Қайта тикланаётган тепаликлар - Tarix - Referatlar

Қайта тикланаётган тепаликлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.5 KB

Ko'chirib olish

Қайта тикланаётган тепаликлар Режа: 1. Қайта тикланаётган тепаликлар 2. Оҳалик 3. Ер ости сув омбори (Қирқтоғ) 4. Тоғлар қабристони

Қайта тикланаётган тепаликлар Ҳозирги вақтларда Конигил хиёбонларининг шон-шуҳрати қайта тикланмоқда. Обираҳмат ариғининг икки тарафида дам олиш ва даволаш зонасига мослаб, катта боғ барпо этилган. Чўпонота тепаликларининг бошқа қисмларини ободонлаштириш давом эттирилмоқда. Унинг яшил бойлигини тиклаш бўйича биринчи изланишлар 1927 йилдан бошланган. Шу даврдаги ўлкашунослик фикрига кўра, бу тепаликларда қурғоқчиликка чидамли дарахтлар экиш мумкин экан. Табиийки, ўрмонни қайта тиклаш учун маблағ етишмасди. Биринчи тажриба дарахтлар ўтқазиш қирқинчи йилларда тепаликлар шарқий ёнбағрида ўтказилди. Бу кўчатлар ичида, айниқса, акация ва айланта дарахт кўчатлари тезда шароитга мослашиб кўкариб кетди. Ҳозирги Чўпонота ёнбағирлари яйдоқ ерларини кўкаламзорлаштириш ишлари қизғин кетмоқда. Бу жойларда яна қайин дарахтлари тез шароитга мослашиб, ўрмон хўжалиги посёлкасини иссиқ ва чангдан яхши ҳимоя қилмоқда. Лайлакхона тепалигида ёнбағри ва Обираҳмат ариғи ёнбағирлари яшил тўн билан қопланди. Бу тепаликлар ёнбағрида жойлашган автоколонна майдонига экилган мевали дарахтлар ҳосилга кирганига йигирма йилдан ошди. Чўпонота тепалигининг ғарбий ва шимолий ёнбағрига экилган кўчатлар кўкка бўй чўзди. Ерларни суғоришнинг илғор усулларини қўллаш асрлар давомида қўл тегмаган жойларда хилма-хил мевалар, узум, полиз экинлари ҳосилини йиғиш имкониятини бермоқда. Тепаликлар ёнбағри бўйлаб келажакда чиройли кенг кўчалар, баланд иморатлар ва хиёбонлар барпо этилиши кўзланмоқда. Бу жойда етти тепалик устида янги шаҳар бунёд этилади. Оҳалик Самарқанд шаҳри жанубида жойлашган тоғли хушманзара Оҳалик қишлоғи шаҳар меҳмонлари ва самарқандликларнинг деярли ҳаммасига таниш. Тоғ ва дарё ёқасида, боғларнинг қалин соясида дам олиш оромгоҳлари ва дам олиш негизлари, санаторийлар жойлашган. Дарё

қирғоқлари ва тоғёнбағирлари бўйлаб улкан дам олиш зонаси деярли ўн километрга чўзилиб кетган. Оҳалик қишлоғи Қоратепа тоғининг шимолий ёнбағридаги барча тоғ қишлоқлари каби узоқ ўтмишда – қадимий Сўғд эли ўзининг пойтахти атрофини ўзлаштираётган даврда пайдо бўлган. Оҳаликнинг пайдо бўлиши тўғрисида тарихий маълумотлар бизгача етиб келмаган. Лекин бу тоғ воҳаси ичидаги икки қўрғон қолдиқларига қараб, бу майдонларни меҳнатсевар деҳқонлар Кушонлар даврининг бошидаёқ ўзлаштирганини, шаҳар атрофларида улкан сув омборлари ва каналлар қурганини тахмин қилиш мумкин. Бу даврга қадар Оҳалик ўрнашган тоғ дарасидан чорвадор аҳоли яйлов сифатида фойдаланган бўлиши эҳтимоли бор, ундан олдинги – бронза даврида бу ерда овчилар яшаган бўлиши керак. Бу ҳақда Оҳалик майдонида топилган камоннинг чақмоқтошли ўқлари хабар беради. Эҳтимол, бу ерлар узоқ вақт давомида Самарқанд олий табақаси учун дам олиш жойи бўлиб хизмат қилгандир. Чунки уларнинг шаҳар ташқарисидаги қасрлари дарё бўйида жойлашган бўлган. Бу ер истироҳатгоҳ бўлганлиги учун савдо-сотиқ ва косибчилик билан шуғулланмаганлар. Шу сабабли на араб географлари, на бошқа Зарафшон водийсини ўрганган олимлар ўзларининг хотираларида бу жойдаги косибчилик ҳақида эслашмайди. Х IX асрдан бошлаб, маҳаллий аҳоли тўлиқ оҳак қазиб олишга ихтисослашган бўлиб, бу ердаги оҳак ғамламаси ҳозиргача жуда улкандир. Оҳак ривожланаётган Самарқанд учун керак бўлиб, илгаридан шаҳарни ана шу қурилиш хом ашёси билан таъминлаётган Чўпонота маҳсулоти етишмай қолган. Оҳалик қишлоғининг номи ҳам шу даврда пайдо бўлиб, асли Оҳаклик, яъни “о” – “ой”, “хок” – “тупроқ”, яъни ойнинг оқ тупроғи маъносини англатган. Унинг ёнида жойлашган Оқбўйра қишлоғининг номи ҳам бу ердаги оҳак ғамламасидан хабар беради. Ҳақиқатан ҳам узоқдан бу жойга қарасангиз, биринчилардан бўлиб оқ тепаликларга кўзингиз тушади.

Иккинчидан, қурилаётган Самарқанд шу даврларда мустаҳкам ва чиройли қурилиш хом ашёсига эҳтиёж сезарди ҳамда бу каби маҳсулотлар темурийлар даврида қурилаётган маҳобатли биноларга керак бўларди. Мармарни эса Нуротанинг Ғозғон ва Омонқўтоннинг Гурмак конларидан олиб келишарди. Улкан гранит бўлаклари эса яқиндаги тоғлардан олиб келинарди. Шу кунларда ҳам Оқбўйра қишлоғи яқинидаги тош конларида ярим йўнилган гранит блокларини кўриш мумкин. Учинчидан, Темур ва темурийлар вақтида Қашқадарё водийсидаги Тарағай қишлоғига йўл Оҳалик орқали ўтган ва ундан Сангтўра довонига (1860 м) кенг карвон йўли мавжуд бўлган. Тарағай қишлоғи мутахассисларнинг фикрича, Темурнинг уруғи Барлос қабиласи юрти бўлган. Бу тоғ йўли инқилобгача Туркистонга таъқиқланган маҳсулотларни Шарқий Бухоро, Қарши, Шаҳрисабз, Шерободдан олиб келувчи яширин йўлга айланган. Фуқаролар уруши даврида бу тоғ йўли Қашқадарёдан келувчи душман тўдалари йўлини тўсиб қўйиш учун ёпилади ва довонга, йўлнинг тор қисмларига соқчилар қўйилади. Ёз фасли кунларидан бирида душманларнинг кўп сонли тўдаси тўсиқларни ёриб ўтади. Оҳалик олдида бу тўда ва жангчилар ўртасида бир неча соат давом этган жанг бўлиб, душман енгилади ва тоққа қараб қочади. Оҳалик қишлоғининг этник таркиби хилма-хил бўлиб, асосан ўзбеклар ва тожиклардан иборат. Қолган миллат вакиллари бу жойга Паргар ва Киштут қишлоғидан инқилобга қадар кўчиб келишган. Кейинчалик Ўрмитон қишлоғидан ҳам ўнлаб хонадонлар кўчиб келган. Оҳалик атрофида ер майдонларининг камлиги сабабли қишлоқ аҳолиси вақти-вақти билан бошқа жойларга кўчишга мажбур бўлишган. Шу йўл билан оҳаликлилардан иборат Оқати, Оқбўйра қишлоқлари вужудга келган. Ўтган асрнинг 80-йилларида Оҳалик майдони Самарқанд шаҳри учун энг қулай даволаш ва спорт-сайёҳлик маркази бўлган. Ҳар йили бу жойдаги санаторийларда, “Ёшлик” сайёҳлик базасида ўн мингга яқин киши дам

олишарди. Баҳор фаслида эса табиатнинг бу гўзал бурчагига юз минглаб самарқандликлар ва шаҳар меҳмонлари дам олишга чиқишарди. Оҳалик қишлоғи атрофида кўпгина табиат мўъжизаларини кўриш мумкин. Пасттоғлик зонада – оҳактошлар мавжуд. Жойларда ғорлар, эски штолнялар ва оҳак куйдиришда ишлатилган печлар учрайди. Тоғ жинслари ичида синчков сайёҳлар исланд шпати доналарини топиш лар и мумкин. Қоратепа тоғининг асосий қисмини ташкил этган гранитлар ва грандиоритлар ичида графит, биллур шодаларини учратиш мумкин. Тоғ бағрида эски қалай, вольфрам, молибден ғамламалари бор. Бу районнинг асосий сув манбаи бўлган Оқдарё водийси ҳам тарорланмас гўзалликка эга. Бу жойда олча, қайрағоч, бодом дарахтларидан ташкил топган боғлар кўп. Дарё ўзанининг тор жойларида шаршаралар мавжуд. Сайёҳлар учун Оқдарёдаги катта шаршара Бошсувтушар, айниқса, гўзал бўлиб, у Афғон довонига чиқишда жойлашган. Қишлоқ юқорисида – тоғнинг юқори қисмидаги (1700-2200 м) баъзи бир жойларда табиий ҳолда ўсаётган арча сақланиб қолган. Кексаларнинг гапига қараганда илгари уларнинг сони анча кўп бўлган. Бу ердаги арчалар сонининг камайишига асосий сабаб уларнинг оҳак печларида ёқилғи сифатида ишлатилганидадир. Тоққа чиқувчиларни бу ердаги қояли чўққилар ҳам жалб этади. Уларнинг ичидаги Камқўтон чўққиси (2189 м) Қоратепа тоғидан баландлигига кўра иккинчи ўринда туради. Чўққи улкан гранит хоч шаклида бўлиб, ёнбағирлари тикдир. Унинг ёнида кичкина, шаффоф сувли Қулбобо кўли жойлашган бўлиб, табиат томонидан тайёрланган табиий ўйиқча тўлдирилгандир. Камқўтондан кейин Кичкинасойни ярим халқа шаклида гранит қоялар ўраб олган. Улар “Оҳалик тожи” дейилади ва 1900-2100 м баландликдаги Тошбақа, Қоратош, Досттўда каби номлар билан аталади. Бу чўққиларга кўтарилиш ҳатто спортчилар учун ҳам унчалик енгил эмас. Қишлоқ атрофидаги “тош ҳайкалларни” томоша қилиш ҳам анча мароқлидир. Бундай табиий мўъжизалар бу ерда анча. Оқтош массивида от,

динозавр ва хаёлий ҳайвонларга ўхшаган тош бўлакларини кўриш мумкин. Булар ичида ҳажми жуда улкан тош бўлаклар ҳам учрайди. Буларга “Тошбақа”, “Шоҳтош”, “Сомонтош” ва “Игна” чўққиси киради. Оҳаликдан қўшни водийларга кўп сонли сайёҳ сўқмоқлари ўтади. Бу сўқмоқлар тоғ чўққиси орқали Сангтўда, Авғон, Бешозор, Говхона довонлари орқали Амир Темур ғорига, Тарағайсойга, Алвасти кўлига ва Омонқўтонга ўтади. Сазвас довони орқали “иккимингинчи” чўққилар Камқўтон, Игна, Қизилтоққа кўтарилиш ёки Сазвасдарё водийсини кесиб ўтиб Қоратепа қишлоғига бориш ёинки Илонсойга тушиш ёхуд Ёнтоқ ясси тоғи орқали тўғри йўл билан Тераксойнинг юқорисига чиқиб, Қайнарбулоққа тушиш мумкин. Оҳаликдан сўқмоқ йўл билан Миронкўлга, олти шаршара ўлкасига ёки Оқбўйрага ўтиш мумкин. Лекин табиатнинг бу гўзал бурчагини томоша қилиш вақтида, унинг муҳофазасини ҳам ўйлашимиз керак. Бу жойдаги ҳамма нарса – гиёҳлар, булоқлар, тошлар ҳимоя талаб қилади. Дам олишга келувчиларнинг сони ошган сари бу гўзал масканнинг табиатига зарар келтирилмоқда. Ўсимлик дунёси камаймоқда. Дам олишга борувчилар ўйлаб ўтирмай бойчечак, лола, ёввойи пиёз, доривор ўтларни юлишади. Буларнинг кўпчилиги «Қизил китоб»га киритилган ва йўқолиш арафасида турибди. Биз эса бу ҳақда ўйлаб ҳам кўрмаймиз. Ҳайвонот дунёсининг аҳволи бундан яхши эмас. Кўп нодир ҳайвонлар табиат кушандалари – ноқонуний овчилар (браконьерлар) дастидан йўқолиб кетди. Дарёдаги балиқлар кимёвий дорилар ва электр токи таъсиридан йўқолиш арафасида турибди. Қушлар уяларини ташлаб одамлар кўзидан ғойиб бўлмоқда. Ҳозир Оҳалик атрофида бир вақтлар кўп бўлган ёввойи чўчқа, бўри ва бўрсиқнинг изини учратмайсиз. Қуён, тулки, жайралар камайиб кетди. Табиатнинг бу гўзал инъоми – Оҳаликни сақлаб қолиш учун вақт кетказмасдан уни давлат ҳимоясига олиш ва қўриқхона, деб эълон қилиш

керак. Бу жойда ҳайвонларнинг барча турини овлашни, мева ва ўтлар теришни таъқиқлаш лозим. Йўқолган ҳайвон ва қушлар турларини қайта тиклашга уриниш ва дарахт экиб мелиорация ишларини амалга ошириш керак. Сайёҳлар ва ўлкашунослар бу жойда табиатнинг содиқ дўстларига айланишлари керак. Ҳозирча кичик-кичик участкаларда сайёҳлар томонидан табиатни тиклашга бўлган уриниш бор. Бунинг учун улар маҳаллий хом ашёлардан фойдаланишмоқда, яъни ёввойи дарахт ва чангалзорларнинг қалин қисмини қисман сийраклаштириб, шунга ўхшаш иқлимли кўчатларни жойларга кўчириб ўтказмоқдалар. Мўъжиза рўй бериб, кечаги тақир жойларда инсон томонидан яратилган ўрмонлар шовулламоқда. Ер ости сув омбори (Қирқтоғ) Республикамиздаги табиат томонидан яратилган нодир ва ер ости сув омбори баланд тоғ устида – Қирқтоғ ясси тоғида жойлашган. Бу табиат мўъжизаси Самарқанд вилоятининг Ургут тумани майдонидадир. Халқ афсоналарига кўра, қадим замонларда Шаудар тоғи сувсиз ва ҳаётсиз бўлган экан. Тоғ ёнбағрида жойлашган қишлоқлар сувсизликдан қийналиб, одамлар, асосан, тоғда нима топилса, шу билан овқатланишган. Лекин тоғнинг энг баланд, чўққилар билан ўраб олинган жойида, бойлиги беадад очкўз бир бой яшаган экан. У эгаллаган жойда сув мўл, яйловлар серўт экан. Хизматкорлари ерни чопишар, ҳовузлар ва фавворалар қуришар, хўжайинларининг ҳисобсиз бойлигини қўриқлар экан. Кунлардан бир кун камбағалларнинг сабр косаси тўлиб, бой ёнига жасур ва кучли йигитларни юборишибди. Улар тик қоялар ва “тош дарёлар”ни кесиб ўтишиб, тоғ тепасидаги гуллаб ётган ялангликка чиқишибди. Вакиллар бойдан пастга қараб жуда бўлмаганда битта ариқ ўтказишни кўп илтимос қилишибди, лекин ҳеч натижа чиқара олишмабди. Бой бу ердаги сувни, умуман, одамлардан яширмоқчи бўлибди. Унинг буйруғи билан хизматкорлар бир кечада қирқта қудуқ қазишибди. Тонг отганда эса бой ўз жойини таний олмабди. Ҳаёт манбаи бўлган сувлар

қудуқлар ичига кириб ғойиб бўлиб, ҳовузлар тагидаги тошлар ер юзига чиқиб қолибди. Ўсимликлар сувсизликдан сўлиб, боғлар қурибди ва хизматкорлар ҳар тарафга қочиб кетибди. Юқорида ҳеч нарсага эриша олмай қайтиб келаётган йигитлар эса пастда кўм-кўк майсазор ва гуллаб турган боғларни кўришибди. Тоғ тагидаги булоқлардан сув отилиб чиқиб, серсув ариқлар пайдо бўлибди. Шу даврдан бошлаб пастдаги гуллаб турган жой Ургут деб, тоғ устидаги ясси тоғ эса Қирқтоғ деб аталармиш. Қирқ ясси тоғ... Бунга ўхшаган жойни ватанимиз ва чет элларда топиш қийин. Тоғ тепасидаги 25 квадрат километр жойдаги текисликдаги жуда кўп сонли карст шакллари, воронкалар, ҳавзалар, кўллар, қудуқлар ва шахталар жойлашган. Ургут тумани жойлашган Зарафшон тоғ тизмаларининг бир қисми Чакилкалон тоғи, дейилади ва у ўзига хос геологик тузилишга эга. Бу ерда кўп йиллик оҳактошлар 10-12 километр қалинликда ётади. 250-300 миллион йил олдин бу оҳактошлар йирик гранит тана – магма ичига жойлашган. Оҳактошлар яхлитлиги эса кўп сонли ёриқлари билан бузилган. Бу ёриқлар кесишган жойга юқоридан тушиб келаётган қор, ёмғир сувлари тўпланади ва оҳактошлар эришига сабаб бўлади ҳамда тик каналлар ҳосил қилади. Кейинги миллион йиллар ичида бу тик каналлар шунчалик кенгайганки, улардан бемалол одам ўта оладиган табиий қудуқлар, шахталар пайдо бўлган ва баъзи бир жойларда уларнинг кенглиги 30-40 метрга етган. Ҳозир ғоршунослар ҳаракати натижасида ясси тоғнинг бутун ғарбий қисми харитаси тузилди. Бу харитада 310 та табиий воронкалар, карст кўли Сариқтол ва чуқурлиги 15 метрдан 200 метргача борган 56 та шахта кўрсатилган. Карст жараёнларини фақат ер ости бўшлиқлари ташкил қилиб қолмай, балки маълум қисмининг лой, қум билан тиқилиб қолиши ёки юқори қисмининг ўпирилиб тушиши натижасида ёпилиб қолиши мумкинлигини эътиборга олсак, унда ҳар бир кичик қудуқнинг ҳам ёпилган қисмларини

текшириб, уни сайёҳ ғоршунослар учун илмий-спорт аҳамиятга эга иншоотга айлантириш мумкин. Чакилкалон шимолий ёнбағридаги посёлкалар, Ургут, Камангарон, Зинак олдидаги сон-саноқсиз булоқлар ва Қашқадарё водийсининг жанубида жойлашган булоқлар ҳам шу йўл билан Қирқтоғ ҳисобига сув олмоқда. Ҳар дақиқа бу ясси тоғ ўртача 200 кубометр атрофида сув бермоқда (бу – ўртача икки Дарғом каналининг ҳажмига тенг). Бу маълумот асосида Қирқтоғ ясси тоғининг тоғолди зонасини суғоришга таъсирини билиш мумкин. Лекин, афсуски, кейинги вақтларда Қирқтоғ ясси тоғидан оқилона фойдаланмаслик оқибатида унинг экологик мувозанати ўзгармоқда. Бунинг олдини олиш учун, аввало, бу жойни қўриқхона, деб эълон қилиш керак. Бу чора сув йиғиладиган Қирқтоғ ҳавзасини қўй-эчки подаларидан ҳимоя қилади. Қирқтоғдаги заиф ўтли яйловларнинг ҳаддан ташқари эксплуатация қилиниши, кутилмаган оқибатларга олиб келиши мумкин. Биринчи навбатда бу ер устидаги ўсимлик қатлами қаттиқ зарарланади, кейин тупроқ нураши кучаяди ва ниҳоят, ёғин-сочин сувларини йиғувчи карст воронкалари ва шахталарнинг ўзи ҳам нураган тупроқ ва лой билан тиқилиб қолиб, сувни бошқача тақсимлай бошлайди. Бундан ташқари, энг катта хавф табиий чуқурликларга ҳалок бўлган ҳайвонларни ташлашдир. Ер ости бўшлиқларининг ифлосланишига сайёҳлик гуруҳларнинг ташрифидан сўнгги ифлосланишларни айтиш лозим. Бу борада назорат ўрнатилса, ёмон бўлмасди. Тоғлар қабристони Илон изи шаклидаги кенг ва яхши текисланган тоғ йўли бизни Мингдон қишлоғидан юқорига, шу ном билан аталган водий бўйлаб Зарафшоннинг бошланиш қисмига бошларди. Тоғ ёнбағирлари борган сари тик бўлиб, оҳактошлардан тузилган қоялар ёнбағирлари очилиб қолар, ўсимлик дунёси борган сари камбағаллашиб борарди. Ниҳоят, бу оғир йўл тугади. Биз бутунлай бошқа оламга, фотосуратларда кўрган ой манзарасига ўхшаган жойга тушиб қолдик. Бу ерда 1300 метр абсолют баландликда, Туркистон

тоғларининг жанубида, бундан 30-35 миллион йил илгари палеоген даврида, саёз денгиз тагида пайдо бўлган қалинлиги 300 метрга етган оҳактош ва гипс қатламлари ер юзига кўтарилиб чиққан. Бу тоғ жинслари деярли горизантал ҳолда қатламлар шаклида ётади ва кенг тўлқинсимон ясси тоғлик ташкил этган бу жой катта чуқурликкача икки асимметрлик дара билан кесилган бўлиб, сув оқиб чиқмайдиган тоғорасимон водий билан тугайди. Яқиндаги биринчи қояни кўздан кечирамиз. Бу қоя оппоқ бўрисимон оҳактошлардан ташкил топган бўлиб, унинг ичида денгиз чиғаноқлари қолдиқлари ҳам учрайди. Бу қоянинг устига чиққанда эса инсон ақли лол қоладиган манзараларни кўрамиз. Бу жой узоқ-узоқларгача ҳар хил шакл ва ҳажмдаги жуда қиррадор қоя бўлаклари билан тўлиб кетган. Улар қора ва оқ оҳактошдан, қизил қумтошдан ҳамда ҳар хил рангга кирган гипс бўлакларидан ташкил топган. Баъзи бир тошларнинг жойлашиш ўрни одамни ҳайратга солади, бирлари тик ёнбағир учида, баъзи бирлари ўткир қирра устида бўлиб ҳаттоки енгил қимирлаб ҳам қуйишади. Маҳаллий аҳоли бу жойни “Гўрикўҳ”, яъни тоғлар қабристони, деб аташади. Бу жойнинг келиб чиқиши ҳақида ҳам ривоят бор бўлиб, гўёки бу майдонда уч дев ўртасида шиддатли жанг бўлиб, улар барча қояларни парчалаб ташлаган, кейин бир-бирини уриб, ер остига киритиб юборишган экан. Фақат ер остида улар ярашишган ва ўша жойдан ер устига ғор қазиб чиқишган экан. Ҳақиқатан ҳам Мингдона қишлоғи ёнида узунлиги 30 метрга етувчи ғор бўлиб, у Седев (уч дев) деб аталади. Албатта, Гўрикўҳ ясси тоғи карст ва нураш жараёни ҳосилидир. Атмосфера ёнғинлари таъсирида, яъни ҳарорат ўзгариши, шамол ва ёғингарчилик натижасида ғовак оҳактошлар ва гипслар ҳар хил бўлакларга бўлинган, сув, газлар таъсирида эриб, ғорлар ва бошқа ер ости шакллари ташкил этилган. Аста-секинлик билан тошлар қабристони ичидан юришни давом эттирамиз. Бирдан олдимиздан тик қоялик пайдо бўлди. У улкан тоғорасимон водийнинг қирғоғи экан. Унинг айланаси ярим километр, чуқурлиги эса 250

метрга етарди. Бу улкан “чуқурлик”нинг текис таги ғовак ётқизиқлари билан қопланган бўлиб, чеккаларида вақтинчалик кўлнинг тўлқин излари сақланиб қолганди. Тахминан, унинг чуқурлиги энг тўлишган вақтда 5-6 метр, ҳажми эса 800 квадрат метрга етган бўлиши керак. Ҳавзанинг олдида унга ўхшаган, лекин бирмунча кичикроқ иккинчиси жойлашган бўлиб, унинг тагида узунлиги 30 метр, эни 10 метр бўлган кўлча ялтирарди. Кўлчанинг чуқурлиги 4 метр бўлиб, унинг қирғоқлари қамиш билан қопланган, сувда икки ёввойи ўрдак сузиб юрарди. Бу жойда биз 300 та карст воронкаларини, таги ясси ҳавзалар, конъонсимон чуқурликлар ҳамда товоқсимон ҳавзаларни санадик, уларнинг ҳаммаси юзаси атиги 25 километр квадрат бўлган Гўрикўҳ устига жойлашганди. Гипс қоялар устида карст шаклларидан жуда қизиғи – каррларни учратдик. Каррлар тароқсимон ва игнасимон шаклда бўлиб, қоя юқорисидан пастга қараб оққан ёмғир сувлари таъсирида пайдо бўлганди. Умуман, бу жойдаги мўъжизаларнинг кўпини сув яратади. У карстланувчи тоғ жинсларини эритиш, ювиш ҳамда оқизиб кетиш хусусиятга эга бўлиб, бу жараён карбонатли оҳактош, сульфатли гипс моддааларида, айниқса, тез боради. Кейинги миллион йиллар ичида сув ер остида улкан иш бажариб, катта бўшлиқлар ҳосил бўлган. Кейинчалик эса бу бўшлиқ устидаги қопловчи тоғ жинслари қулаб тушиб, тартибсиз ҳолда жойлашган тошлоқзорни ҳосил қилган. Ҳисобимизга қараганда, ҳар йили Гўрикўҳ ясси тоғи ўзининг ер ости бўшлиқларига 50 минг кубометргача атмосфера ёнғинлари ва эриган қор сувларини йиғади. Карст жараёнлари атмосфера сувлари кам бу туманда тез ривожланиши, рельеф шакллари улканлиги, воронкаларнинг зичлиги ҳамда катталиги билан Гўрикўҳ ўзининг баланд тоғда жойлашган “ҳамкасби” – Қирқтоғ ясси тоғига ўхшаб кетади. Зарафшон тоғларидаги бу карст тумани ўзининг мураккаб ва мукаммалиги туфайли карст жараёнлари ривожланишини ўрганувчи олимларга кўп янги кашфиётларни очади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. «Авесто» ҳақида, Тилаб Махмудов. Тошкент: «Шарқ», 2000. 2. Древние авторы о Средней Азии. Гос. из-во научно-технической и социал- экономической литература. 3. Курций Квинт Руф. История Александра Македонского. М., 1963. 4. Хошимов М.А. По следам легенд. Ташкент: «Узбекистан», 1990. 5. Беруни. Избранные произведения. Ташкент: 1975. 6. Арриан Флавиан. Поход Александра. М.-Л., 1962.

O'xshashlar

Ж.Мейжор ва Британия янги консерватизмининг қайта қурилиши

Мустабид тузумни қайта қуриш ва қисмларга ажратиш

Самарқанд замини

Сугдиёна шахарлари

Туркистонда IX-X (9-10) асрларда аграр муносабатлар