Ma`naviy madaniyat. Tillar va etnoslar (Ibtidoiy jamiyat tarixi) - Tarix - Referatlar

Ma`naviy madaniyat. Tillar va etnoslar (Ibtidoiy jamiyat tarixi)

Yuklangan vaqt:

05.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

20.2099609375 KB

Ko'chirib olish

Ma`naviy madaniyat. Tillar va etnoslar REJA: 1. Jug’rofiy tasavvurlar. 2. Tabiat haqidagi bilimlar. 3. Piktorgafiya yozuviga o’tish. 4. Monomental me`morchilik. 5. Qabilalararo birlashmalar. 6. Tillarning o’zaro ta`siri. 7. Etnik birlashmalrning qadimiy halqlarga aylanish jarayoni. 8. Til va etnik vaziyat.

Ishlab chiqarish kuchlarning rivojlana borishi mehnatning birinchi va uchinchi taqchisoti va boshqa qator sabablar jamiyat ichida katta o’zgarishlar sodir bo’lishiga olib keldi. Bu hol oqibat natijada ibtidoiy tuzumning inqirozga yuz tutishiga sabab bo’ldi. Bu jarayon partriarxal jamiyatning asosiy negizini tashkil etgan katta oilalarga ta`sir etib, ular kichik-kichik mustaqil oila bo’lib ajraliyu chiqa boshladilar. Mustaqil xo’jalik yuritaboshladilar. Katta patriarxal oilalarning mayda oilalarga bo’linib ketishi, xo’jalik jixatidan mustaqillikka va erkinlikka intilishlari xususiy mulkning vujudga kelishi uchun zamin xoziradi va oqibat natijada uni vujudga keltiradi. Xususiy mulkning vujudga kelishi masalasi ibtidoiy jamiyat umuman bashariyat atrixi bilan shug’ullanuvchi barcha olimlar oldida turgan jng muhim masalalardan biridir. Xususiy mulkning kelibyu chiqishi masalasida reaktsion burjua olimlari qator “nazariya”larini ilgari suradilar. Ularning fikricha xususiy mulk azaliy va tabiiy emish. Ular qoloq qabilalardagi ba`zi shaxsiy buyuk, yog’och va turli tuman bezaklarni xususiy mulk deb biladilar. Burjua fani shaxsiy mulk bilan xususiy mulkning negizida qo’shimcha maxsulot yotadi. Eng avval qaysi narsalar, nimalar xususiy mulkka aylangan degan masala olimlarni qiziqtirgan. Bu masalada hali olimlarning fikr-mulohazalari bir xil emas. Bi`zilar chorvani eng dastlabki xususiy mulk desalar, oshqalar erni va bo’lak narsalarni eng dastlabki xususiy mulk bo’lgan dedilar. SHuni aytish kerakki, kaerda xo’jalikning qaysi tarmog’i rivojlangan bo’lsa, mazkur xo’jalik etishtirgan maxsulot shu joyda xususiy mulkning ramzi bo’ladi. CHorvachilik rivojlangan rayonlarda chorva molarining dastlabki xususiy mulkka aylanganligi shak-shubxasizdir. Xo’jalikning asosini dehqonchilik, bog’dorchilik tashkil etar ekan, demak, u joylarda er xususiy mulkning manbai bo’lib qolgan. Demak ibtidoiy jamoa tuzumi davridagi yirik patriarxal oilalar emirilib uning o’rniga kichik oilalar maydonga keldi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida kichik oila jamiyatning asosiy xo’jalik va ijtimoiy tashkilotiga aylandi. Mol-mulk chorva, er va boshqa narsalar kichik oilalar

ixtiyoridagi xususiy mulkka aylanadi. Oila boshlig’i esa oila ixtiyoridagi, er, suv, sorva, o’z xotini bolalari ustidan ayni vaqtda ularning mexnati ustidan cheksiz huquqga ega bo’lgan hukmron shaxsga aylandi. SHunday qilib xususiy mlukchilik kelib chikdi. Kichik oilada ishlab chiqarishning ham deo’qonchilik, chorvachilik ayrboshlash va boshqa sohalarning yuksala borishi natijasida ishchi kuchiga bo’lgan talab kuchayabordi. Kichik oila katta xo’jalik yuritaboshlash naijasida oilada kishilarning ish kuchi kifoya qilmay qoldi. endilikda xo’jalik ishlarini olib borish uchun tashqaridan qo’shimcha yangi ishchi kuchi kerak bo’lib qoldi. Bunday ishchi kuchni o’zga qabilalar bilan olib borilgan urushlar vaqti asr olingan kishilar tashkil etib, ular qullarga aylantirilgan, ular mexnatidan turli xo’jalikning turli sohalarida foydalanilgan. SHuni ham aytib o’tish kerakki, harbiy asrlar qo’shimcha ishchi kuchi qulning yagona manbai emas. Ibtidoiy jamoa tuzumining emirilayotgan so’nggi bosqichiga klib, iste`mol buyumlarini taqsimoti o’zgarib, ba`zi kishilar nochor ahvolga tushib qoladi. Natijada qarsh olish paydo bo’lib, qarzni o’z vaqtida yoki umuman to’lay olmaslik qaramlik va asoratga olib keladi. SHunday qilib qul va qulchilik vujudga keldi. Qulchilik ba`zi joylarda matriarxatning so’ngi bosqiyalaridayoq vujudga keldi, ibtidoiy jamoa tuzumining oxirlariga uning tanazzulga yuz tutgan davrida biroz rivoj topdi. Lekin bu davrdagi qulchilikni klassik qulchilikka taqqoslab bo’lmas edi. CHunki u hali xo’jalik sistemasiga ishlab chiqarining alohida vositasiga aylanmagan edi. Ular o’z mulklariga ega bo’lish bilan birga, yu`zi shaxsiy huquqlarga ham ega edilar. Ibtidoiy jamoa tuzumi emirilayotgan bir sharoitda hamma oilalar boylik jihatidan bir hil emas edilar. Ba`zi oilalar sermulk, badavlat, ba`zilari o’rta xol, ayrimlari esa kambag’alroq edilar. Ko’rinib turibdiki, bu davrga kelib oilalar, urug’lar va qabilalar jamoasi ichida ham mulkiy-tengsizlik vujudga keldi. Mulkiy tengsizlikda esa jamiyatni boy va kambag’al tabaqalarga bo’lib yubordi. Bu ziddiyatlar esa ular orasidagi to’qnashuvlarga sabab bo’ldi. Mulkiy tengsizlikning vujudga kelishi xususiy mulkning vujudga kelishi bilan chambarchas bog’liq. Mulkiy tengsizlikning vujudga kelishi bilan jamiyatning bir necha qarama qarshi toifalarga

bo’linish ibtidoiy jamoa tuzumining negizida dastlabki quldorlik davlatlarini vujudga kelishi uchun asos yaratdi. Ibtidoiy jamoa tuzumi so’nggi davrda urug’ jamoalari tarqalib qo’shni jamoalar vujudga kelaboshlaydi. Urug’ jamoalarining ko’chishi boshlanadi. YOki ular borib o’rnashgan erga o’za joylardan o’zga uruqqa mansub odamlar guruhi kelib o’rnasha boshlaydi. Bu qo’chishlarning urug’larning dastlabki teritorial birligini tuzib yuborib, turli urug’lardan tashkil topgan aralash qishloqlarni vujudga keltiradi. Bu qo’shni jamoalar edi. SHu tariqa qong’qarindosh urug’chiligiga buzilib qo’shni jamoalar paydo bo’ladi. Dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi xalqlarda bu jamoasi, chorvadorlarda esa ko’chmanchilar jamoasi nomini oladi. Qishloq jamoasi ibtidoiy jamoa tuzumining so’nggi bosqichi hisoblanadi. Qishloq jamoasi dualizm-ikki tomonlama harakterga ega edi. Bu ikkiyoqlama qishloq jamoasida ayni bir qatning o’zida ham xususiy ham ijtimoiy mulkning mavjud ekanligi bilan harakterlanadi. Erni yakka-yakka ishlash undan hosilni xususiy o’zlashtirish hayvonlar qishloq xo’jalik buyumlari qullar, “uy va uning qo’shimcha qismi-hovli” xususiy mulk, xisoblanib ekiladigan er, o’tzorlar, o’tloq, yaylovlar, o’rmonlar, tog’-toshlar va suvlar umumiy mulk hammaga tegishli bo’lgan. Lekin qishloq jamoasi ham barqaror bo’lmay, ham keyinchalik o’zgarishga uchragan. Qo’shni qishloq jamoasidagi dualizm uning umumiy mulkdan xususiy mulkka o’tish formasi bilan izohlandi. Lekin qadimgi sharqning sug’orma dehqonchiligi rivojlangan mamlakatlarida qishloq jamoalari nisbatan barqaror bo’lib, uzoq yashaganlar. CHunki sug’orma dehqonchlikka asoslangan mamlakatlarda kanalra, qazish sug’orish inshoatlarini qurish va ularni tartibga solib turish hamisha, hamma vaqt birgalikda mehnat qilishni taqozo etar edi. SHuning uchun ham bunday mamlakatlar uchun qo’shni qishloq jamoasining ahamiyati katta edi. Xususiy mulk va mulkiy tengsizlikning vujudga kelib kuchayaborishi qator o’zgarishlar bo’lishiga olib keldi. Bu xol urug’ jamoa va qabilalar orasidagi

munosabatlarini ular orasida qator-qator qilishmovchiliklarni vujudga keltirdi. Bu kelishmovchiliklar esa qabilalar-aro urushlarni kuchayishiga sabab bo’ldi. Ilgari chegarani himoya qilish, o’ldirilgan qabilalar, urug’ a`zolarning xunini olish uchun urushlar olib borilgan bo’lsa, endilikda urush talonchilik boylik orttirish va qo’lga kiritishning asosiy manbaiga aylandi. Urushda g’olib chiqqan qabilalar, qo’lga tushurgan xazina, qurol, chorva va boshqa qimmat baho buyumlarni o’lja qilib olar, erkin aholini esa qo’l qilib haydab ketar edilar, aholi sonning orta borishi bilan esa engilgan qabilalarning ekin erlarini, ajoyib o’tloqlarini hayvonot olamiga boy bo’lgan ov qilish maydonlarini ham tortib olar edilar. Talonchilik, bosqinchi qabilalarga mashaqqatli mehnatdan ko’ra osonroq va xatto sharfliroq bo’lib ko’rindi. Demak o’sha davrdagi harbiy yurishlar, harbiy tehnika va harbiy tashkilotlarni qayta qayta ko’rishni talab etar edi. Jangovor va mudofaa ahamiyatga ega bo’lgan nayza, oybolta, cho’qmor, qilich, dubulg’a, qalqon, xanjar kabi qurollar o’sha vaqtlarda paydo bo’ldi va takomillashaborgan. Dushman hujumidan saqlanish uchun qishloqlarni atrofi qalin devor, ko’tarma va xandaq kabi mudofaa inshoatlari bilan ihota qilina boshladi. SHunga muvofiq urush harakatlari, uning taktika va strategiyasi o’zgarib murakkablasha boshladi. Axolining borgan sari zich bo’lib yashashi talonchilik urushlari, o’z-o’zini mudofaa qilish qator ichki va tashqi sabablar hamma erda qarindosh qabilalar ittifoqini tuzish zaruraiyatini taqozo etdi. Qabilalar ittifoqi, ular orasidagi iqtisodiy siyosiy va madaniy munosabatlar esa turli qabilalarning bir- biriga qo’shilib, aralashib ketishi natijasida jamiyatda yangi ijtimoiy shakl-xalqlar vujudga keldi. Dastlab harbiy yurishlari vaqtida qabila boshlig’ining o’zi barcha ishlarga rahbarlik qilgan. Lekin urush harakatlarining kuchayishi va urush texnikasining takomilashuvi natijasida alohida harbiy boshliqlar ajralib chiqaboshlaydi. Bu harbiy boshliq yoki lashkar boshi atrofida esa kuchli, botir epchil va sadoqatli jangchilardan tashkil topgan askarlari bo’lgan. Qabilan tashqi dushmanlardan muvaffaqiyatli ravishda mudofaa qilish va talonchilik urushlari va xarbiy sohada olib borilgan boshqa ishlar lashkarboshilarning obro’-e`tiborini oshirib yuboradi. Qo’shni qabilalar ustiga

bosib borish, talonchilpk urushlari natijasida hisobsiz o’ljalar va asirlar qo’lga kiritilgan. SHubhasiz bu o’lja va asirlar g’oliblar orasida taqsimlanib, boylik va asirlarning katta qismi harbiy boshliqqa tekkan. SHunday qilib g’olib kelgan lashkarboshilar va askarlar o’zga qabila va xalqlarni talash yo’li bilan boyib ketaboshlaganlar. Endilikda ilgarigi xalq lashkarboshi qabila uchun zarur bo’lgan mansabdor kishiga aylana boshlaydi. Xalq majlisi bo’lmagan joyda xalq majlislari paydo bo’lib, maxlq majlisi, lashkarboshi, oq soqollar kengashi harbiy deomraktiya deb atalmish tashkilotni tashkil etadilar. Xalq yig’inida 16 yoshdan 60 yoshgacha bo’lgan erkaklar ya`ni xarbiy yoshdagi kishilar qatnashar edi. Unda yo’lboshchini, demokratik muassasi hisoblangan xalq yig’ilishi va oq soqollar kengashi saylab qshyar edi. Harbiy demokratiyaning demokratik deyilishining sabab ham shundadir. Xalq yig’ilishi harbiylar yig’ilishi ham edi. Unda xalq lashkarboshisining ta`siri kuchli bo’lib, endilikda urushning o’zi va urash olib borish uchun uyushish xalq turmushining muntazam funktsiyalariga aylandiki, shuning uchun ham u harbiydir. Harbiy demokratik tushunchasini tarix faniga olib kuirgan kishi L.G.Morgan bo’lib, u rug’chili tuzumning so’nggi bosqichi davridagi jamiyatni boshqarish tashkilotini “harbiy demokratiya”, deb atagan. Normalar, qadimgi germanlar, kel’tlar, skiflar, jamiyatining qadimgi Rimning podsholik davri va Gomer davridagi grek jamiyati xarbiy demokratiyaning yorqin namunasi hisoblanadi. SHunday qilib, harbiy demokratiyaning vujudga kelishi talonchilik urushlari, qabilalararo munosabatlar, savdo sotiq ayriboshlashning kuchayishi xususiy mulkchilik, mulkiy tengsizlik, ijtimoiy tabaqalar va davlatning kelishi uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratdi. Ibtidoiy jamoa tuzumi o’rnida tabaqasiz jamiyat o’rniga tabaqali jamiyat va yuqori ijtimoiy toifalarning manfaatlarini himoya qiluvchi davlat vujudga keldi. Ijtimoiy tabaqalar va davlatning vujudga kelishi masalasi tarix fani oldida turgan eng muhim masalalardan biri hisoblanadi.

Mehnatning birinchi ikkinchi va uchinchi yirik ijtimoiy bo’linishi talonchilik urushlari, urug’ qabila va qabilalar orasidagi tashqi va ichki munosabatlar ijtimoiy tabaqalar va ilk davlatning vujudga kelishi uchun shart-sharoit yaratdi. Natijada uzoq davom etgan ibtidoiy jamoa tuzumi o’rnida dastlabki quldorlik davlatlari vujudga keldi. Lekin ibtidoiy jamoa tuzumining buzilishi va dastlabki davlatlarning vujudga kelishi er sharining odam yashaydigan joylarida ayni bir vaqtda emas balki turli sharoitda shu bilan birga turli davrlarda vujudga keldi. Jamiyat erdor, mulkdor, yirik chorvador, katta boylikka ega bo’lgan guruhlar va qullar, kambag’allar ozod kishilarga bo’linib ketar ekan, ular orasida kelishtirib bo’lmaydigan ziddiyatlar ham vujudga keldi. Endi ibtidoiy dardagi xalqchil boshqaruv tashkilotlar-urug’ qabila va xalq kengashlari o’z ahamiyatini yo’qotdi. Tabaqaviy jamiyatni boshqarish tashkilotlari vujudga keldi. Ibtidoiy javrdagi urug’ qabila oq soqollari ayniqsa xarbiy boshliqlar va ularning homiylari o’z davrining nufuzli aslzoda zodagonlari xukmron doiralariga aylana boshladilar. Urug’ qabila zadogorlari asta sekin xalq ommasidan uzoqlashib, ularni ezuvchi guruhlarga aylanadilar. Nufuzli, bdavlat kishilar atrofida jangchi, ruhoniy va boshqlardan iborat sodiq kishilar guruhi to’planadi. Bu dastlabki tizimining apparatining ko’rinishi edi. Davlat va ijtimoiy tabaqalarnig kelib chiqishi masalasida turli hil qarashlar mavjud bo’lib, ba`zi olimlar va din xomiylari uni azaldan mavjud deb talqin qiladilar. Olimlarning ba`zi namoyondalari bu masalada zo’rlik nazariyasi bilan maydonga chiqdilar. Zo’rlik nazariyasining tarafdorlari ijtimoiy tabaqalar va davlat, faqat istilolar natijasida vujudgake kelgan, deb sharxlaydilar. Ularning fikricha istilochi talonchilar nufuzli hukmron tabaqani tashkil etib istelo natijasida asir olinib qulga aylantirilgan kishilarni o’z qo’l ostilarida saqlab turish uchun davlat barpo etgan

emishlar. Bu nazariyaga ko’ra hukm chiqarilsa davlat u yoi bu xalq turmushiga, qabilalar ittifoqiga tashqaridan kirib kelgan bo’ladi. Istilolar va zo’rlik ijtimoiy tabaqa va davlatning vujudga kelishi uchun hech qachon asosiy omil bo’lmagan emas. SHuning uchun ham zo’rlik nazariyasi ham amaliy ham mantiqiy jihatdan noto’g’ridir. Demak tabaqalar va davlat ibtidoiy jamoa tuzumining buzilishi natijasida uning xarobalarida vujudga keldi. Dastlabki davlatlar quldorlik davlatlari bo’lib dastlab kichik, kuchsiz edi, bora bra ular kengayib qudratli quldorlik davlatlariga aylanadi. Davlat paydo bo’lishi bilan bir vaqtda hukmrontoifalarning manfaatlarini ximoya qiluvchi qoida-qonunlar vujudga kelib, shunga muvofiq idora tashkilotlari ham joriy qilindi. Ishalb chiqarish kuchlari, geografik muxit, ichki, tashqi va boshqa qator sabablarga muvofiq davlat er yuzining hamma joylarida bir vatda emas, balki turli davrlarda vujudga kelgan. Dastlabki tabaqaviy jamiyat-ya`ni ilk davlatlar mesopotamiya va misrda milddan avvyu IV ming yillikning ikkinchi yarmi boshlarida vujudga kelgan. III ming yillikning oxirlariga kelib Xindistonda Ham eng dastlabki davrlarda vujudga kelganini kuzatish mumkin. Miloddan avvalgi II ming yillikda esa Kisik Osiyo, Janubiy Arabiston, Urartu va egey dengizi xavzasidagi o’lakalrda qator katta kichik davlatlar tashkil topadi. Xuddi shu davrda Xitoyning Xuanxe daryosi va unga tutash bo’lgan o’lkalarda dastlabki davlatning vujudga kelgan. eron, O’rta Osiyo, Kavkaz Evrosiyo, Janubiy Sibir’ erlarida ilk tabaqaviy jamiyatning vujudga kelishi. Milodan avvalgi II ming yilning oxiri va I ming yillikning birinchi yarmiga to’g’ri keladi. Evropaning ba`zi joylarida tabaqaviy jamiyatning vujudga kelishi mil.avv. I ming yillikning ikkinchi yarmiga to’g’ri kelsa, ba`zi joylarida esa milodning boshlariga to’g’ri keladi. YAngi Dunyo-ya`ni Amerikaning ko’pgina qabilalari ham bu jarayoni o’z boshlaridan kechirganlar.

Lekin Amerikada tabaqaviy jamiyatning vujudga kelishi Osiyo, shimoliya- sharq Afrika, Janubiy Evropa o’lkalaridan birmunsa keyinroq sodir bo’ldi. SHuni ham unitmaslik kerakki, Amerika, Afrika, Okeaniya va boshqa joylarda ijtimoiy tabaqa nima ekanligini davlat nima ekanligini bilmaydigan qabilalar ham xozirgacha uchraydi. SHunday qilib beshta tarixiy davrning eng dastlabkisi ibtidoiy jamoa tuzumi kishilik jamiyati tarixining juda katta davrni tashkil etib, u ba`zi joylarda mil.avv. ekan, joylarda esa mil.avvalgi II-I- ming yilliklargacha davom etdi. Ammo er yuzining ba`zi joylarida bu jarayon XV-XVI asrlargacha davom etib keldi. Lekin hozir ham tabaqa sinf, davlat, tabaqaviy qarama qarshilik ekanligini bilmaydigan qabilalar Afrika, Oksaniya va Amerikaning ba`zi janubiy rayonlarida uchraydi.

Adabiyotlar 1. Karimov.I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T.Sharq,1998 2. Alekseev.V.Istoriya pervobitnogo obshestvo.M,Nauka,1991 3. Asqarov A. O’zbekiston xalqlari tarixi. - T.;O’qituvchi,1993 4. Pidayev Sh.Sirli kushonlar saltanati.-T.; O’qituvchi.1995 5. Tokarev. S. Religiya narodov mira. - M.; Nauka.1989

O'xshashlar

Ibtidoiy davrda tillar va etnoslar

Ma`naviy madaniyatning vujudga kelishi (Ibtidoiy jamiyat tarixi)

Ibtidoiy jamiyat tarixi

Oila va Nikoh (Ibtidoiy jamiyat tarixi)

“Ibtidoiy jamiyat tarixi” fanining tarixshunosligi