Lavlakon mahalliy madaniyati - Tarix - Referatlar

Lavlakon mahalliy madaniyati

Yuklangan vaqt:

06.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

26.16015625 KB

Ko'chirib olish

Lavlakon mahalliy madaniyati Reja: 1. Qizilqum ichki xududlari – Lavlakon 2. Kaltaminor madaniyatining Lavlakon (Qizilqum ichki hududi) mahalliy madaniy varianti 3. Bugungu kun tadqiqotlariga ko’ra, Qizilqumda kaltaminorliklar madaniyati 900 ming yilga ulgʻaydi

1. 1965- 1972- yillar mobaynida kompleks ravishda Lavlakon, Qaraqata, Beshbuloq, Mingbuloq cho’kmasi o’rganilib, mingdan ortiq ibtidoiy makonlar topilgan. Va albatta bularning tadqiqotida Vinogradov va Mamedovlarning 1975- yilda o’tkazgan ekspeditsiyasi ahamiyatli bo’ldi. A. V. Vinogradov arxeologik manbalarni ilmiy tahlil qilibv, ularni 3 ta xronologik bosqichga ajratadi : 1. Mezolit – ilk neolit. Bu makonlardan unchalik katta bo’lmagan, mezolit an’anaviy uslublarni mujassamlashtirgan tosh buyumlar kolleksiyasi topilgan. (Miloddan avvalgi U11 ming yillik); 2. (neolit 1). Ilk neolit bu- yodgorliklarda geometric shakldagi qurollar nisbatan ko’p emas, kaltaminor tipidagi o’q-yoy uchlari umuman uchratilmagan (Miloddan avvalgi U1-U ming yillik); 3. (Neolit 11) O’rta (rivojlangan) va neolitning so’ngi bosqichlari – kaltaminor tipidagi o’q- yoylari juda ko’plab uchraydi. (Miloddan avvalgi 1 U- 111 ming yillikning 1-yarmi 0. Eng muhimi bu mintaqada madaniy qatlami qisman saqlangan Lavlakan 26- makonining topilishi ahamiyatli bo’ldi. 1 Lavlakan -26. Lavlakan botig’ida joylashgan bo’lib, 1965-1972- yillar mobaynida A. V. Vinogradov tomonidan atroflicha o’rganilgan. (Vinogradov, Mamedov 1975 –yil) Madaniy qatlamdan arxeologik manbalar topilishi bilan birgalikda uy-joy qoldig’i ham aniqlangan. Bu sinchli (cho’pkari) tarzdagi uy bo’lib, madaniy qatlam qisman buzilganligi tufayli to’laligicha uning shakli va o’lchami aniqlanmagan (Vinogradov, Mamedov, 1975, 33-38- betlar) Geografik jihatdan Janubiy- G’arbiy Qizilqumning tarkibiy qismi bo’lgan Qoraxotin botig’ining sharqiy tomonida 20 dan ortiq sho’r suvli havzalar tizimi mavjud. Ularning eng kattasi Lavlakon hisoblanadi. Lavlakon namgarchiligi iqlim sharoitida (miloddan avvalgi 6-4- ming yilliklar) ushbu suv havzalari trofi qalin to’qayzorlar bilan qoplangan, o’simlik, hayvonot dunyosi va parrandalarga boy bo’lgan, ko’llarda baliqlar serob bo’lib, ibtidoiy odam yashashi uchun to’liq imkoniyat mavjud bo’lgan. Lavlakon ko’li qadimgi qirg’oqlari gir atrofi bo’ylab 300 dan ortiq neolit jamoalariga tegishli makonlar o’rganilgan. Lavlakon 26 1 ( Vinogradov, Mamedov , 1975, 33-38- betlar )

makoni arxeologik manbalari miqdori va ilmiy qimmati bilan Quyi Zarafshon vohasi, Oqchadaryo havzasi, Mohandaryo makonlaridan deyarli qolishmaydi. Lavlakon neolit jamoalari moddiy madaniyatining o’ziga xos xususiyatlari masalasiga kelganimizda yodgorliklar xronologiyasi va davrlanishlari Kaltaminor tarixiy- madaniy jamoalari madaniyati davrlanishi va xronologik sxemasiga mos kelmaydi. Lavlakon yodgorliklari, xususan Qoraqata yodgorliklari tosh qurollari yasalish texnologik uslublari bilan Kaltaminor tarixiy- madaniy jamoalari madaniyatidan farq qiladi. Lavlakon yodgorliklari tosh industriyasi o’ziga xos xususiyatlardan biri nisbatan tosh qurollarining mikrolitlashganligi hisoblanadi. Lekin, Lavlakonliklarning mikrolit qurollari tarkibida ,, shoxli trapetsiyalar “ mutlaqo uchramaydi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Qoraqata botiqligi markaziy qismlaridan (Lavlakon makonlaridan atigi 1 necha 10 kilometr sharqroqdagi sarhadlar) topib o’rganilgan neolit jamoalari makonlari moddiy madaniyati o’z xususiyatlariga nisbatan o’zgacharoq madaniyatga tegishli bo’lib chiqdi. Aniqrog’i bu makonlar o’zining ko’p jihatlari bilan Quyi Zarafshon madaniyatiga o’xshash bo’lsada (hatto,, shoxli trapetsiya “ qurollari ham uchratildi) lekin, tosh industriyasi paraqali qismi mikroparaqali elementi bilan O’rta Zarafshon vohasi sazag’on jamoalari paraqa qurollariga o’xshashligi borligi aniqlandi. 2 Bu madaniy o’xshashlik Qizilqum ichki hududlari boshqa sarhadlaridan topib o’rganilgan makonlar moddiy madaniyatida ham qisman kuzatiladi. Lavlakon juamoalari turmushida ishlatilgan sopol idishlar o’z shakli yasalish usullari bilan Kaltaminor jamoalarinikiga aynan o’xshash. Faqatgina idishlar devorlari sirtiga berilgan naqshlar o’ziga xoslik jihatlari bilan farqlanadi. Quyi Zarafshon, Oqchadaryo havzasi neolit jamoalri idishlaridan farqli o’laroq o’rta va so’ngi neolit bosqichlarida bu jamoalar idishlarida hukmron mavqeni chiziqli emas, balki arratishli ko’rinishdagi naqshlar egallaydi (chamasi 40 %). Kaltaminor madaniyati sopol idishlari asosiy naqshi hisoblangan to’lqinsimon ko’rinishli naqshlar deyarli uchramaydi. Idishlarda Kaltaminor madaniyati jamoalari madaniyatning so’ngi bosqichlariga xos bo’lgan,, tebranuvchi “,,, 2 Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – Т ., 1990.

sakrovchi taraqsimon “ ko’rinishdagi naqshlar umuman uchramaydi. Bu kabi xususiyatlar Lavlakon jamoalari moddiy madaniyatining o’ziga xosligini ko’rsatadi. Yuqorida zikr etilgan, Lavlakon neolit jamoalarining o’ziga xos xususiyatlari mutaxasis olimlarga lavlakonliklar madaniyatini Kaltaminor tarixiy – madaniy jamoalari madaniyati chegarasida mahalliy madaniy variant eb ajratish imkonini bergan. Ko’llarning o’ziga xos geografik jihatdan joylanishi ham shu o’ziga xoslikka ta’sir qilgan bo’lishi mumkin. Lavlakon ko’li atroflarida, shuningdek, Qizilqum ichki hududlari ko’pgina sarhadlarida jamoalar turli zeb- ziynat, yasan-tusan taqinchoqlar yasashda feruza toshlaridan keng foydalanishgan. Qizilqum sarhadlarida 10 dan ortiq bu tosh konlari tadqiq etilgan. Hattoki, Lavlakon makonlaridan (xuddi Beshbuloq hududidagidek) ushbu toshga maxsus rang beradigan ixtisoslashgan ustaxonalar qoldiqlari ham topib o’rganilgan. 2. Shunday qilib, Kaltaminor tarixiy- madaniy jamoalari madaniyati – Oqchadaryo, Lavlakon hamda quyi zarafshon kabi mahalliy madaniy variantlar majmuasidan iborat. Ular umummadaniyat tarkibida o’ziga xos xususiyatlarga ega. Yuqorida zikr etilganidek, kaltaminorliklar nisbatan kengroq sarhadlarga tarqalishib yashaganlar. Jamoalar turli ekologik sharoitlarga tushib qolishgan va ularni o’rab turgan atrof-muhit esa turmush tarziga ta’sir etib, o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan bir-biridan farqlanuvchi madaniyatlar yaratilishiga sabab bo’lgan va ular mahalliy madaniy variantlar sifatida namayon bo’lgan. Xullas, Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari madaniyati o’rganilishida bir qator tayanch makonlar kashf etilib tadqiqotiga erishildiki, bu makonlardan qo’lga kiritilgan ashyolar so’zsiz O’zbekiston neolit davri jamoalari madaniyati sahifalari, uning rivojlanish bosqichlari va xronologiyasini bilib olishga imkon berdi. Kaltaminor madaniyati -Oʻzbekistonda neolit davriga oid ilk topilgan arxeologik madaniyat (miloddan avvalgi 7—3-ming yillik). Kaltaminor koʻli yonidan topilgan. 1939—40 va 1945-yillar Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi tekshirgan. Kaltaminor madaniyati Amudaryoning qadimiy Oqchadaryo deltasi, Qizilqum, Yuqori Oʻzboy, Mohondaryo, Orolning shimoliy-

sharqiy boʻylarida, Qozogʻiston va sharqiy Kaspiy, yaʼni Balxan va Manqishloq hududlarigacha tarqalgan. Albatta, bu juda katta hududda yagona bir oilaga oid odamlar yashagan emas, bu yerlarda bir-biriga yaqin boʻlgan qabilalar yashagan deyish toʻgʻri boʻladi. Yaqinlik, asosan, tosh qurollarda yaxshi koʻrinadi. Tosh qurollarni, yasash texnikasi va uning tiplarida oʻxshashlik farqlar esa sopol idishlarda, yaʼni uning bezaklarida — bezak buyumlarda, taqinchoqlarda koʻrinadi. Asosiy qurollarining oʻxshashligi va farqlarini saqlab qolgan qurollar — shu vohalarda birbiriga oʻxshash, bir xil turmush tarziga ega boʻlgan urugʻlar boʻlganligini koʻrsatadi. Bular Oqchadaryo, quyi Zarafshon, Lavlakon, yuqori Oʻzboy, Ustyurt guruhlaridan iborat. Shu hududlarda yashagan neolit odamlari 7— 3-ming yillikda yashab ovchilik, temirchilik va baliqchilik bilan tirikchilik oʻtkazishgan. 3 Ovchilik, terimchilik va baliqchilik bilan bogʻliq qurollarni ishlash texnikasi neolit davrida eng choʻqqiga chiqqan davr hisoblanadi. bogʻliqlar, kesuvchi, teshuvchi qurollar, oʻq-yoylar, kamon oʻqlari va shunga oʻxshash qurollarni yasash eng takomillashgan davr hisoblanadi. Mikrolit qurollarining paydo boʻlishi, suyakdan va yogʻochdan yana ham takomillashgan qurollar yasash imkoniyatini bergan. Arxeologlar, asosan, shu mikrolitlar va oʻqyoyni yasalishiga asoslanib neolit davrini davrlarga ajratganlar. Kaltaminor madaniyatini ham 3 davrga boʻlib oʻrganilgan. Kaltaminor madaniyatining ilk davri 7—5 ming yillikka toʻgʻri keladi. Bu davrga xos yodgorliklar Zarafshonning quyi oqimida, Qizilqumning Lavlakon va Karakata, jan.-sharqiy Ustyurtda topilgan va oʻrganilgan. Kaltaminor madaniyatining oʻrta davri 6—5-ming yillikka toʻgʻri keladi. Bu davrga oid manzilgohlar butun Qizilqum va unga yaqin boʻlgan hududlardan topilgan. Kaltaminor madaniyatining oxirgi davri 4—3 ming yillikka toʻgʻri keladi. Bu davrga oid yodgorliklarga Qozogʻiston hududlaridagi manzilgoxlar kiradi. Kaltaminor madaniyati ni tavsiflab berish, uni davrlarga ajratish ham, asosan, sopol idishlarni ishlash texnikasi, unga bezak berishga asoslangan. Butun Kaltaminor madaniyatiga oid sopol idishlar qoʻlda ishlangan boʻlib, bezaklar, 3 Jo’raqulov M., Isomiddinov M. O’rta Osiyo kulolchiligi tarixidan. – ( Samarqand, 1999. )

sopol idishlar hali loyligida yogʻoch bilan chizib, daryo va dengiz toʻlqiniga, archa ignalariga oʻxshash bezak berilgan, keyin olovda pishirilgan. Idishlarning shakli kosasimon yoki qozonsimon boʻlib, ilk davriga oid idishlar tagi yassi boʻlmasdan, qumga botirib qoʻyishga moʻljallangan konus shaklida boʻlgan. Sopol idishni ixtiro qilinishi Kaltaminor madaniyatiga mansub aholining ovqat pishirishini osonlashtirdi. Endi qozonning tagiga olov yoqib pishirish imkoniyati tugʻildi. Odamlar chaylalarda yashab, oʻchoqlar qurib oʻchoqlarda, sopol qozonlarda ovqat pishirib, idishlarga quyib ovqatlanadigan boʻlishdi. Bu juda katta ixtiro boʻlib, kishilik tarixida faqat neolit davridan boshlab shunday yashash imkoniyatiga ega boʻldilar. Neolit davrida bulardan tashqari tikuvchilik, kemasozlik ham yuksaldi. Kaltaminor madaniyatiga mansub axrli tabiat yaratgan narsani shundayligicha qabul qilganlar. Kaltaminor madaniyati iqtisodiyotiga oʻta olmaganlar, yaʼni chorvachilik yoki dehqonchilik bilan shugʻullana olmaganlar. O’zbekistonda eneolit yodgorliklar yaxshi o’rganilgan. Arxeolog S.P. Tolstov Quyi Amudaryo etaklarida neolitdan mis-tosh davriga o’tish davrini aniqlagan. Quyi Zarafshon vohasining qadimgi eneolit makonlari arxeologlar Ya.G’ulomov, A.Asqarov, O’.Islomovlar tomonidan o’rganilgan. Arxeolog olimlarning fikricha Buxoro viloyatining Lavlakon va Beshbuloq qishloqlarida, Zamonbobo I qabristonidan topilgan moddiy manbalar eneolit davriga oiddir. 4 Bu makondan chaqmoqtosh qurollar bilan birga misdan yasalgan ignalar, munchoqlar ham topilgan. 3. Qizilqum tomon yoʻlingiz tushsa, Konimexdan oʻtishingiz bilanoq yaydoq adirliklar boshlanadi. Ushbu kengliklarni ikkiga boʻlib borayotgan yoʻl oʻz yoʻnalishida goʻyo varrak ipidek osmonga tortilgan tuyulsa-da, qir oshgan sayin choʻl bagʻriga singib boraverasiz. Ayniqsa, Qoraqata chorrahasidan oʻtgach, Qizilqum fosforit majmuasi atrofida buni sinchkov kishi oddiy nigohi bilan ham ilgʻashi mumkin. Ushbu kengliklarni Jeroy Sardara botigʻi deb ataydilar. Dengiz sathidan salkam 500 metr chuqurlikda. 95-100 million yil avval bu yerlar Tetis dengizining 4 Sagdullayev A. Qadimgi O’rta Osiyo tarixi. – ( T., 2004. )

eng chuqur joyi hisoblangan. Shu atrofdagi fosforit karyeridan konchilar topgan akula va boshqa nahanglarning suyak va tish qoldiqlari bunga dalil. Mazkur ashyolar bugungi kunda Zarafshon shahridagi oʻlkashunoslik muzeyida saqlanmoqda. Darvoqe muzeyning bebaho eksponatlari - arxeologik topilma, geologik izlanish va tadqiqotlar choʻl oʻtmishda mutlaqo boshqa dunyo boʻlganligidan dalolat beradi. Aytaylik dinozavrning boldir suyagi noyob topilma hisoblansa, Zarafshon shahridan bor-yoʻgʻi uch-toʻrt kilometr naridagi petrogliflar hudud ikki-ikki yarim ming yil avval ham kishilik taraqqiyotining madaniy maskanlaridan biri boʻlgan degan faraz uygʻotadi. Shuningdek Uchquduq shahridan taxminan 130 kilometr olisda joylashgan Jiraquduq darasidagi «Toshoʻrmon»dan keltirilgan, toshga aylangan daraxt kundasi voha sersuv va goʻzal tabiatga ega boʻlganligining dalilidir. Ushbu ajoyib nabotot va hayvonot olami qayerga va qachon yoʻqolganligi xususida turli qarashlar mavjud. Shulardan ishonchlirogʻi bir necha million yil ilgari Mingbuloq botigʻiga meteorit kelib urilganligi haqidagi farazdir. Unga koʻra Tetis dengizi yoʻq boʻlib, oʻrnida Qizilqum choʻli paydo boʻlgan. Afsuski, Qizilqumning arxeologik tadqiq etilishi,yaqin-yaqinlargacha geologik tadqiqotlar darajasida ham emas edi. Respublika Fanlar akademiyasining maʼlum qilishicha, yaqinda Milliy arxeologiya markazi Samarqand arxeologiya instituti va Samarqand davlat universiteti olimlari Qizilqum choʻlining janubiy-sharqida joylashgan Oyoqogʻitma botigʻida neolit, Qorasigir botigʻi yaqinida paleolit davriga oid manzilgoh qoldiqlarini topishgan. «Fanlar akademiyasi Milliy arxeologiya markazi va “JURU ENERGY CONSULTING” MCHJ oʻrtasida tuzilgan shartnomaga binoan Samarqand arxeologiya instituti va Samarqand davlat universiteti mutaxassislaridan tarkib topgan guruh Qizilqum choʻlining janubiy-sharqida joylashgan Oyoqogʻitma botigʻi atrofida olib borayotgan tadqiqotlar davomida neolit davriga oid yangi neolit makonini topdi», deyiladi akademiya xabarida. Oyoqogʻitma-2 nomi bilan atalgan ushbu makonda 370 ta tosh buyum, mikrofauna, oxra va gulxan qoldiqlari aniqlangan.

Shuningdek, Qorasigir botigʻi yaqinida paleolit davriga oid bir qator (7 ta punkt) yangi toshga ishlov berish ustaxonalari topilgan. Bu ustaxonalardan kulrang va jigarrangli kremniylardan hamda slaneslardan ishlangan koʻplab ishlov berilgan tosh buyumlar aniqlangan, arxeologlar uni texnik-tipologik jihatdan oʻrta paleolit davriga oid, deb hisoblashmoqda. Maʼlumot uchun, Neolit davriga oid dunyoga mashhur Kaltaminor madaniyati ushbu choʻl hududidan topilib, Oyoqogʻitma botigʻining shimoliy chekkasidan Markaziy Osiyo neolitshunosligiga bebaho hissa boʻlib qoʻshilgan shu nomli makon topib oʻrganilgan. Oyoqogʻitma makoni Oʻzbekiston-Polsha- Fransiya xalqaro arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan jahon standartlari darajasida tadqiq qilingan. 5 «Bu tadqiqotlardan olingan natijalar kaltaminorliklarning nafaqat ovchi va baliqchilar, balki tuya, qoramol va qoʻy-echkilarni xonakilashtirgan mohir chorvadorlar boʻlganliklarini ilmiy jihatdan isbotlab berish barobarida, ushbu madaniyatning xronologik sanasini yana 900 ming yilga, yaʼni eramizdan avvalgi 6300 ming yilliklarga qadimiylashtirdi», deyiladi akademiya xabari xulosasida. Taʼkidlash joiz, Uchquduqdagi «Toshoʻrmon» deb ataluvchi noyob paleontologik muzey-qoʻriqxona bugun nafaqat yurtimiz, balki dunyo olimlarining katta qiziqishiga sabab boʻlayapti. Uning Tetis dengizi qirgʻoqlari bilan bogʻliq ekanligini ochiq osmon ostidagi “eksponat”lardan ham topish mumkin. — Arxeolog olimlar tomonidan olib borilgan izlanishlar tufayli Jiraquduqdan topilgan suyaklar dengiz jonivorlariga tegishli ekanligi oʻz isbotini topdi, — deydi oʻlkashunos Ramazon Egamov. — Qolaversa, bugungi kunda ham hududda tosh qotgan chigʻanoqlar, daraxt kundasi va hatto, tosh qotgan mevalarini uchratish mumkin. Olimlarning taʼkidlashicha, «Toshoʻrmon»da yongʻoq, bodom, jiyda, shaftoli, olcha va shunga oʻxshash daraxtlar oʻsganini isbotlovchi dalillar bor. 5 Temur ESHBOYEV, (“Xalq soʻzi”).

Qariyb 200 gektar maydonni egallagan moʻjizaviy hududning ochilmagan siru sinoatlari hali koʻp. Davom etayotgan tadqiqotlar hali yangi-yangi natijalar berishi shubhasiz. Foydanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. Isomiddinov M.H. Sopolga bitilgan tarix. – T., 1993. 2. Kabirov J., Sagdullayev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. – Т., 1990. 3. Sagdullayev A. Qadimgi O’rta Osiyo tarixi. – T., 2004. 4. Авдусин Д.А. Основы археологии. – М., 1989. 5. Сарианиди В.И. Тайны исчезнувшего искусства Каракумов. – М., Наука, 1967. 6. Temur ESHBOYEV, (“Xalq soʻzi”). 7. Jo’raqulov M., Isomiddinov M. O’rta Osiyo kulolchiligi tarixidan. – (Samarqand, 1999.)

O'xshashlar

Kishilikning ibtidoiy madaniyati

O‘rta оsiyo hududi haqida mahalliy оlimlarning

Klassik davrdagi Yunon madaniyati

Xorazmshohlar davlatining markaziy va mahalliy boshqaruv tizimi

O`rta Osiyo shaharsozlik madaniyati