oid 50 ga yaqin asarlar yozgan, nihoyatda saloxiyatli muarrix hisoblanadi. U 1155-1156 yillarda Movarounnaxr va Xorazm voxasi bo‘ylab sayyohat qilgan. O‘rta Sharq olamining eng yirik shaharlari ishopur, Isfaxon, Bog‘dod, Xalab, Damashq va Quddusda ma’lum muddat istiqomat ham qilgan. Arab muarrixi Yoqut al-Xamaviyning (1179-1229) yozishicha, u Sam’oniyning kitoblarini ko‘plab o‘qigan. Sam’oniylar xonadonidan bir qancha nomdor kishilar yetishib chiqqan va bu xonadon o‘zining boy kutubxonalariga ega bo‘lgan. Rivoyatlarga ko‘ra Sam’oniy yetti mingtacha olim bilan uchrashgan, yoki ularning kitoblarini o‘qigan hamda o‘zasarlarida kuplpb olimlarning nomlari va fikrlarini tilga olgan. Olimning 1155 yilda Samarqandda yozgan “ Kitob ul-ansob” (ba’zan bu asar “Ansobi Sam’oniy” xam deb ataladi) asari juda qimmatli tarixiy va etnografik manba xisoblanadi. Muarrix Yoqut xam o‘z asari “Mu’jam ul-buldon” (Mamlakatlar qomusi) ni tuzishda undan samarali foydalangan. “Kitob ul-ansob” (“Nasablar xaqida kitob” yoki “Mashxur kishilar haqida kitob kitob”) asari sakkiz jilddan iborat bo‘lib, muallifning O‘rta Osiyodan to Arabistongacha kup yillik sayohati davomida tuplangan noyob ma’lumotlari asosida yozilgan. Mashhur nomlar (qabila boshliqlari, tarixiy shaxslar, viloyat, shahar va boshqa geografik joylar) alifboga asoslangan xolda tartib bilan berilib, ancha batafsil izoxlar xam yozilgan. Shuningdek asarda geografik nomlarning transkripsiyasi, to‘g‘ri yozilishi, tallafuzi, urg‘ulari va ma’nolariga xam jiddiy e’tibor karatilgan. Sam’oniy ilmiy merosining diqqatga sazovor jihatlaridan biri shuki, u o‘z asarlarida Eron va movarounnaxrdagi nomlariga kuproq o‘rin bergan xamda ma’lumotlari nihoyatda qimmatli xisoblanadi. Faqat Sam’oniydagina uchraydigan nodir tarixiy –etnografik ma’lumotlar mavjud. Chunki, as-Siniy (“Xitoyli”)

www.arxiv.uz nisbasiga izox berganda, Xitoyga savdo yoki ilmiy maqsadlarda borib kelgan shu nomli kishilar to‘g‘risida mufassal ma’lumotlar beradiki, Xitoy bilan O‘rta Osiyo va xatto Mag‘rib orasidagi munosabatlar haqidagi tasavvurlarni xam bir qadar ravshanlashtiradi. “Kitob ul-ansob” asarini 1219 yilda arab sayyohi Ibn al-Asir (1160-1234) “Kitob ul-lubob fi taxzib ul-ansob”, qisqacha “al-Lubob” degan nom bilan uch jildi taxrir qilingan. 1469 yili as-suyutiy “Lub ul-lubob fi taxrir ul-ansob” nomi bilan qisqartirib qayta ishlagan. ( Xasanov X. O‘rta Osiyolik geograf va sayyoxlar. T., 1964, b. 149-150). “Kitob ul-ansob” asarining keyingi o‘zgartirilgan variantlari ancha davr o‘tgan bo‘lsada, O‘rta Osiyo tarixi, etnografiyasi va geografiyasii o‘rganishda hozir ham eng noyob manbalardan xisoblanadi. Ammo Sam’oniyning 20 jildlik “Marv tarixi” asari saqlanib qolmagan. Olimlar fikricha, bu noyob asar Chingizxon bosqini davrida yong‘inda qolib ketgan bo‘lishi mumkin, chunki o‘shanda Marvning eng katta va boy kutubxonasi bilan birga Sam’oniylarga qarashli ikki yirik kutubxona ham yonib ketgan. Xozirgacha olimning faqat “ Kitob ul-ansob” asarigina yetib kelgan, xolos. Ibn Xolikonning (1211-1282) ma’lumotlariga ko‘ra “ Kitob ul –ansob” 8 jilddan iborat bo‘lgan. Afsuski uning to‘liq nusxasi yo‘qolib ketgan, faqat tarixchi Ibn al- Asir (1160-1234) tomonidan taxrir etilgan uch jildlik qisqartirilgan taxririgina mavjud. Xozirgacha rus sharqshunosi akademik V.V.Bartoldning “Muhul bosqini davrida Turkiston” asarining “Movarounnaxrning geografik ocherki” bobida keltirilgan arab olimlari asarlariga tayanilar edi. So‘ngi davrda sam’oniy asarining aloxida taxlili va talqiniga taniqli olim Sh.S. Kamoliddinov qo‘l urib “Kitob ul- ansob” ning Bayrutda nashr etilgan 12 jildlik tanqidiy matnini jiddiy o‘rganib chiqdi va shu mavzuda doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli yoqladi (1993), natijada Abu Sa’id Abdulkarim ibn Muxammad as-Sam’oniyning “Kitob ul-ansob” asari O‘rta Osiyo madaniyat tarixi manbai sifatida yaratildi. Shuningdek olimning “IX-XIII asr boshlarida Janubiy Sug‘d va Toxariston tarixiy geografiyasi arab tili

www.arxiv.uz manbalarida” (T., 1995) nomli salmoqli monografiyasi ham bosilib chiqdi. Bu tadqiqotlarida muallif akademik V.V. Bartold asarlarida keltirilgan Yoqut va Sam’oniylarga asoslangan dalillarni tanqidiy o‘rganishga erishgan. Manbalarga ko‘ra Sam’oniy XII asr o‘rtalarida Buxoro, Samarqand, Nasaf, va Kesh singari shaharlarda bo‘lgan. 1155 yilda u Samarqandda bir muddat turib so‘ng Nasafga keladi va u yerda ikki oy, so‘ng Keshda 12 kun istiqomat qiladi. Muarrix Qashqadaryo vohasida bo‘lgan davrida bu joyning shahar va qishloqlari ko‘zga ko‘ringan kishilari, olim va fozillari bilan yaqindan tanishgan. Shu boisdan ham uning Nasaf, Kesh viloyatlari shahar va qishloqlari haqidagi ma’lumotlari benihoya qimmatlidir. Akademik V.V. Bartold Sam’oniy tilga olgan Qashqadaryo voxasi shahar, qishloqlarining nomini to‘liq sanab o‘tmagan. Sh.S. Kamoliddinov Sam’oniy Nasaf va Keshning jami 85 manzili nomini tilga olganligini qayd etganligi ta’kidlangan. Abu Sa’d 'Abd al-Karim ibn Muhammad ibn Mansur at-Tamimiy as- Sam’oniy 506/1113 yilda Marv shahrida qadimiy va mashhur as-Sam’oniylar oilasida dunyoga kelgan1. Uning deyarli barcha ajdodlari islom dunyosida taniqli ulamolardan bo‘lib, hadis, fiqh, adab, tarix va boshqa fanlar sohasida faoliyat ko‘rsatganlar. Bu Sa’d as-Sam’oniy o‘zining ajdodlari haqida batafsil ma’lumotlar keltirgan. Xususan, uning katta buvasi Abu Mansur Muhammad ibn 'Abd al-Jabbor as-Sam’oniy (450/1058 yilda vafot etgan) hadis, fikh, tafsir va boshqa diniy fanlar, shuningdek arab tilshunosligi sohasida mashhur olim bo‘lgan. Uning buvasi Abu-l- Muzaffar Mansur ibn Muxammad as-Sam’oniy (489/1095 yilda vafot qilgan) ham mashhur olim bo‘lib as-Sam’oniylar oilasidagi ilmiy diniy, adabiy va tarixiy an’analarning asoschisi bo‘lgan. Abu Sa’d as-Sam’oniyning otasi va boshqa qarindoshlari ham mazkur fanlarda faoliyat ko‘rsatgan ulamolardan bo‘lganlar2. Abu Sa’d as-Sam’oniy erta yoshligida ota-onasidan judo bo‘lib, avval otasining do‘sti, keyin o‘zining amakilari qo‘lida tarbiyalandi. U yoshligidan ilmiy muhit ichida o‘sgani uchun yaxshi ma’lumotga ega bo‘ldi, voyaga yetgandan keyin

www.arxiv.uz esa ilmiy maqsadda ko‘p sayoxat qilgan. U 529/1135 yilda ilk safariga chiqib, avval Nishopurga, keyin Bag‘dodga keladi. Bag‘dodda u 8 yil yil yashab, bu yerdan Kufa, Basra, Quddus, Damashq, Xamadon, Rey, Tuc kabi shaharlarga safar qilgan, ikki marta xaj vazifasini ado etgan. U qayerga bormasin, hamma yerda olimlar bilan uchrashib, ulardan hadis, fiqh va boshqa sohalardagi bilimlarni olib, o‘zining kelajak ilmiy ishlari uchun materiallar to‘plagan. 538/1143 - 44 yilda u Marvga qaytib kelib, uylanadi va Marvdagi as-Sam’oniylar oilasiga qarashli al-Amidiya (yoki al- Abu Sa’d as-Sam’oniy o‘zining asarlarida ilm-fan va adabiyot sohasida tanilgan 10 dan ortiq as-Sam’oniylar oilasining a’zolari haqida ma’lumotlar keltirgan. Bu olimlar oilasining oxirgi vakili Abu Sa’dning o‘g‘li 'Abd ar-Raxim ibn 'Abd al- Karim as-Sam’oniy bo‘lib, u ham ota bobolarining ilmiy an’analarini davom etdirib, taniqli shoir va adib olim bo‘lib yetishgan. Uning yana bir o‘g‘li Muhammad ibn 'Abd al-Karim as-Sam’oniy esa katta davlat arbobi va mohir diplomat bo‘lib yetishgan, va xorazmshox 'Alo' ad-din Muxammad saroyida yuksak lavozim egasi bo‘lgan. Axmadiya) madrasasida dars beradi. U keyingi yillarda ham ko‘p ilmiy safarlarga chiqib asosan Xuroson va Movarounnahr shaharlariga boradi. Xususan, u 548/1153 yilda Buxoro va Samarqandda, 549/1154 yilda Xorazmda, 550/1155 yilda yana Samarqandda, shu yili ikki oy Nasafda, 12 kun Termizda, 551/1156 yilda Buxoroda, Keshda bo‘lgan3. Abu Sa’d as-Sam’oniy hadis, fiqh, adab, arab tilshunosligi, tarix va geografiya sohalarida hammasi bo‘lib 50 dan ortiq ilmiy asarlar yaratgan. Uning asarlari ichida O‘zbekiston tarixi uchun eng qimmatlisi sakkiz katta qo‘lyozma jilddan iborat bo‘lgan «Kitob al-ansob» (Nasl-nasablar kitobi) asaridir. Bizgacha «Kitob al-ansob» ning 6 ta qo‘lyozma nusxasi yetib kelgan bo‘lib ulardan ikkitasi Stanbulda, qolganlari esa Parij, Damashq, Xaydarobod va Sankt-Peterburg shaharlaridagi qo‘lyozma xazinalarida saklanib kelmokda. Asarning Britaniya muzeyida saqlanayotgan nusxasi 1912 yilda faksimile shaklida Londonda D.S.Margolius tomonidan nashr qilingan4. Asarning barcha mavjud qo‘lyozma

www.arxiv.uz nusxalarini o‘z ichiga olgan tanqidiy matni ilk bor 1956 yilda Xaydarobodda, 1981 yilda esa qayta ishlangan va to‘ldirilgan holda Bayrutda 'Abd ar-Raxmon ibn Yaxyo al-Mu’allimiy al-Yamoniy tomonidan nashr qilingan5. Sakkiz katta qo‘lyozma jilddan iborat bo‘lgan bu ulkan asar biografik adabiyot turiga mansub bo‘lib, unda o‘sha davrda ma’lum bo‘lgan barcha nisbalar, ya’ni odamlarning nasl-nasabini bildiruvchi ismlar, yig‘ilgan va arab alifbosi tartibida berilgan. Xar bir nisba haqida so‘z yuritilganda, uning aniq yozilishi, qaysi joyning nomidan, odamning ismi, laqabi, taxallusi yoki kasbidan kelib chiqishi, keyin esa shu nisba bilan mashhur bo‘lgan olimlar va boshqa taniqli shaxslar haqidagi ma’lumotlar bayon etilgan. «Kitob al-ansob» asarida keltirilgan ma’lumotlarning ko‘p qismi original xarakterga ega, chunki muallif o‘zining davrida sodir bo‘lgan va o‘zi shaxsan ko‘rgan voqealar va joylar haqida so‘z yuritgan. Undan tashqari asarning muhimligi yana shundaki, unda foydalanilgan ko‘p yozma manbalar bizgacha yetib kelmagan va faqat shu asar tufayli bizga ma’lumdir. Asarga kiritilgan materiallar xududiy jihatdan o‘sha davrdagi butun islom mamlakatlarini, davr jihatdan esa eng qadimgi vaqtlardan muallif yashagan vaqt, ya’ni XP asr o‘rtalarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu asar asosan biografik xarakterga ega bo‘lsa ham, unda Sharq mamlakatlari, xususan O‘zbekiston tarixi va ayniqsa tarixiy geografiyasiga oid qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. «Kitob al-ansob» asarida O‘zbekiston, ya’ni O‘rta Osiyo shaharlari va qishloqlari, ularning joylanishi, tuzilishi, tarixiy topografiyasi, ularda olib borilgan qurilish ishlari, sodir bo‘lgan ayrim tarixiy voqealar, davlat arboblari va boshqa tarixiy shaxslar, shuningdek olimu ulamolar, tarixchilar, adiblar, shoirlar, imomlar, muxaddislar, faqihlar va sufiylar haqida qiziqarli va batafsil ma’lumotlar keltirgan. Xususan, asarda IX - XP asrlarda ilm-fanning turli sohalarida faoliyat ko‘rsatgan Nasaflik olimlar haqida ko‘p ma’lumotlar keltirilgan. Ularning soni juda ham ko‘p bo‘lgani tufayli, qo‘yida biz faqat Nasaflik shoirlar, tarixchilar, tilshunoslar va adib olimlar haqida so‘z yuritmokchimiz.

www.arxiv.uz X asrda yashagan Nasaf viloyatidagi Varsin qishlog‘ida tarixchi va muxaddis olim Abu-l-Xaras Asad ibn Xamduvayx al-Varsiniy an-Nasafiy (315/927 yilda vafot etgan) yashagan. Uning «Kitob mufoxarat ahl Nasaf va Kashsh», ya’ni «Nasaf va Kashsh ahlining [ilm-fandagi] musobaqasi» nomli asar yozib qoldirganligi ma’lum. Bu asarning biror nusxasi bizgacha yetib kelmagan. As- Sam’oniy o‘zining asarini yozishda bu asardan keng foydalangan bo‘lib, undagi ma’lumotlardan parchalar keltirgan6. Asarning nomidan bilish mumkinki, u mashxur odamlarning tarjimai xollaridan iborat bo‘lgan. Umuman olganda, o‘rta asrlarda shaharlarning tarixi bo‘yicha yozilgan asarlarning deyarli barchasi o‘sha shahardan yetishib chiqqan yoki shu shaharda yashagan olimlar va boshqa mashhur odamlarning tarjimai hollaridan iborat bo‘lgan7. As-Sam’oniy foydalangan manbalar orasida bunday asarlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Shuning uchun bu turdagi asarlarni ham tarixiy manbalar qatoriga kiritish mumkin8. Bu asardan tashqari As-Sam’oniy o‘zining asarida Abu-l-Xaras al-Varsiniyning «Kitob an-nassob» («Nasablarni to‘plovchining kitobi»)9 va «Kitob al-ajoyib va axbor al-Hasan va-l-Husayn» («Hasan va Husan haqidagi ajoyib voqealar va xabarlar kitobi»)10 nomli asarlarini ham eslatib o‘tgan. As-Sam’oniy o‘zining asarida yana bir Nasaflik Abu Nasr Ahmad ibn 'Ali ibn Tohir al-Jaubakiy ismli va Ibn Xomidot laqabli (340/951-52 yilda vafot qilgan) shoir, adib, muxaddis va ash-Shofi’iy mazhabidagi faqih olim haqida ma’lumot keltirgan. Uning ma’lumotiga ko‘ra, u Nasafdagi Jaubak nomli mahallada yashagan11. Taxminan 320/932 yilda Ibn Xomidot avval Xuroson, keyin Iroq shaharlari bo‘ylab safar qilib, Abu Ishoq al-Marvaziydan fiqhni bo‘yicha tahsil olib, uning ash-Shofi’iy mazhabidagi al –Muzaniyning «al-Muxtasar» asariga yozgan sharhlarini o‘rgangan. 339/951 yilda u Nasafga qaytib kelib, keyin Makkaga xaj ziyoratini ado etish uchun ketadi va orqaga qaytayotganida – Muzaniyning cho‘lda vafot qiladi12. Abu Hafs an-Nasafiyning «al-Qand» asarida ham xuddi shu ma’lumotlar keltirilgan, va ulardan tashqari yana uning Ismoil ibn Ahmad ismli o‘g‘li haqida ma’lumot, shuningdek, uning 144 baytdan iborat bo‘lgan hikmatlar va masallar haqidagi

www.arxiv.uz qasidasidan uch bayt keltirilgan. Al-Jaubakiy o‘zining qasidasini Bag‘doddagi as-Sufiy ismli odamga ko‘rsatgandan keyin u al-Jaubakiyni o‘zining muridlari qatoriga qo‘shgan. Abu Hafs an-Nasafiy yana Ahmad al-Jaubakiy naql etgan bir hadisni ham keltirgan. Bu hadisning isnod silsilasidan ma’lum bo‘ladiki, bu hadisni Ahmad al-Jaubakiydan yana bir muhaddis orqali Abu-l-'Abbos al- Mustag‘firiy, undan esa yana bir muxaddis orqali Abu Hafs an-Nasafiy naql etgan . Abu Sa’d as-Sam’oniy keltirgan ma’lumotlar ichida eng diqqatga sazovori shuki, u Ahmad al-Jaubakiyning Ibn Xomidot nomli laqabi haqida xabar bergan, bu esa boshqa manbalarda qayd etilmagan. As-Sam’oniy yana adib olim Abu 'Usmon Sa’id ibn Ibrohim an-Nasafiy (341/952 yilda vafot etgan) ning «al-Adab va-sh-shi’r», ya’ni «Adabiyot va she’riyat» nomli filologik asarini eslatib o‘tgan14. Bu olimning batafsil tarjimai holi Abu Xafs an-Nasafiyning «al-Qand» asarida keltirilgan. Uning ma’lumotiga ko‘ra, Abu 'Usmon Sa’id ibn Ibroxim ibn Ma’kal ibn al-Xajjoj ibn Xidosh ibn Nushpir ar-Ra'is an-Nasafiy Xuroson, Tuxoriston, Iroq va Yaman shaharlari bo‘ylab uzoq muddatli safarda bo‘lib, u yerlik muxaddislardan hadis o‘rgangan. Keyin u umrining oxirigacha Samarqand shahrida yashab, u yerda karmatlar bilan qattiq kurash olib borgan. U vaqtda karmatlarning mavqei juda yuqori bo‘lib, ularning ta’limoti ko‘p yerlarda g‘alaba qozongan edi. 333/ yilda Nuh ibn Nasr davrida shayh Abu Hafs al-'Ajliy va vazir Abu-l-Fazl Muhammad ibn Ahmad as- Sulamiy tomonidan karmatlarning boshliqlaridan ikki kishi qatl etilganidan keyin, Sa’id ibn Ibroxim an-Nasafiy ularni to‘xtovsiz ta’qib qilib, oxiri umuman yo‘q qilib yuborishga muvaffaq bo‘lgan. U 341 yilning 3-safarida Samarqandda vafot etib, so‘ng Nasafga olib ketilgan va o‘sha yerda dafn etilgan15. Nasaf viloyatidagi Kosan qishlog‘ida16 Abu Nasr Ahmad ibn ash-Shayx al- Kosaniy (343/954-55 yilda vafot qilgan) ismli shoir, adib, muxaddis va faqih olim yashagan. As-Sam’oniyning ma’lumotiga ko‘ra, u mashhur adib bo‘lgan. U fiqh ilmini o‘rganib, ash-Shofi’iy mazhabining eng yirik imomlari va munozirlaridan biri bo‘lib yetishgan. U Muhammad ibn Tolib an-Nasafiy, 'Abd al-Mo‘min ibn Xalaf an-Nasafiy va boshqa muxaddislardan hadis o‘rgangan. Lekin u yoshligida

www.arxiv.uz Kosan qishlog‘ida vafot etgan17. Nasafdagi Boyon ko‘chasida18 Abu Ya’lo Muhammad ibn Ahmad al-Boyoniy an-Nasafiy (367/977 yilda vafot etgan) ismli imom, adib, tilshunos va muhaddis olim yashagan19. Nasaf shahridan 1 farsah masofada joylashgan Ofuron yoki Afron qishlog‘ida20 Abu-t-Tayyib 'Abd al-Malik ibn Ishoq al-Ofuroniy an-Nasafiy ( 388/998 yilda vafot qilgan) ismli shoir, adib, muhaddis va faqih olim yashagan. As-Sam’oniyning ma’lumotiga ko‘ra, u Nasafda Ahmad ibn Xomid al-Makarriy an-Nasafiy, Ahmad ibn Muhammad an-Nasafiy, al-Lays ibn Nasr al-Kojariy an- Nasafiy singari olimlardan tahsil olib, so‘ngra Marvga ko‘chib ketgan21. Ofuron qishlog‘ida yana Abu Tammom 'Abd as-Salom ibn Ishoq al-Xomidiy al-Ofuroniy (X asr) ismli shoir, adib, muxaddis va faqih olim yashagan22. Nasaf viloyatidagi Utshund qishlog‘ida Abu-l-Muzaffar Muhammad ibn Ahmad al-Kotib alal-Utshundiy an-Nasafiy (X asr) ismli shoir, adib, muxaddis va xanafiy mazhabidagi faqih olim yashagan. U avval Buxoroda hadis ilmini o‘rganib, keyin xanafiy mazhabidagi fiqhdan tahsil olgan, undan keyin esa mu’taziliy ta’limotini targ‘ib qila boshlagan. U hadislarni rubo’iy shakliga tushirib aytgan. Ungacha hadislarni bunday she’riy shaklda hech kim aytmagan23. Nasaf viloyatidagi Varagjan nomli qishloqda24 Aslam ibn Maymun an- Naxviy al-Varagjaniy ismli shoir, adib, tilshunos va muhaddis olim yashagan. As- Sam’oniyning ma’lumotiga ko‘ra, u arab tili grammatikasi va leksikasi bo‘yicha mutaxassis bo‘lgan25. XI asrda Nasafda taniqli tarixchi, adib, faqih va muhaddis olim Abu-l-'Abbos Ja’far ibn Muhammad al-Mustag‘firiy an-Nasafiy (350 - 432/961 - 1041 yillar) yashagan. As-Sam’oniyning ma’lumotiga ko‘ra, u ilm izlab Xuroson va Movarounnahr shaharlari bo‘ylab ko‘p safarlarda bo‘lib, Marv, Saraxs, Nishopur, Buxoro shaharlarida ma’lum vaqt, Samarqandda esa uzoq muddat yashagan. O‘zining ilk ilmiy majlisini u 376/987 yilning shavvol/fevral oyida Nasaf shahridagi az-Zuxxod ko‘chasida o‘tkazgan. Umrining oxirida u Nasafning bosh xatibi bo‘lgan. As-Sam’oniy uning 20 dan ortiq ustozi va 10 ga yaqin

www.arxiv.uz shogirdlarining ismlarini keltirgan. Abu-l-'Abbos al-Mustag‘firiy tarix, adabiyot, shuningdek hadis va xanafiy fiqhi va boshqa diniy fanlar sohasida bir qator ilmiy asarlar yozib qoldirganligi ma’lum. Shulardan as-Sam’oniy o‘zining asarida uning «Nasaf va Kashsh tarixi» nomli asarini aytib o‘tgan26. Bu asar bizgacha yetib kelmagan, lekin as-Sam’oniy o‘zining asarida undan ko‘plab parchalar keltirgan. As-Sam’oniyning yozishicha, bu asar ikki katta jilddan iborat bo‘lib, unda Nasaf va Kashshda yashagan mashhur odamlarning 80 ta toifasi haqida ma’lumotlar keltirilgan27. As-Sam’oniy o‘zining asarida 43 Nasaflik olimlarning tarjimai hollarida bu asardan parchalar keltirgan. Boshqa ma’lumotlarga ko‘ra, undan tashqari Abu-l-'Abbos al-Mustag‘firiy tarix va adabiyotga oid yana «Samarqand tarixi» va «Kitob ash-shi’r va-sh-shu’aro», ya’ni «SHe’riyat va shoirlar haqida kitob» nomli asarlar yozganligi ma’lum29. Lekin, bu asar ham oldingisi kabi bizgacha yetib kelmagan. Nasaf viloyatidagi Yag‘no nomli qishloqda30 Abu Muhammad 'Abd ar- Rahim ibn 'Ali al-Yag‘naviy an-Nasafiy (444/1052-53 yilda vafot etgan) adib va muxaddis olim yashagan. U Samarqand shahriga ko‘chib borib, u yerda umrining oxirigacha yashagan va vafot qilgandan so‘ng Jokardiza qabristonida dafn etilgan31. Abu Hafs an-Nasafiyning ma’lumotiga ko‘ra, 'Abd ar-Rahim al- Yag‘naviy 442/ yilda tavallud topgan32. Yag‘no qishlog‘ida yana Abu Ishoq Mahfuz ibn Ali al-Yag‘naviy (XI asr) ismli adib va muxaddis olim yashagan. Abu Sa’d as-Sam’oniyning ma’lumotiga ko‘ra, u ar-Rabi’a ibn Hamd ismli bir dehkonning farzandlariga adab ilmidan darc bergan. 420/1029 yilda u bilan mashhur muxaddis 'Abd al-Aziz ibn Muhammad an-Naxshabiy uchrashgan33. Nasaf viloyatidagi Sokabadyoz qishlog‘ida34 Muhammad ibn 'Ato' as- Sokabadyozaviy an-Nasafiy (482/1089 yilda vafot qilgan) ismli adib, muhaddis va faqih olim yashagan. U Samarqand viloyatining Darg‘am tumanidagi Xoxsar qishlog‘iga ko‘chib borib, u yerda adab ilmidan odamlarga darc bergan35. Boshqa manbalarda u haqida hech qanday ma’lumot yo‘q.

www.arxiv.uz XII asrda yashagan Nasaflik adib olimlar ichida eng ko‘zga ko‘ringani Najmiddin Abu Hafs 'Umar ibn Muhammad al-Moturidiy an-Nasafiy yoki an- Naxshabiy (460 - 537/1068 -1142 yillar) bo‘lgan. Abu Sa’d as-Sam’oniy u bilan shahsan uchrashib, undan ko‘p hadislar yozib olgan. O‘zining «Kitob al-ansob» asarida u Abu Hafs an-Nasafiyning 40 ga yaqin ustozlari haqida ma’lumotlar keltirgan. O‘zining mazkur asarini yozishda u Abu Hafs an-Nasafiyning «Al-Qand fi zikr ulamo Samarqand» asaridan keng foydalangan bo‘lib, bu asardagi 23 ta camarqandlik va 20 ga yakin nasaflik olimlar haqida ma’lumotlarni keltirgan. Undan tashqari As-Sam’oniy uning «Ujolat an-Naxshabiy li dayfixi-l-Mag‘ribiy», ya’ni «Naxshablik [olim] ning uning oldiga kelgan Mag‘riblik mehmoniga shoshilinch [ravishda yozgan] tuhfasi» nomli yana bir she’riy asari haqida ham ma’lumot keltirgan. Uning yozishicha, an-Nasafiy o‘zining bu asarini Mag‘rib mamlakatidan uning oldiga mexmon bo‘lib kelgan muhaddis olim Abu Xorun Muso ibn 'Abdulloh al-Agmotiy al-Kaxtaniy (5161122 yilda vafot etgan) ga atab maxsus yozgan. Al-Agmotiy Mag‘ribdagi Atlantika okeani sohilida joylashgan Susa shahri yaqinidagi Agmot shaharchasida yashagan. Ilm izlab taxsil olish maqsadida u Sharq mamlakatlariga ko‘p muddatli safarga chiqib, Bag‘dod, Nishopur, Marv, Buxoro va Samarqand singari shaharlarga borgan va u yerdagi olimlardan taxsil olgan. U Samarqand shahriga 510/1116-17 yilda kirib kelib, bu yerda Abu Hafs an-Nasafiy bilan uchrashgan va bir necha kun uning uyida turib, undan taxsil olgan. U Abu Hafs an-Nasafiyga xabar beradiki, 13 yil oldin u o‘zining vatanini tark etib, shu vaqt davomida Iroq, Xuroson va Movarounnaxr mamlakatlarini kezib yurgan ekan. As-Sam’oniy o‘zining asarida an-Nasafiyning mazkur she’riy asaridan al-Agmotiyga qarab aytilgan bir baytini, va al- Agmotiyning unga bergan bir baytlik she’riy javobini keltirgan36. XP asrda Nasafda Mahmud ibn 'Ali an-Nasafiy ismli adib va muxaddis ham yashagan. Abu Sa’d as-Sam’oniy u bilan uchrashib, undan tahsil olgan37. Boshqa manbalarda bu olim haqida hech qanday ma’lumotlar yo‘q. Shunday qilib, Abu Sa’d as-Sam’oniyning «Kitob al-ansob» asarida IX - XP asrlarda Nasaf shahridan va uning atroflaridagi qishloqlardan yetishib chiqqan bir

www.arxiv.uz qator shoirlar, adiblar, tilshunoslar va tarixchi olimlar haqida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Bu ma’lumotlarning bir qismi boshqa manbalarda ham keltirilgan bo‘lsa, qolgan asosiy qismi esa boshqa manbalarda qayd etilmagan. Shuning uchun bu ma’lumotlarni ilmiy jihatdan ahamiyatli deb aytish mumkin.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati. 1 Баҳр ал-калом таълийф Маймун бин Муҳаммад ан-Насафий аш-шаҳийр би-Абул Муъийн ан-Насафий, Дамашқ, Дор ал-Фарфур, 1997 2 Улрих Рудольф. Ал-Мотуридий ва Самарқанд суннийлик илоҳияти, Тошкент, 2001, 47-бет 3 Иброҳим Холиёров, Шоҳ Мурод Шароф, Ҳазрат имом Муъийн зиёратгоҳи, Тошкент, «Янги аср авлоди», 0-15 бетлар 4 У. Уватов, Абул Муъийн ан-Насафий ва унинг асарлари. Имом ал- Бухорий сабоқлари журнали, 2001 йил, 3-сон, 218-бет

O'xshashlar

Nasaf va Kesh tarixi manbalari

Qadimgi markaziy osiyoda ilm-fan, madaniyat va pedagogik fikr rivojida nasaf va kesh allomalarining tutgan o’rni

Amir Temur va temuriylar davri yozma manbalarida

O‘rta asr manbalarida Nasaf allomalari

Toshkent viloyati va Angren shahri tarixi