Мустабид тузумни қайта қуриш ва қисмларга ажратиш - Tarix - Referatlar

Мустабид тузумни қайта қуриш ва қисмларга ажратиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69.5 KB

Ko'chirib olish

Мустабид тузумни қайта қуриш ва қисмларга ажратиш Режа: 1. Мустабид тузумни қайта қуриш ва қисмларга ажратиш 2. Горбачевнинг «янгиланиш мафкураси» билан чиқиши консерваторлар

Мустабид тузумни қайта қуриш ва қисмларга ажратиш Ўсиб бораётган «салбий ҳолатлар» оқимини бартараф этиш йўлларини излашни фаоллаштириш мақсадида Сиёсий Бюро 1985 йилнинг март ойида Бош котиб лавозимига ўз аъзолари ичида энг лаёқатли бўлган М.Горбачевни олиб чикди. Албатта, бу «содиқ ленинчилар» тараққиёт йўлини ҳеч қачон ўзгартирмасликни ҳохлардилар ва агар улар танлаган бош котибнинг келажакда нималарга қўл уришини билганларида уни танлаш тўғрисида ҳеч қандай гап сўз бўлиши мумкин эмас эди. Горбачевнинг ўзи ҳам Сиёсий Бюрода: «Биз сиёсатни ўзгартиришимиз шарт эмас. У тўғри, ҳақ ва ҳаққоний сиёсатдир»- деб баён қилган эди. Олигархиядаги бузилмас тартиб туфайли олий ҳокимият «оқиллик» ва жавобгарликка эга бўлган Горбачев ҳамкасбларини алдамаётган эди. У пайтда қийинчиликларни бартараф этишга иштиёқ тоталитар тузумининг барҳам топиши ва кейинчалик олий мақсаддан воз кечишга олиб келиши унинг хаёлига ҳам келмаган эди. У «реал социализм» кризисга учраганини тан олмасдан, маслакдошлари ва мамлакатни синов ва хатолар йўлига бошлади. Совет-партиявий анъаналарига кўра у авторитар фаолият кўрсатди. Аввалига у ижтимоий-иқтисодий ривожланишни жадаллаштириш шиорини ўртага ташлади. Аммо тезда эскирган асбоб-ускуна ва технологияларни энг янгиларига алмаштиришга кўпроқ эътибор берилиши бошқа маҳсулотларни ишлаб чиқариш қисқаришига олиб келди. Буни амалга ошириш учун воситалар ҳам етарли эмас эди. Айниқса ичкиликбозликка қарши олиб борилган аёвсиз кураш бир томондан алкаголизмни камайтирган бўлсада, иккинчи томондан одамлар соғлиги ва ишлаб чиқаришга зарар етказди, бюджетни бир неча йил спиртли ичимликларни сотишдан келадиган фойдадан - 200 миллиард сўмдан (рублдан) маҳрум қилдики, бу мамлакат бюджнтига қаттиқ зарба бўлди. Ривожланишни жадаллаштириш мақсадида интизом қатъийлаштирилди. Саноатда ишлаб чиқариш сифатини яхшилаш мақсадида уни давлат қабул қилиб олиш тартибини жорий қилди. Ишчиларнинг ташаббускорлиги ва

жавобгарлигини ошириш учун меҳнат жамоалари тўғрисидаги қонун, уларга ҳаттоки раҳбарларни сайлашгача бўлган кенг ҳуқуқларни берди. Аммо ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг давлат томонидан қабул қилиниши маҳсулотнинг илмий-техник даражасини кўтарди, ишчилардаги «хўжайинлик туйғуси» эса «жамоавий худбинликда», яъни «қўлай» раҳбарларни танлаш, нархлар ва ойликни ихтиёрий кўтаришда намоён бўлиб, у хўжалик ва жамиятга катта зарар етказди. Саноатда одамлар хавфсизлиги таъминотини инобатга олмаслик оқибатида 1986 йилда Чернобилда ядро реактори портлаши юз берди, у кўпгина мамлакатларга зарар етказди ва кенг минтақа аҳолиси учун фожиага айланди. Иқтисодиётнинг кўп тармоқларини ўзгартириш зарурлигига ишонч ҳосил қилган Горбачев илгари Хрушев томонидан қўлланган қайта қуриш ишларини ўртага ташлади. КПССнинг 1986 йил бошидаги съезди уни қўллаб-қувватлади ва меҳнаткашларни «социалистик ўзаро ёрдам ва талабчанликни» оширишга чақирди ва қисқа муддатда ишлаб чиқаришни кескин ошириш, меҳнат унумдорлигини ошириш, мамлакатни уй-жой ва озиқ-овқат билан таъминланиш муаммоларини ҳал қилишни ўз олдига мақсад қилиб қўйди. 1987 йилга келиб аҳоли эхтиёжи учун зарур моллар ва бюджет танқислигини бартараф қилишга уриниб, олий ҳокимият органлари Горбачев ташаббуси билан иқтисодиёт бошқарувини тубдан қайта қуришга киришдилар, давлат корхоналари, вазирликлар, республика идоралари, таъминот тизимлари, банклар мавқеини ўзгартирувчи қарор ва қонунлар ҳамда кенг ижтимоий дастурлар қабул қилишди. Бу чоралар хўжаликни маъмурий кўрсатмалар орқали бошқаришни шартномавий бошқарувга алмаштирди, аммо улар ҳар доим ҳам бир-бири билан мос тушмас ва режаларнинг бажарилишини кафолатлай олмасди. Дастурларни амалга ошириш учун эса воситалар йўқ эди.

Кўрилган чоралар натижасида ҳокимият томонидан аҳоли истеъмоли учун йўналтирилган маҳсулотлар улуши бироз кўтарилди. Ишчиларнинг ўз- ўзини молиялаш, пудрат ва ижара асосида ишни ташкил қилиш жорий қилинди, раҳбарлар ишлаб чиқаришни аҳоли эхтиёжларига йўналтириш, меҳнатга ҳақ тўлашни эса унинг натижаси билан боғлиқ тарзда амалга оширишга ҳаракат қилишарди. Кейин кооператив, моҳиятан ишбилармонликка асосланган, индивидуал меҳнат фаолиятига рухсат этилди ва қонунлаштирилди. Ҳокимият рухсати билан қўшма корхоналар, ҳатто чет элликлар иштирокида тузила бошланди. Бу чоралар аҳолини давлат томонидан эксплуатация қилинишининг марказлашишини сусайтириб, эксплуатация вазифаларининг бир қисми тармоқлар ва корхоналар раҳбарлари қўлига ўтди. Аммо боланган иқтисодий ташаббускорлик (ишбилармонлик), совет саноатининг асоси - ҳарбий-стратегик саноати у ёқда турсин, ҳаттоки истеъмол моллари ишлаб чиқаришни ва хизмат кўрсатишни ҳам қамраб олмаган эди. 1985-1989 йилларда бюджет танқислиги 5 марта ошди, аммо уни бартараф этиш учун амалга оширилган эмиссия СССР ички қарзларини 2,5 мартага - оширди. Иқтисодиёт ва жамиятдаги «салбий ҳолатлар» кўпайишни давом эттирди. Бу йўналишда ислоҳотлар иш бермаётган эди. Аммо иқтисодиётни қайта қуриш давом этарди. 1988 йил ёзидаги КПССнинг Бутуниттифоқ конференцияси иқтисодий ўзгаришларни чуқурлаштиришга қарор қилди: давлат буюрмалари ва кўрсатмалари асосидаги маъмурий бошқарувни чеклаш, тўла хўжалик ҳисобини ва унинг шаклини меҳнат коллективлари томонидан танланишини жорий этиш, ҳамда иқтисодий ўз-ўзини бошқариш вазифалари қўйилди. Иқтисодиётни либераллаштиришга қаратилган бу қадам кўпгина хўжалик раҳбарларини эсанкиратиб қўйди ва ҳарбий саноат қўрғонларига дуч келди. Ишлаб чиқариш ўсиши секинлашди ва 1990 йилга келиб дунё Ялпи Маҳсулотида СССР ҳиссаси 8% гача пасайди ва энг асосийси озиқ-овқат ва бошқа

маҳсулотлар танқислиги ошди. «Магазин (дўкон)лар пештахталарида зарур озиқ-овқат маҳсулотлари тобора кам пайдо бўлмокда;.. - охирги пайтларда балиқ, гўшт, ёрмалар, макарон маҳсулотлари савдодан умуман йўқолди»- деб жойлардан МКга хабарлар келарди. Озиқ-овқат ва энг оддий саноат маҳсулотларини «излаб топиш» тобора қийинлашиб борар, нархлар кўтарилиб борар, навбатлар чўзилар, олиб сотарлик авжига чиқаётган эди. Ҳукумат томонидан кўтариб чиқилган «Кучли ижтимоий сиёсат» шиорини амалга ошириш учун заҳиралар йўқ эди. 1986 йилдаёқ Горбачев ва унинг издошлари фақатгина иқтисодиётни қайта қуриш аҳамияти ва жозибалилигини таъкидлаб уни инқилоб деб атади. Унинг тўғридан-тўғри халққа қайта қуриш ҳақидаги даъватлари билан мурожаат қилишлари унга Сиёсий Бюрода тан олинган дахлсизликка эришишига ёрдам берди. Икки йил ичида у Сиёсий Бюро аъзоларининг 70% ини «қайта қуриш иш бошқарувчилари» Б.Ельцин, А.Яковлев, Э.Шварднадзе ва бошқалар билан алмаштиришга улгурди. МК (Марказий Қўмита) таркиби 40%га янгиланди. Кўпгина партия ва давлат арбобларининг мутаассиблиги ва расмиятчилигига дуч келган Горбачев Сталинча «деформация» ва «тормозлаш механизмини» бартараф этишга «социалистик демократия» ва «халқнинг ўз-ўзини бошқариши»ни ривожлантиришга даъват этди. Унинг ташаббуси билан Сиёсий Бюро ва МК ошкораликни - анча илгари йўқ қилинган сўз эркинлигини социализм доирасида эълон қилди. Камчиликларнинг ва кўпгина раҳбарлар фаолиятининг қуйидан туриб танқид қилиниши, фуқаролар томонидан ўз таклифларининг ўртага ташланиши ва тарқоқ ҳолдаги оммавий чиқишлар қайта қуришнинг кенгайиши ва чуқурлашувига олиб келди. Натижада вилоят партия ташкилотларида 60% котиблар, ҳамда кўпчилик Совет ва хўжалик раҳбарлари алмаштирилди. Мўлжални аниқ белгилаш ва қайта қуриш концепциясини ишлаб чиқиш қийин эди. 1987 йил кузида Горбачевнинг «қайта қуриш ва янгича фикрлаш мамлакатимиз ва бутун дунё учун» номли китоби чикди. Унда у

умуминсоний қадриятлар устунлиги ва барча мамлакатлар халқлари уларнинг атрофида бирлашиши зарурлиги ҳақида ёзган эди. Бу М.Горбачевга СССР олий раҳбарият органлари қўшма йиғилишида ўз сўзларига ишонтиришига халақит бермади: «Биз янги олам сари коммунизм олами сари бормоқдамиз». «Бу йўлдан биз ҳеч қачон чекинмаймиз!». Китобида эса у гап «умумхалқ социалистик давлат», «жамоавий мулк» бошқарувдаги партияни ўзгартириш ҳақида эмас, балки уларни ривожлантириш ва чуқурлаштириш, СССРнинг ички ва ташқи ўткир муаммоларини очишга ноанъанавий ёндошишни ўзгартириш, марксча-ленинча ёндошув ва жамиятни яхши билмаслик натижасида концепциясини ишлаб чиқиш қийинлашаётган янгича сиёсат юритиш зарурлигини тан олишдан иборат эди. Горбачевнинг «янгиланиш мафкураси» билан чиқиши консерваторлар («принципларидан воз кеча олмайдиган»), мўътадил «янгиланганлар» (социализмни инсонпарвар, демократик қилиш учун), радикаллар («кўп партиявийлик, республикалар ва фуқаролар ҳуқуқларини кенгайтириш учун») ўртасидаги қизғин баҳс-мунозараларга сабаб бўлди. 1988 йилдаги КПССнинг Бутуниттифоқ конференцияси бироз иккиланиб сиёсий тизимни қайта қуриш, ички партиявийлик демократиясини тиклаш ва қатағон қурбонларини оқлашни давом эттиришга қарор қилди. Горбачев КПСС ролини мустаҳкамлашга даъват этар ва шу билан биргаликда шахс ҳуқуқ ва эркинликларини кенгайтириш орқали одамларнинг қайта қуришда иштирокини таъминлашга ҳаракат қилди. Конференция делегатларининг деярли ярми бундай ўзгаришларга қарши бўлиб, уни асосий йўналишдан чекиниш деб ҳисоблашарди. Конференция коммунистик партиянинг мафкуравий-сиёсий монополиясини сақлаган ҳолда кенгашлар, касаба уюшмалари ва бошқа ташкилотларни анъанавий маъмурий буйруқбозлик билан бошқаришдан воз кечиш ва уларнинг, айниқса кенгашларнинг ролини оширишга қарор қилди.

Унутилган «Бутун ҳокимият советларга!» шиорини ўртага ташлаб «халқ ҳокимияти»ни тиклаш ва «Социалистик ҳуқуқий давлат»ни шакллантириш мақсадида марказий, республикавий ва маҳаллий советлар ва улар билан бирга судларга мустақиллик беришга интилар, уларнинг тузилиши ва шаклланиш усулларини ўзгартиришарди. Партия ва давлат органлари функция (вазифа)ларининг ажралиши бошланди. Бу илгариги ҳокимиятни сусайтирди ва парчалади. Сиёсий ва иқтисодий плюрализм (хилма-хнллик) сиз янги ҳукуматни барпо қила олмасди. Мамлакатда ва Партия ичида ҳам социализм ва демократиянинг талқини тўғрисида кескин баҳс-музокоралар бошланиб кетди. 1988 йил охирига келиб либерализм индивидуал эркинлик ва ҳуқуқлар устунлиги ва национализм ўз миллат (элат)ининг манфаатлари устунлиги тарафдорлари пайдо бўлди. Ўз ихтиёри билан фаолият юритаётган кўпчилик коммунистлар иштирокида ижтимоий уйғониш бошландики, у кўпгина турли қиёфадаги «норасмий» - ноқонуний, таъқиқланмаган ташкилотларнинг ва оммавий ҳаракатларнинг, ҳаттоки халқ фронтларининг пайдо бўлишига олиб келди. КПСС нафақат мамлакат муаммоларини ҳал қилиш йўлларини муҳокама қилиш бўйича монополиядан маҳрум бўлди, балки шу билан бирга халқ оммаси кайфияти ва ҳатти-ҳаракатини бошқариш имкониятидан ҳам маҳрум бўлди, совет жамиятининг парчаланиши бошланди. Жамиятнинг янги сиёсий тузулиши, СССР янги Олий органинииг вазифалари ва сайловлари тўғрисидаги СССР конституциясига ўзгаришлар киритиш ҳақидаги қонунлар ҳукуматларни тақсимлаш, сайловчилар ва минтақаларнинг эмас, ҳаттоки сайловчиларнинг ўзаро тенг ҳуқуқлигини ҳам таъминлай олмасди. Улар «бошқариладиган демократия» тизимини яратишга йўналтирилган эди. Сиёсий Бюро ва улар томонидан бошқариладиган ташкилотлар ўз вакиллари учун тўғридан-тўғри жойларнинг учдан бирига эга бўлишарди. Аммо совет сайловчилари 1989 йил баҳорида илк бор бир нечта эркин номзодлардан халқ депутатлари съездига ўз делегатларини сайлаш имкониятидан мамнун эдилар.

Сайловларни КПСС органлари бошқарар ва сайловчиларнинг 80%и коммунистлар эди, аммо партиявий интизомнинг сусайиши боис уларни бошқариш қийинлашди. Албатта, кўпчилик Ю.Афанасьев номлаганидек «агрессив итоаткор» эди. Горбачев съезд ташкил этган Олий Совет раиси этиб сайланди, аммо унинг (советнинг) «сталинча брежневча» кўпчилигига озгина радикалларни қўшишга мажбур бўлди. Радикаллар қайта қуриш душманлари ва Горбачев сусткашлигини танқид қилиб, СССРнинг асосий мақсадини шубҳа остига қўйди. Улар томонидан А.Сахаров ва Б.Ельцинлар раҳбарлик қилаётган минтақалараро депутатлар гуруҳи ташкил қилинди, қонуний мухолифот тикланди. Навбатдаги Съездда, кузга келиб фаоллашган радикаллар «социалистик янгиланиш» учун, КПСС монополиясини сиёсий плюрализм билан, унитар давлатни Сахаров (декабрда вафот этган) конституция лойиҳасида кўрсатилган эркин республикалар иттифоқи билан алмаштиришни, мулкчиликнинг турли шакллари ва бозор муносабатларини эътироф этишни талаб қилишди. Бунда улар, бунинг ҳаммасини аҳоли турмуш даражасини ёмонлаштирмасдан туриб амалга ошириш мумкин деб ишонтирарди. Бундай чиқишлар «бошқа бундай яшаш мумкин эмас!»лигига ишонганларга илҳом бағишларди. Мамлакатда митинг ва намойишлар кўпайиб оммавий характерга эга бўлди. Уларда юз минглаб одамлар иштирок этарди. Улар таъминотни яхшилашни, фуқаро ва халқлар ҳуқуқ ва эркинликларини кенгайтиришни талаб этишар, бюрократизмга қарши норозилик билдирар, радикалларни қўллаб-қувватлардилар. Бундай талаблар билан чиққан Б.Ельцин машҳур бўлдики, КПСС раҳбариятининг унга тазйиқи унинг машҳурлигини янада оширди. 1989 йилдаги ўзгаришлар натижасида тоталитар тузум тугатилди. Партия, давлат ва хўжалик органларига «янгича фикрлашни» ўзлаштириш қанчалик қийин бўлса, концепцияси эндигина ишлаб чиқилаётган янгича сиёсат юритиш ундан-да қийинроқ эди. Бу ўз навбатида ҳокимият таъсирчанлигини сусайтирарди. Ижтимоий уйғониш қайта қуришни нафақат

олдинга сурар балки, ундан ошиб ўтаётган эди. Жамият таркибий қисмларидаги парчаланишининг бошланиши «бошқариладиган демократия»ни шакллантиришни қийинлаштирди.

Адабиётлар : 1. Новейшая история стран Европ ы и Америки XX век. Частъ 2 (1945-2000) М., 2001. 2. З.Р.Нуриддинов “Ғарб мамлакатларининг энг янги тарихи” (1939-1971). Т., 1976 й. 3. Г.Ҳидоятов, Х. Ғ уломов. Всемирная история стран Западной Европы и Америки. (1946-1995). Т. , 1999 й. 4. Новая и новейщая история. 1990 й. № 5. 5. Криговуз И.М. Крушение “реального социализма” в Европ е и судьбы освобод н вшихся народов. М. , 2001.

O'xshashlar

Ўзбекистон мустабид совет давлати таркибида

Туркистонда мустабид совет хокимиятининг урнатилиши ва унга карши куролли харакат

Мустабид шуролар хукмронлиги даврида миллий озодлик харакатлари

Қайта тикланаётган тепаликлар

Ж.Мейжор ва Британия янги консерватизмининг қайта қурилиши