Карлуклар - Tarix - Referatlar

Карлуклар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

168 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Қарлуқлар XIX аср охири XX аср бошларида қарлуқларнинг асосий машғулоти деҳқончилик эди. Бу даврда Бухоро хонлиги ҳудудида яшовчи қарлуқларда ер эгалигининг турли шакллари мавжуд эди. Манбаларда асосан бу даврга оид 5 хил ер эгалиги қайд этилади: биринчиси давлат еки амлок ерлари; иккинчиси хусусий ерлар; учинчиси турли хизматлари учун айрим кишиларга берилган “танҳо” ерлари; тўртинчиси диний муассасалар, яъни мадраса ва масжидларга қарашли вақф ерлари ва бешинчиси жамоа ерлари. Қарлуқ уруғига мансуб аҳоли орасида мулк эгалиги турли даражада бўлган кишилар гуруҳлари мавжуд эди. Қарлуқлардан чиқган йирик ер эгалари ҳам, оддий деҳқонлар ҳам, мардикорлар ҳам бор эди. Масалан, XX аср бошларида Зиёвуддин ва Денов бекликларидаги иккита қарлуқ қишлоғида яшовчи аҳоли хўжаликлари таҳлил этилганда, қуйидаги ҳолат намоён бўлади. Биринчи қишлоқдаги 21 хўжаликдан 5 таси йирик ер эгалари, 6 таси ўзига тўқ, 7 таси кам ерли деҳқонлар, 3 тасини ерсиз деҳқонлар ташкил этган. Иккинчи қишлоқда 120 хўжаликдан 6 таси йирик ер эгалари, 15 таси ўзига тўқ, 80 таси кам ерли деҳқонлар, 19 таси ерсиз деҳқон хўжаликларидан иборат бўлган. Қарлуқлардаги йирик ер эгаларининг 700-1200 танобгача ери бўлган. Жами ерларнинг 79 фоизи улар қўлида тўпланган. Зиёвуддин беклиги Қарлуқ қишлоғида Ғани Найиб исмли бойнинг 500 таноб экин ер майдони бор эди. Шунингдек, унинг 4 отар қуйи, 20 бош туяси, 50-60 хизматкори бўлган. Шу қишлоқлик Тиллабойнинг 300 таноб ери, 2 отар қоракул қуйи, 15 та туяси, 25-30 мардикори бўлган. Денов беклигидаги Қарлуқ қишлоғида 6 та йирик ер эгаси бўлиб, улар қўлида 700 таноб ер мавжуд эди. Улардан энг йириги Холматбой бўлиб, унинг 200 таноб ери, 2 отар ҳисори қўйлари, 18 бош туяси, 30 та хизматкори бор эди. Ўзбекистоннинг бошқа ҳудудларида яшовчи қарлуқларда ер эгалиги муносабатларини аниқлаш анча мушкил эди. Чунки уларнинг кўпчилигида аҳоли этник муносабатлари аралаш ҳолатда эди. Масалан, Сариосиё ва Олот туманларидаги Қарлуқ ва Тоғчиён қишлоқларида шундай ҳолат кузатилади.

www.arxiv.uz Фақат Олотдаги 14 та хўжаликлардан Ботирқаллиқ хўжалиги мулки кўп бўлиб, унинг 15 таноб ери, 3 отар қоракўл қўйлари, 15 та хизматкори бўлган. Сариосиёлик қарлуқлар орасида йирик ер эгаларининг мавжуд бўлмаганлигининг асосий сабабларидан бири уларда бошқа қарлуқларга нисбатан деҳқончилик анъаналари кечроқ таркиб топганлигида эди. Уларда бу жараёнлар ХIХ асрнинг охирларида юз беради. Сариосиё туманидаги 500 қарлуқ оиласидан фақат 8 таси йирик ер эгаси эди. Қарлуқлар ҳам қадимдан Ўзбекистоннинг бошқа ҳудудларида экиладиган деҳқончилик маҳсулотларини етиштирганлар 1 . Қарлуқлар асосан дон ва .... етиштириб, уларнинг урф-одатлари ва деҳқончилик маросимларида бу маҳсулотларни етиштириш билан боғлиқ анъаналар сақланиб қолган. Улар кузги дон экиш ишларини сентябрь- октябрь, баҳорчисини мартнинг боши ёки охирида олиб борганлар. Бир таноб ерга 2-2,5 пуд дон экиб, 30-33 пудгача ҳосил олганлар. Улар ҳайдалган ерга уруғни қўл билан сепиб, сўнгра устидан моло бостириб чиқганлар. Ерни ишлаш техникаси жуда мураккаб жараён бўлиб, улар шўр ерларни йилига бир неча марта ювиб тозалаш ишларини олиб борганлар. Ерга ноябрь ойида бир марта, декабрда икки марта ва январда сув ҳайдалган. Шу тариқа то кузга қадар ерга ишлов берилган. Айниқса пахта экиладиган майдонларга обдон ишлов берилган. Ерга ишлов беришда ўзига хос деҳқончилик техникаларидан фойдаланганлар. Масалан, “омоч”, “буюнтуруқ”, “тиркиш”, “мола-нойча”, “занжир”, “гаврон чўп”, деб номланган асбоб ускуналар шулар жумласидандир. Бу ускуналар асосан қишлоқ устахоналрида темирчилар ва бошқа ҳунарманд усталар томонидан тайёрланган. Деҳқончилик техникаларини моддий жиҳатдан анча оғирлик қилган. Шунинг учун қишлоқ деҳқонлари “шерик” деб аталган. Ўзига хос бирлашмага уюшганлар. Бундай уюшмалар халқ тилида “ҳамгов”, “ҳамқуш”, “олчов” деб аталган. Ерга экин экишдан аввал қишлоқ оилаларида ўзига хос урф-одат ва маросимлар бажарилган. Масалан, “ис” чиқариш маросими. Бунда ҳар бир оила бекаси кўпчиган хамирдан кичик кулчалар ясаб, уларни ёғда қовуриб, “ис” чиқарилган. Улар ўлганлар руҳи ёғ ҳидидан баҳраманд бўлиб, 1 Бродовский М., Заметки о земледелии в Самаркандском районе, Сборник «Русский Туркестан» вып. I ., М., 1872, Стр. 250-251.

www.arxiv.uz деҳқонларнинг бошлаётган ишларининг муваффақиятли бўлишини таъминлайди, деб ишонганлар. Қовурилган кулчаларни оила аъзолари истеълмол қилиб, қолганларини қўшниларига, таниш-билишларига тарқатганлар. Экиш ишларини оиладаги катта ёшли эркак ёки қишлоқнинг ҳурматли кишиларидан бири бошлаб берган. Деҳқончилик экинлари экиб бўлингандан сўнг, улар ёмғир ёғишини кутганлар. Агар ёмғир ёғмаса, баъзи маросимларини ўтказганлар. Масалан, “худойи” яъни бирор жонлиқни худо ёълига қурбонлик қилиш ёки “дарвишона” маросимлари амалга оширилган. “Дарвишона”да бир неча киши уйма-уй юриб пул йиғадилар ва тўпланган маблағни камбағал, бева-бечораларга тарқатилиб, улардан деҳқонлар учун ёмғир юборишини сўрашларини илтимос қиладилар. “Сув хотин” ёки “сўз хотин” маросимлари ҳам ўтказилган. Қарлуқлар яшайдиган Пахтакор туманида бу маросимни ўтказишдан аввал узунлиги бир метр келадиган қўғирчоқ ясаб, унга аёллар либосини кийинтириб, бошига румол ўраганлар ва бир аёл уни қўлида баланд кўтариб, бошқа аёллар ҳамроҳлигида “сув хотин” қўшиғини айтиб қишлоқ айлантириб чиқган. Қишлоқ хонадонларида уларни хурсандчилик билан тутиб, олиниб, уларга пул, ун, дон ёки нон берганлар.Қўғирчоқга ва уни кўтариб юрган аёлларга сув сепилган. Сурхондарё вилоятининг Шўрчи тумани Қарлуқ қишлоғида бундай маросим “сўз хотин” деб номланиб, эркаклар аёллар кўйлагини кийганлар ва қўлларида идиш кўтариб, 2-3 киши бўлиб хонадонларга бериб қўшиқ айтганлар: Сўз-хотин, Сўз-хотин Кўйлакларинг бўз-хотин Сўз-хотин, Сўз-хотин Қарлуқларнинг турли қишлоқларида бу маросим турлича номланиб, турлича бажарилган. Масалан, Қашқадарё вилоятининг Косон туманида бу жараён “чайла-қазоқ” деб аталиб, унда 10-15 ўсмир иштирок қилган. Улар қўлларига бир яэим метрли таёқни олиб, унинг учига яна бир таёқчани крист ҳолида боғлаганлар ва бошлар ўзларига баланд кўтариб, уйма-уй юриб қўшиқ куйлаганлар: Чайла қазақ йиғлайди,

www.arxiv.uz Нону патир ишлайди. Ёмғир чақириш маросими Ўрта Осиё уруғ ва қабилаларида қадимдан мавжуд бўлиб, келган Х аср бошларида яшаган Ибн ал-Фақиҳ туркий халқларда, қарлуқларда, ўғузларда ёмғирлар ва қор чақириш маросимлари ҳақида гапириб ўтади 2 . X аср сайёҳи Абу Долефа ҳам қарлуқларда яшил рангли тош бўлиб, бу тош ёрдамида ҳар хил сеҳқли ишлар қилиш мумкин 3 . Маҳмуд Қошғарий ҳам бу тош ҳақида ўзининг “Девони луғати турк” асарида гапириб ўтади. Қарлулқлар асосан чорвадор халқ бўлганлиги учун ҳам уларнинг диний эътиқодида шомонлик дини етакчилик қилади. Уларда табиат кучларига ва сеҳр-жодуга ишониш кучли эди. Вақт ўтиши билан қарлуқлар хўжалигида деҳқончилик асосий ўринга чиқиши билан сув-хотин, сўз-хотин маросимлари ўтказилган. Баъзи муаллифлар сув-хотин маросими славянлардаги сув париси ҳайдаш маросимига қиёсланади 4 . Қарлуқларда дон экинлари июль бошида ҳосилни ўроқ меҳнат қуроли ёрдамида йиғилиб, бу ишлар асосан жамоа билан биргаликда “ҳашар” ёки “кўмак” усули билан амалга оширилган. Деҳқонлар “ҳашар” куни белгиланган жойга барчаси тўпланиб, биргаликда йиғим-терим ишларини бошлаганлар. Одат бўйича “ҳашар” уюштирган хўжалик эгаси қўй сўйиб, катта қозон осилган ва кенг дестурхон безатилган. Ҳашарда қариндош-уруғлар, қўни-қўшнилар, қишлоқдошлар фаол иштирок этганлар 5 . Қарлуқларда ҳосилни йиғиб олиш жараёнида иш суръатини тезлаштириш учун “Қуён қочди” жумласи ишлатилган. Ҳосилнинг қолган қисмини ҳам тезда йиғиб-териб олиш учун шундай усул қўлланилган. Ҳашар иштирокчисининг ҳар бири иш тугагандан сўнг ўзи билан бир боғдан дон олиб кетиши мумкин бўлган. Агарда ҳашарчилардан бири ўрим пайти қўшша бош буғдой топиб олса, унга яна бир боғ дон қўшиб берилган. Ҳосил йиғиб олингандан сўнг, хирмон бир жойга тўда қилиниб, унинг устидан эшак, от ҳайдалган. Шу ёъл билан бошоқдан буғдой ажратиб олинган. Бу жараён “ҳўп” ҳайдаш деб аталган. Дон ажратиб олингандан сўнг, хирмондаги чор ҳам алоҳида қилиниб, ғалвирдан ўтказилган. 2 Бартольд Б. Отчет о поездке в Среднюю Азию в 1893-1894 гг., Зан. АНИФО, т.1. №4 СПб. 1897. С.104. 3 Григорьев В. Об арабском путешетвеннике Х века Абу-Долефе и странствований его по Средней Азия. ЖМНП, 1872, №9. С. 35. 4 Гринкова Н.П. «Вождение русолки» в селе Верейка Воронежской области. // Советская этнография. 1947., №1. С. 178-184. 5 Кисляков Н.А. Следы первобытного коммунизма у горных таджиков Вахиа-боло. М-Л., 1936.

www.arxiv.uz Қарлуларнинг қишлоқларида ҳам ва бошқа қишлоқларда ҳам ҳосилни йиғишдан тортиб то уларни омборга жойлаштиргунгача бўлган жараён маҳаллий маъмурият вакилларининг қаттиқ назоратида олиб борилган. Амлокдор йиғилган ғалла миқдорини аниқламагунча, унга ўзига хос белгилар қўйган. Ҳосил миқдори аниқлнаиб, деҳқон тўлаши лозим бўлган хирож белгиланган. Амлокдорлар, хирмон бошига мирза, оқсоқол, амин, мироб билан биргаликда ташриф буюрган. Оддий деҳқоннинг йиғган ҳосили 3-4 ботмондан 10-15 ботмонгача, ўзига тўқ деҳқонники эса 60-70 ботмонгача, бойларники 200 ботмонгача борган. Ҳосилнинг бир қисмини деҳқон кўнглидан чиқариб камбағал, бева- бечораларга тарқатади. Демак, деҳқон йиғилган ҳосилдан ҳашарчиларга, солиқчиларга ва “худо ёъли”га бева-бечораларга тарқатиб бўлганидан сўнг, қолганини ўзига қолдирган. Сувдан фойдаланиш усуллари қарлуқларда бошқа ўзбек уруғиникига ўхшаш бўлган 6 . Ариқ тозалаш ишлари асосан қишлоқ аҳолиси томонидан амалга оширилган. Деҳқон сувдан фойдаланганлиги учун “об пули”, яъни сув пулини тўплаганлар. Бу пул асосан суғориш иншоотларини бунёд этиш, тозалаш учун сарфланган. Сув таъминотига маъсул лавозимдаги дамба ва ариқлар қурилишига “лойкаш”ларни, яъни шу ишларни бажарувчи кишиларни тайинлаганлар. Ариқ тозалаш ишлари оқсоқоллар, амин ва миробларнинг қаттиқ назоратида олиб борилган. Сув тақсимоти маҳаллий шароитда ўрнатилган қатъий талаблар асосида амалга оширилган. Баъзи ҳолларда йирик магистраль каналларнинг сувларидан бир неча қишлоқ деҳқонлари фойдаланганлар. Катта каналдан ҳар бир қишлоққа ариқ қазилиб, деҳқонларнинг ерларига сув кичик-кичик шох сув ёъллари орқали етказиб берилган. Аксарият ҳолларда сувнинг миқдори кўз билан чамаланган. Умуман Ўрта Осиё халқлари, хусусан Туркистон ўлкасида қишлоқ хўжалиги, сув таъминоти масаласи А.И. Шахназаровнинг “Туркистон ўлкасида қишлоқ хўжалиги” номли асарида батафсил маълумотлар бериб ўтилади. Бухоронинг Қаллиқ қишлоғи аҳолиси Денов ариқ сув орқали ер майдонларини суғорганлар. Денов ариққа сув асосан Шахруд номли катта 6 Логофет Д.Н. Бухарское ханство под русским протекторатом, Т. I - II ., СПб. 1911.

www.arxiv.uz каналдан олинган. Денов ариғидан асосан Кульштрум, Лаби-Парвиз, Қайрагўч, Туркон, Атлон, Равот, Маҳалла, Денов ва Қаллик қишлоқлари аҳолиси фойдаланганлар. Ариқнинг узунлиги 8 км бўлиб, бу арқидан ўнлаб каналлар юқорида қайд этилган қишлоқларга чиқарилган. Лаби-Парвиз, Қайрағоч, Галажин қишлоқлари Денов ариқ сувидан ярим кун, Атлон, Равот қишлоқлари бир кундан, Маҳалла қишлоғи ярим кун, Туркон, Денов, Қаллиқ қишлоқлари эса икки кундан фойдаланганлар. Ҳар бир қишлоққа борган ариқ суви бир неча деҳқон хўжаликларига бўлинган. Масалан, Қаллиқ қишлоғига борган ариқ суви 8 та шохга ажратилган. Ҳар бир шх сувидан 50 танобгача ер суғорилган. Сув хўжаликларга навбат билан тақсимланган. Энг кичик ариқчадан 4 тагача хўжалик суғорилган. Баъзи ҳолларда сув таъминотида ўткир қарама- қаршиликлар ҳам юз берган. Пахтакор туманидаги Қаллиқ қишлоғи аҳолиси Қаллиқ ариғи ва Карнай ариқдан сув олган. Қаллиқ қишлоғида 21 та хўжалик бор эди. Ҳар хўжалик экин майдонига қараб сув олган. Демак, қарлуқларда Ўрта Осиёнинг бошқа халқлари каби деҳқончилик маданияти жуда содда ва оддий бўлиб, улар фойдаланаётган меҳнат қуроллари ҳам ибтидоий характерда эди. Бундан ташқари суғориш тизимининг ҳам оддийлиги, уларни тозалаш учун жуда кўп жисмоний меҳнат талаб этилган. Бу эса деҳқон меҳнатининг самарадорлигига, маҳсулотлар миқдорининг ортишига салбий таъсир кўрсатган. Қарлуқларда хусусий ерлар билан бирга жамоа ерлари ҳам кенг тарқалган. Бунда деҳқонлар муайян ер майдонларига биргаликда меҳнат қилиб, экин экканлар. Йиғилган ҳосил ҳам ўртада тақсимланган. Манбаларда қайд этилишича қарлуқларда жамоа ер эгалиги совет давлатида амалга оширилган жамоалаштириш давригача сақланиб қолган 7 . Масалан, Қарши беклигидаги Майманоқ амлоклигига қарашли Қаллиқ қишлоғида шундай жамоа ерлари мавжуд бўлган. Ҳар йили баҳорда экин ишлари бошланишидан олдин Қаллиқ қишлоғи аҳолиси “йиғин”да экиладиган ер майдонлари, пайкалларни бўлишиб олганлар. Аввало қишлоқдаги уйланган, оилали эркаклар сони аниқланиб, сўнгра уларга пайкаллар бўлиб берилган. Ҳар бир пайкал 8 “тан”га, яъни шунча чорва молига тўғри келган. Кимники чорваси, уруғи бўлса у осонроқ 7 Народная хозяйство Средней Азии, 1925. №7.

www.arxiv.uz ишларни бажарган. Оғир ишлар эса чорваси ҳам, уруғи ҳам бўлмаган деҳқонлар зиммасига тушган. Уйланмаган йигитлар жамоа ерлари, яъни пайкалга қўшилмаган. Улар маҳаллий бойларнинг уйларида қўшчилик ва ўроқчилик қилиб, мардикорликга ишлаганлар. Экин майдонларининг бир қисми масжид учун ажратилиб, қишлоқ жамоаси бу ерда ҳам биргаликда меҳнат қилганлар. Етиштирилган ҳосилни масжид имони қабул қилиб олган. Қаллиқ қишлоғида 2 та масжид бўлиб, “юқори” ва “қуйи-масжид” деб аталган. Ҳар бир пайкал ўзларига бошлиқ тайинлаганлар. Бундан ташқари қишлоқ жамоаси ўзларига ҳурматли кишилардан бирини оқсоқол сифатида сайлаганлар. Агар аввалги оқсоқол ўз вазифасини виждодан бажарган бўлса, у яна иккинчи марта сайланган. Жамоа мироббошини ҳам тайинлаганлар. Бунда ҳам улар илгариги миробнинг ҳаққонийлигига, тўғрилигига катта аҳамият кўрсатганлар. Ркин майдонларини пайкаллларга тақсимлашда ҳам қаътий тартибларга амал қилинган. Пайкалллар қадам билан ўлчанган. Бир пайкал тахминан 50 таноб ёки 12,5 гектарга тўғри келган. Ерлар пайкалга ажратилгандан сўнг қўра ташлаш ёъли билан тақсимланган. Ҳар бир пайкалнинг бошлиғида таёқча ёки унинг қайси пайкалга тегишлилиги англатувчи предмет бўлган. Қўра ташлаш ёъли билан ерлар эгаларига топширилганда, ноқулай ерга тушган пайкал эгаларида норозилик бўлмаслиги лозим бўлган. Пайкал боши ўз аъзоларини йиғим, кимга қандай юлиш буюрилишини олдиндан маълум қилган. Пайкал аъзолари ерга қанча уруғ қадаш, қандай ишлов бериш масдалаларини ҳам ҳал этганлар. Ҳар бир пайкал аъзоси экиш учун уруғ ва қўш беришда ҳам, ариқ тозалаш, ер жайдаш, ҳосилни йиғиш ва янчиш ишларида ҳам биргаликда ҳаракат қилган. Баъзи ҳолларда пайкал аъзоларидан бир бой киши бўлиб, у иккита қўш ва уруғ берганлиги учун ҳосилнинг тўрт ҳиссасига ҳақи бўлган. Пайкалнинг яна икки аъзоси эса қўш ва уруғ бериб, ҳосилнинг икки ҳиссасига эга бўлган. Пайкалнинг қолган икки аъзоси эса ҳеч нарсаси бўлмаганлиги учун барча қора ишларни бажарган. Демак, ҳосилнинг 4/8 биринчи аъзога, 2/8 иккинчи аъзоларига ва ҳосилнинг 8 ҳиссадан иборат бўлиб, унда 4 кишидан 8 кишигача иштирок ртиши мумкин бўлган.

www.arxiv.uz Пайкал ишларида 270-300 оила қатнашган. Пайкал аъзоларини уч тоифага ажратиш мумкин: биринчиси, камбағал бўлиб, улар пайкал аъзоларининг кўпчилигини ташкил этган. Уларда фақат жисмоний куч бўлиб, аммо қўши, уруғи бўлгамаган. Иккинчиси, ўрта ҳол деҳқонлар. Улар бир жуфт чорваси бўлган. Учинчиси, бой киши. Унинг ҳам қўши, уруғи, ҳатто қора ишчилари ҳам бўлган. Камбағал ва ўрта ҳол деҳқон учун пайкалда иштирок этиш асосий машғулот ҳисобланса, бой киши учун эса бу қўшимча машғулот бўлиб, у асасан қўйчилик билан шуғулланган. Жамоа ер эгалигида муносабатлар тенгликга асослангандек кўринсада, аммо ҳосилнинг асосий қисми бойга текган 8 . Бу жараён 1925-1926-йилларда Қашқадарёнинг баъзи қишлоқларида ўтказилган ер-сув ислоҳотларида яққол кўзга ташланади. Қарлуқ деҳқонлари ҳам бошқа қишлоқ аҳолиси каби сув кам жойларда асосан лалми арпа, буғдой экинлари етиштирганлар. Арпа асосан февралнинг бошларидан мартнинг бошларигача экилиб, июль, август ойларида йиғиштириб олинган. Улар камдан-кам ҳолларда зиғир ва кунжут эккканлар. Баъзи оилалар йиғилишиб ҳосил йиғиб олингандан сўнг қовун, тарвуз экганлар. Қарлуқларда боғдорчилик деярли ривогланмаган. Хирож ҳосилнинг 3/10 қисми миқдорида олинган. Қишлоқ четида бойлар ва ўрта ҳол деҳқонлар ери бўлиб, бу “ҳаёт” деб аталган. Бундай ерлар лой девор билан ўралган. “Ҳаёт”ларнинг ўлчами турлича бўлган. Қаллиқ қишлоғида 10-12 танобдан 20 танобгача “ҳаёт” ерлари бўлган. Қаллиқ ариғига апрелнинг иккинчи ярмида сув келган. Бир суткада уч пайкал суғорилиши лозим бўлган. Икки пайкал кундуз куни суғорилган. 16- 17 суткада барча пайкал суғориб бўлинган. Кейин қайта суғориш бошланган. Суғориш пайти пайкал аъзолари билан бирга меҳнатга яроқли барча эркаклар ишга жалб этилган. Суғориш ишлари март ойидаги апрелнинг ўрталарига қадар давом этган. Ҳашар ишларига оқсоқол ва мироб, раҳбарлик қилиб, улар эрта тонгдан пайкал бошига келиб, кимлар сув таъминоти учун келганлиги аниқланади. Агар суғориш ишларига белгиланган кишилар етиб келмаса оқсоқол ва мироб ўша пайкал аъзоларига “жарима” тайинлаган. Жарима 15- 8 Полозов В.А. Узбекское общинное землепользование в Ширабадской долине «Каршинской степи УзССР». // Народное хозяйство Средней Азии. Ташкент. 1925. №7.

www.arxiv.uz 20 танга ҳисобидан олинган. Жарима тўламагунча улардан гаров сифатида оти, эшаги ёки бошқа нарсаси олиб қўйилган. Агар пайкал аъзолари ариқ тозалашдан бош тортсалар, уларга сув берилмаган. Ҳар бир пайкалга оқсоқол томонидан тозаланадиган жой бўлиб берилган. Мироблар арқи тозалаш ишларининг боришининг боришини назорат қилиб, унинг ўз вақтида якунланишини, сифатини текшириб турган. Жамоа ер эгалиги Ўрта Осиё тарихида катта тарихий аҳамиятга эга бўлди. Аммо XIX аср охири XX аср бошларида ерга жамоа бўлиб эгалик қилиш маълум даражада салбий рол ўйнай бошлади. Қарлуқларда чорвачилик анча ривож топган бўлиб, айниқса улар қўйчивонликка эътибор қаратганлар. Улар қўйларининг икки хил туришио, яъни қоракул қўйлари ва ҳисори қўйларни боқганлар. Шуниндек, улар от, туя ва эшаклар ҳам боқганлар. Отлардан улар фақат хўжалик ишлари ва транспорт воситаси сифатида фойдаланганлар. Йирик шохлари чорвадан қарлуқлар маълум миқдорда фойдаланганлар. Косон туманидаги қарлуқларда эса катта чорва моллари боқилган. Қарлуқларда бундай чорва турларининг камлигига сабаб, озуқанинг етишмаслиги эди. Сигир ва бошқа чорвалар маҳаллий зотдагилар бўлиб, уларни сут ва гўшт учун ушлаб турилган. Буқалардан эса ер ҳайдаш ва бошқа ишларда фойдаланишган. Пахтакор, Когон, Олот, Косон туманларида яшовчи қарлуқлар асосан қоракўл зотли қўйларни етиштирган бўлсалар, Шўрчи ва Сариосиёдаги қарлулар эса хисори зотли қўйларни етиштирганлар. Қарлуқлар қадимдан қўйчивонлик билан шуғуллаиб келганликлари боис зотли қўйларни боқиш ва кўпайтириш усулларини яхши ўзлаштирганлар 9 . XIX аср охири XX аср бошларида камбағал қарлуқ оилалари ҳам 5-10 та қўй, 15-20 та эчкига эга бўлган. Ўзига тўқ ва бой қарлуқларнинг 300-800 тагача қўйи бўлган. Бухоро амирлигининг Зиёвуддин беклигида Ғани Нойибнинг 4 отар қўйи бўлган. Косон туман Қаллиқ қишлоғида яшовчи Итолмас бой ва Жумақул бойларнинг ҳам 4 отардан қўйига эгалик қилганлар. Ҳар бир отарда ўртача 800 тагача қўй боқилган. Отарларга саркалар ёълбошчилик қилган. Отарларда битта чўпон, битта чўлуқ, яъни сув ташувчи, 2-3 та ити бўлган. Когон, Олот, Косон қарлуқлари қўйлари асосан Қарши чўли ҳудудларида боқилган. Бойсун тоғининг жамубий-шарқида Шўрчи ва 9 Кармышева Б.Х. Узбеки-локайцы Южного Таджикистана, Изд-во АН. Тадж ССР. 1957. С.73.

www.arxiv.uz Сариосиё қарлуқларининг қўйлари боқилган. Қарлуқ чўпонлари сувни асосан сардобалардан олганлар. Қудуқлардан сувлар чиғир ёрдамида юқорига кўтарилган. Ҳар бир қудуққа қовға қўйилган. Қовғалар от, туя ёки эчки терисидан тайёрланиб, 8 пақиргача сув кетган. Қудуқдан сув туя ёрдамида тортиб олинган. Қудуқдан сув тортиб олиш билан шуғулланувчи болалар “обкаш” деб аталган. Кўпинча бу вазифага 10-15 ёшдаги етим, камбағал болалар қўйилган. Косон тумани Қаллиқ қишлоғи яйловлари иккига бўлинган. Биринчи қишлоқдаги 2-6 кмли масофага жойлашган бўлиб, яқин яйлов ҳисобланган. Иккинчи яйлов эса қишлоқдан 50-60 км масофа узоқликда жойлашган. Қарлуқларда сув ва яйловлар умумий мулк ҳисобланган. Лекин ҳар бир қарлуқ уруғига тегишли яйловлар бўлиб, бир-бирининг чегарасидан ўтиши мумкин бўлмаган. Қарлуқ бойлари Бухоро амиридан йирик отарлар боқиладиган яйловларни кўп ҳолларда сотиб олган ёки қайсидир хизматлари эвазига “совға” сифатида қўлга киритган. Қўйлар ёшига, соғлиғига қараб турли номлар билан юритилган, яъни “тўҳли”, “чори”, “қўзили қўй”, “қирриқ” кабилар. Қўйларнинг жуни йилда икки марта баҳорида апрель-май ойларида ва кузда сентябрда олинган. Қўй қирқимидан олдин яхшилаб чўмилтирилган. Қўйлари кам хўжаликлар қирқимидаги олдин яхшилаб чўмилтирилган. Қўйлари кам хўжаликлар қирқимини ўзлари амалга оширганлар. Кимнинг қўйи кўп бўлса, улар “қиллиқчилар” ёллаганлар. “Қиллиқчилар” ўнта қирқилган қўйнинг биттасининг жунини ўзларига олганлар. Яхши усталар бир кунда 50-60 қўйни жунини ололганлар. Улар уч вақт иссиқ овқат билан таъминланган. Бу даврда отарларда ветеринария ходимлари хизматидан фойдаланилмаган. Касал қўйларни чўпонларнинг ўзлари парваришлаганлар. Улар қўйларни турли доривор гиёҳлар ёрдамида даволаганлар. Отар эгаси ёки унинг ўғиллари қўйларидан тез-тез хабар олиб, чўпон билан алоқада бўлганлар. Агар чўпоннинг айби билан қўйлар ёъқолса, у албатта жазоланган. Қўйлар ўғирланса ёки бўрилар еб кетса, зарари чўпондан ундирлиган. Чўпон бирор касал қўйни сўйишга мажбур бўлиб қолган бўлса, унинг шилинган терисини эгасига кўрсатиши шарт бўлган.

www.arxiv.uz Қарлуқларнинг йирик бойлари отарларини йил бўйи чўлда сақласалар, кичик отар эгалари қишда қишлоққа яқин койда ушлаганлар. Баҳорда эса яйловларга ҳайдаганлар. Қўйлар қишда қўтонда сақланган. Қўтоннинг жанубий қисми очиқ қолдирилиб, шу ердан қуёш нури тушиб турган. Уч томони лой девор билан ўралган. Қўтоннинг бир томонидан қўйлар учун қишки озуқа сақлайдиган жой бўлган. Қўйлар қўтонда 90 кунгача сақланиб, шундан 50-60 куни совуқ кунлар бўлган. Чўпонлар ёмғир ва қор ёғмаган пайтлари отарни қўтондан 2-3 кмгача масофада боқишга ҳаракат қилганлар. Улар қўйларни иложи борича ҳаракатда бўлишини таъминлашга уринганлар. Ҳаракатсиз қўйларда кўп ҳолларда ўпкасининг касалланиши ҳамда муддатидан олдин туғиши кузатилган. Қиш пайти отарни фақат тажрибали чўпонгина далаларга ҳайдаб чиқа олганлар. Қўйларнинг қўзилаш мавсуми чўпонлар учун мураккаб даврдан бири ҳисобланган. Янги туғилган қўзичоқни бирданига она қўйларга кўкрагига тутулган. Шу ёъл билан қўзичоқнинг ошқозон-ичаклари тозаланган. Янги туғилган қўзичоқлар сараланган. Баҳор пайтлари чўпонлар қўйларини кундуз куни боқганлар, агар об- ҳаво яхши бўлса кечки пайт ҳам боқилган. Ёз ойларида эса қўйлар эрталаб, кечқурун ва шунда боқилган. Бу даврда қўйлар кунига икки марта суғорилган. Кузда қўй боқиладиган яйловлар ўзгартирилиб, қўтонга маълум чегара қолган жойларда боқилган. Қўтон яқинида боқилмаган. Чунки бу ерда қиш пайти об-ҳаво яхши кунлар отарни олиб чиқиш учун сақланган. Сурхондарё вилоятининг Шўрчи ва Сариосиё туманларида асосан ҳисори қўйлари боқилган 10 . Баҳор пайтларида қарлуқларнинг ҳисори қўйлари Бойсун тоғ этакларига олиб чиқиб боқилган. Иссиқ кунлар бошланиши билан тўғларга олиб чиқиб кетлган. Кузнинг ўрталарида отар тоғ ён ён бағирларига қайтарилган. Қоракўл қўйларини етиштириш анча мураккаб бўлиб, бунда чўпондан алоҳида билим ва маҳорат талаб этилган. Шунинг учун чўпонликга олинаётган киши обдон назоратдан ўтказилган. 10-15 йил чўпонга ёрдамчи бўлиб юрган кишиларгина чўпонликга даъвогарлик қилишлари мумкин бўлган. Чўпонга ёрдамчи бола қудуқ ва сардобадан сув тортиши, овқат 10 Кармышева Б.Х. К. истории происходдения гиссарской овцы. Доклады Академии наук Таджикской ССР. вып. УП. 1953, С. 45-50.

www.arxiv.uz тайёрлаши ва бошқа юмушларини бажариши лозим бўлган. Чўпон ва унинг ёрдамчиси бутун йил ёъли яйловда юриб, овқат ва нонни уларнинг ўзлари тайёрлаганлар. Улар тайёрлаган нон “кўмоч” деб аталган. Улар гўштдан шорва, қовурдоқ каби овқатларни тайёрлаганлар. Чўпонлар баҳор ва ёз ойларида асосан сут маҳсулотлари билан озуқланганлар. Улар сутдан турли овқатлар тайёрлаганлар. Чўпон ўзи билан пичоқ, игна, жувалдўз, чақмоқтош ва таёр олиб юрган. Улар таёққа алоҳида эътибор билан муносабатда бўлганлар. Таёқни босиши ва унинг устидан сакраб ўтиши мумкин бўлмаган. Агар бирор чўпон ўз таёғини билмай босиб қўйса, уни ердан олиб уч марта ўпиши, агар кимда- ким таёқ устидан сакраб ўтса, яна қайта орқасига сакраб ўтиши лозим бўлган 11 . Чўпонлар бош вақтларида думбра, най чалиб ўз кўнгилларини хушлаганлар. Камбағал қарлуқ оилалари асосан эчки боқганлар. Эчкининг сути, жуни, гўшти, терисидан фойдаланганлар. Катта ёшли эчкилар5-6 ой давомида 140-150 литргача сур берган. Қўй ва эчкилар чўпоннинг хотини ва болалари томонидан соғилган. Сути қайнатилиб, идишга солинган. Сутга бир ёки икки қошиқ қаттиқ солиниб увитилган. Қаттиқлар 0,5 ёки 2 пудгача кўтара оладиган қопларга жойлаштирилган. Чаккидан ёғи ажратилиб, қайнатилиб қурт тайёрланган. Сут маҳсулотлари асосан оила аъзоларининг истеъмоли учун ишлаб чиқарилган. Қарлуқлар туяларни ҳам боқганлар. Косон, Пахтакор ва Олотда яшовчи қарлуқлар туялар етиштирганлар. Туядан юк ортишдан, сув чиқаришда, ерга ишлов беришда, савдо-сотиқда, карвонлар учун фойдаланганлар. Ҳар бир қарлуқ оиласида биттадан туя бўлган. Бойларида эса 200 тагача туя боқилган. Қарлуқларда туяларнинг икки хили, яъни бир ўркачли қизил туя ва икки ўркачли айри туялар бўлган. Икки ўркачли туялар сони кўпроқ 12 . Туялар болаларини қорниларида бир йилгача кўтарганлар. Унинг боласи жуда нозик бўлиб, бир ёшгача алоҳида парваришга муҳтож бўлган. Туялар оғир жисмоний вазифаларни бажариш билан бирга, унинг сут, жун ва гўштидан фойдаланилган. 11 Кармышева Б.Х. Узбеки-локайцы Южного Таджикистана. С.114. 12 Лакоза И.И. Верблюдоводство. М., Сельхозгиз. 1953. С. 105-107.

www.arxiv.uz Туялар кунига 15 литргача сут берган. Туянинг сутидан айрон ёки қимиз тайёрланиб, бу маҳсулот ниҳоятда шифобахшлиги билан тиббиётда кенг қўлланилган. Айниқса, туя сути жигар хасталикларига катта фойда берган. Хуллас, Ўзбекистонда яшовчи қарлуқлар ХИХ аср охири ХХ аср бошларида ҳам деҳқончилик ва чорвачилик билан мунтазам шуғулланиб, бу соҳаларда қўлланилган анъаналар, урф-одатлар бошқа халқларникидан деярли фарқ қилмаган. Қарлуқларда ер эгалиги муносабатлари билан бирга жамоа ерлари ҳам кенг сақланиб қолган. Қарлуқлар қўйчувонликда катта билим ва тажрибага эга бўлиб, улар асосан қоракўл ва хиссорий қўйларни кўпайтирганлар. Улар чорва боқиш ва къопайтиришда ота-боболаридан ўрганган анъаналарга доимо содиқ қолганлар. Қарлуқларда ҳунармандчилик Қарлуқлар асосан чорвадор халқ бўлганликлари боис, уларда ҳунармандчилик анъаналари у қадар тараққий этмаган. Қарлуқларнинг биронта ҳам қишлоғи бирор буюм ёки маҳсулот ишлаб чиқаришга ихтисослашмаган эди. Қарлуқларнинг баъзи қишлоқларида темирчилик устахоналари бўлиб, усталар асосан деҳқончиликда ишлатиладиган энг зарур буюмлар, кетмон, ўроқ, от таъқалари ишлаб чиқиб, қишлоқ хўжалиги инвентарларини таъмирлаш билан шуғулланганлар. Усталарга деҳқонлар ҳақни маҳсулоти ёки пул билан тўлаганлар. Усталар деҳқонлардан ҳақни қишлоқ хўжалиги ишлари тугагандан сўнг, йил охирида олган. Агар буюртмачи деҳқон бошқа қишлоқдан бўлса, меҳнақ ҳақи бирданига олинган. Қарлуқларда уй ҳунарларидан бири-тўқувчилик кенг ривожланган. Улар асосан олача матосини тўқиб, уни турли хил рангларга бўяганлар. Пахтакор ва Галаосиё қарлуқлари олага, қалами ва бояз номли матоларни етиштирганлар. Уларда пахтани йигирадиган махсус мослама бўлиб, бир ҳафтада ундан икки пудгача пахта чиқарилган. Чархдан ҳам фойдаланган. Икки пуд пахтадан 10 кг гача тола ва 21 кг гача чигит олинган. Шўрча ва Сариосиё туманларида яшовчи қарлуқлар пахта ипини ишлаб чиқиб, бозорга олиб чиқганлар. Косон туманида яшовчи қарлуқлар асосан қўйчувонлик билан шуғулланганликлари учун уларда жун кўп бўлган. Улар жундан мато тўқиган. Бундан ташқари жундан шол шол ва палослар тўқиганлар. Жундан чакмон ва бошқа кийимлар ҳам тайёрлаганлар.

www.arxiv.uz Жундан мажсулот ишлаб чиқариш билан асосан аёллар шуғулланганлар. Қарлуқ қишлоқларида пояфзал тикувчи ва таъмирловчи этикдўз усталар бўлган. Қарлуқ аёллари чармдан тайёрланган ерим ёпиқ оёқ кийимларини кийишган. Бу оёқ кийим “ковуш” деб аталган. Қарлуқ усталари “нўғай” ковушлар ҳам тайёрлаганлар. Бундай пояфзаллар қора сифатли теридан ишланиб, баъзан “қора ковуш” ҳам деб аталган. Усталар буюртмачининг хохишига қараб ипак иплар билан безатилган. Қарлуқ эркаклари малла ковуш кийишиб, бу пояфзал қўпол сариқ теридан тикилган. Шўрчи туманидаги қарлуқларда бундай оёқ кийимлар “оғдорма”. Шунингдек, эркаклар учун тоза қора чармдан сифатли пояфзал ҳам тайёрланган. Эркаклар асосан этик, мукки ва бошқа чориқ кийиб, юрганлар. Этиклар “малла”, “тапаки”, “калҳасани” каби турлари бўлган. Тапаки этиклар асосан эчки терисидан, кал-ҳасани этиклари эса қизил теридан тайёрланган. Кал- ҳасани этиклари қиммат туриб, уни бойлар кийишган. Қора теридан тайёрланган, “нўғай” этиклар XX аср бошларида кенг урф бўлган. Чориқ пояфзали энг содда усулда, сифатсиз теридан тикилиб, арзон сотилган. Чориқни деҳқонларнинг ўзлари ҳам тикиб олишган. Аммо ковушлар, этик, мўкки усталар томонидан тайёрланган. Этикдуз усталар оёқ кийимлари тикишга ихтисослашганлар. Масалан, баъзилар фақат этик тикса, иккинчилари фақат ковуш тикган. Жумладан таъмирловчи усталар ҳам шундай фарқланган. Этикдўзлар ўзларига “пир” деб Солиҳ Пайғамбарни билганлар. Оёқ кийим таъмирлаш усталарининг пири сифатида Бобо-Шайх тан олинган. Этикдўзлар қуйидаги асбоблар ва анжомларни ишлатганлар: “чўптарош”- этик пичоғи, “бигиз”, “сўзан” (игна), “болға”, “қолип”, “тасма”, “тизгар”, “курси”, “мум”, “ел” ва бошқалар. Қарлуқлар жундан кигиз ва намат тайёрлашни яхши билганлар. Кигиз тайёрлаш учун бир хил рангдаги жунлар танлаб, чўп билан яхшилаб савалаганлар. Керакли жун тайёрлангандан сўнг ҳовлида текис жой танланиб, уларнинг баъзилари гул шаклига келтирилади ва устига ранг сепилгандан сўнг қайноқ сув қўйиб чиқилади. Кигиз гиламларининг

www.arxiv.uz узунлиги 2-6 метргача, эни 1,5 ёки 3 метргача, оғирлиги 8-10 кгдан 20-25 кг гача бўлган 13 . Барча қарлуқ қишлоқларида 2-3 ва ундан ортиқ жувоз ва тегирмонлар ишлаб турган. Жувоз хоналарида асосан ёлланиб ишловчи кишилар ишлаган. Улар ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг 5 дан бир қисмига эгалик қилганлар. Қарлуқ деҳқонлари ёғни асосан чигит, зиғир, кунжутдан олганлар. 2 кг чигит, 8 кг кунжутдан 3,5 кг ўсимлик ёғи ва 8,5 кг ем олинган. Жувозхонада кунига уч марта тайёрланган маҳсулотлардан ёғ олинган. Буюртмалар ўз қишлоқлари билан бирга қўшни қишлоқлардан ҳам қабул қилинган. Тўловлар натура шаклида амалга оширилган. Агар буюртмачи чигит ёки бошқа маҳсулот ҳамда ҳайдаш учун оти берилса, унда ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг бешдан бир қисми ҳамда емнинг ҳаммаси хўжайинга қолдирилган. Қарлуқларда сув ва куч билан ишлатиладиган тегирмонлар мавжуд бўлган. Сув тегирмонига кунига 40 пудгача дон солинган. Тегирмонлар хусусий шахслар қўлида бўлган. Жувозхона ва тегирмон энг тоза жойлардан ҳисобланиб, уларни ифлослантирган киши катта гуноҳга қолади, деб ишонганлар. Қарлуқларнинг севимли машғулотларидан бири бу овчилик ҳисобланган. Овчилар якка ва гуруҳ бўлиб, овларга чиқганлар. Овлари този итлар 14 , қопқон, ов милтиғи, таёқ ва тузоғ ёрдамида амалга оширилган Қарлуқлар ёввойи кийик, тулки, бўри, қуён, тоғ жойларда тоғ қўйи, яъни архарлар, айиқ, ўрдак ва бошқалар овланган. Ов асосан ёз охири ва кузда амалга оширилган. Шўрчи туманида овга чиқган гуруҳ таркибида 15-20 тагача киши бўлиб, ов жойи аниқланиб, бир бир неча киши тоғга чиқган. Қолганлар пастда турганлар. Тоғ тепасига чиқган кишилар ёввойи ҳайвонларни қичқириқлар билан қўрқитиб, пастга ҳайдаганлар. Кийик пасрдаги овчилар олдига келганидан сўнг, унинг бошига таёқ билан уриб, хушсизлантирилган. Овда тутилган ҳайвон гўшти қатнашчилар ўртасида тенг тақсимланган. Қарлуқларда ов билан боғлиқ ўзига хос урф-одатлар, маросимлар мавжуд бўлган. 13 Материалы обследование кочевого и оследлого туземного хозяйства и землепользования в Аму- Дарынской области. Вып. 1 Ташкент, 1915. С. 195. 14 Массон М.Е. К истории охотничьих собак Средней Азииб Труды. САГУ, 1956, Новая серия, вып. ХХХ I стр. 148-155.

www.arxiv.uz Моддий маданият Тйрар-жойлари ва уй-рўзғор буюмлари Қарлуқларнинг турар-жойлари бошқа ярим кўчманчи аҳолининг уй- жойларидан деярли фарқ қолмаган. Қрлуқларнинг уй-жойи эгасининг машғулотига, касбига, уйнинг жойлашган ўрнига боғлиқ бўлган. Ўзбекистоннинг турли ҳудудларида истиқомат қилувчи қарлуқларнинг уй- жойлари бир-биридан фарқ қилган. Масалан, Зарафшон водийси қарлуқларининг уйлари чўл ҳудудларида яшовчи қарлуқларникидан кўркамлиги, мустаҳкамлиги, қулайлиги билан фарқ қилган. Қашқадарё ва Сурхондарё қарлуқларининг аксарияти чорвачилик билан шуғулланганликлари учун ўтовларда, капаларда яшаганлар 15 . Қиш вақтлари эса қишлоқда пахсадан кўтарилган уйларда истиқомат қилганлар. Қарлуқлар ва бошқа туркий халқларнинг қадимий жойи бу ўтовлар бўлган. Ўтов- кўчма уй, турар жой, кўчманчи, ярим кўчманчи халқларнинг асосий турар жойи. Енгил хом ашё (асосан, ёғоч)лардан конуссимон шаклда ясалади: айлана шаклдаги панжара девор ва тепа қисмдан иборат бўлиб, устидан кигиз билан ёпилади; шунинг учун «уй», «кигиз уй» деб аталади. Ўтовнинг ўртасида ўчоқ жойлашади, ичи ўзига хос тарзда қисмлар (аёллар қисми, эркаклар қисми ва б.)га бўлинади. Тузилиши жиҳатидан бир хил бўлган Ўтов ташқи қўриниши (безаклари), паст-баландлиги, катта-кичиклиги билан фарқланади. «Ўтов» сўзи, кўпинча янги оқ кигиз билан қопланган, келинчакларга атаб қурилган уйларга нисбатан ишлатилган; янги кигиз устидан оқ мато қопланган, оқ арқонлар билан тортиб безатилган. Бундан ҳашаматли Ўтов «оқ уй» ўтов деб аталади. Оддий ўтовлар, кўпинча хўжаликлар эҳтиёжи учун тикланган. ўтовлар «қора уй» дейилади. Тарихий ёзма манбаларда ўтов Ўрта Осиё ва Жан. Сибирда яшаган халқларда қадимдан мавжудлиги, ҳатто ўрта асрларда тўрт ғилдиракли катта араваларга ўтов тикиб фойдаланилгани қайд этилган. Ўтов ХХ-аср бошларигача Марказий Осиё ва Ўрта Осиё, Жанубий Сибирь, шунингдек, мўғуллар ва бошқа бир қанча халқларда мавжуд бўлган. Халқларнинг ўтроқлашиши натижасида ўтов ўз аҳамиятини қисман йўқотган; қуж бошпана сифатида асосан чўпон ундан фойдаланади. Солномаларда «ўтов уй»ларнинг ҳар хил турлари (сарпарда, сарқалъа ва бошқа) бўлганлиги қайд этилган 16 . Ўтов Ўрта Осиё, Жанубий Сибир халқларининг кўпчилигининг асосий турар-жойи ҳисобланган. Қарлуқ йигити уйланмоқчи бўлса, албатта ўз 15 Кармышева Б.Х. Жилица узбеков племени карлук… ИООН АН. Тадж. ССР. №10-11, стр. 25-31. 16 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. Т. 10. 554-б

www.arxiv.uz ўтовига эга бўлиши лозим эди. Акс ҳолда келиннинг ота-онаси уйсизлиги учун қизларини бермаганлар. Агар бирор бой камбағалнинг боласини ўз хизматига олса, унга ўтов тайёрлаб бериши лозим бўлган. Хизматкор ўтов ҳақини ўзиш учун бойга узоқ йиллар давомида ишлаб берган. Ўтов билан бирга қарлуқлар қишлоқда ҳам турар-жойлари бўлиб, улар бу ерда фақат қиш ойларида яшаганлар. Дастлабки қарлуқ қишлоқлари Қашқадарё ва Сурхондарё ҳудудларида XVIII-XIX асрларда вужудга келган. Қишлоқ ўрнида дастлаб қарлуқларнинг қишлов жойи бўлган. Аста-секинлик билан ҳар бир оила ўз турар-жойларини лой деворлар билан ўраб ола бошлаганлар. Ҳовли ичида отхона, молхона, қўйхона, ғаллахона, емхона ва ўтов ёки капалар бўлган. Бундай ҳовлиларда жуда катта оила яшаган. Яъни ота-она, ўғиллар ва уларнинг аёллари, баъзи ҳолларда оила бошлиғининг ака-укалари ҳам биргаликда турганлар. Улар учун умумий қозон қайнатилган. Ҳар бир ҳовли ичида 2 тадан 6 тагача ўтов ёки капалар жойлаштирилган. Қарлуқларда лойдан уй қуриш XIX асрнинг охирларида бошланади. Улар ҳовли ичида меҳмонлар учун лойдан меҳмонхона қурганлар. Қарлуқларнинг ҳовлиси икки қисмга бўлинган. Биринчиси ичкари бўлиб, унда асосан аёллар яшаган. Ташқи ҳовли эркаклар учун мўлжалланган. Бундай тартибда турар-жой қуриш деҳқончилик манзилгоҳларидан намуна сифатида олинган 17 . Қарлуқлар XX аср бошларида лойдан ўзлари учун ҳам уйлар қура бошлаб, бу дастлаб бир ёки икки хонали бўлган. Шу даврга қадар қарлуқлар асосан чорвалар учун турли хоналар бунёд этган бўлсалар, эндиликда ўзлари учун қурилиш ишларини олиб борганлар. Хоналарга ўтиладиган даҳлиз, алоҳида ошхоналар қура бошлаганлар. Бир-бирига қариндош оилалар 100-200 метр узоқликда уй-жой бунёд этганлар. Бир неча уйлар қишлоқда маълум аҳоли пункитини шакллантирган 18 . Девор билан ўралган ҳовлилар оиланинг хусусий майдони ҳисобланиб, улар “ҳаёт” деб аталган. Қарлуқ қишлоқлари ҳам иккига бўлинган. Яъни “катта қишлоқ” ва “кичик қишлоқ” тарзида. Қарлуқ ўтовларини ясалишининг ўзига хос жиҳатлари мавжуд бўлган. Ўтов–уйлар суягини ёғоч-тахтадан қилинган панжаралар ташкил этган. 17 Наливкин В., Наливкина М., Очерк быта женщин оседлого туземного Ферганы. Казань. 1886. С. 12-70. 18 Кислякова Н.А. Следы первобытного коммунизма у горных таджиков Вахио-Боло. М.-Л., 1936, С. 100-102.

www.arxiv.uz Панжараларнинг баландлиги 1,2 метр бўлиб, таёқлар бир-бирига туя терисидан тайёрланган тасма билан қотирилади. Ўтов- кўчма уй, турар жой, кўчманчи, ярим кўчманчи халқларнинг асосий турар жойи. Енгил хом ашё (асосан, ёғоч)лардан конуссимон шаклда ясалади: айлана шаклдаги панжара девор ва тепа қисмдан иборат бўлиб, устидан кигиз билан ёпилади; шунинг учун «уй», «кигиз уй» деб аталади. Ўтовнинг ўртасида ўчоқ жойлашади, ичи ўзига хос тарзда қисмлар (аёллар қисми, эркаклар қисми ва б.)га бўлинади. Тузилиши жиҳатидан бир хил бўлган Ўтов ташқи қўриниши (безаклари), паст-баландлиги, катта-кичиклиги билан фарқланади. «Ўтов» сўзи, кўпинча янги оқ кигиз билан қопланган, келинчакларга атаб қурилган уйларга нисбатан ишлатилган; янги кигиз устидан оқ мато қопланган, оқ арқонлар билан тортиб безатилган. Бундан ҳашаматли Ўтов «оқ уй» ўтов деб аталади. Оддий ўтовлар, кўпинча хўжаликлар эҳтиёжи учун тикланган. ўтовлар «қора уй» дейилади. Тарихий ёзма манбаларда ўтов Ўрта Осиё ва Жан. Сибирда яшаган халқларда қадимдан мавжудлиги, ҳатто ўрта асрларда тўрт ғилдиракли катта араваларга ўтов тикиб фойдаланилгани қайд этилган. Ўтов ХХ-аср бошларигача Марказий Осиё ва Ўрта Осиё, Жанубий Сибирь, шунингдек, мўғуллар ва бошқа бир қанча халқларда мавжуд бўлган. Халқларнинг ўтроқлашиши натижасида ўтов ўз аҳамиятини қисман йўқотган; қуж бошпана сифатида асосан чўпон ундан фойдаланади. Солномаларда «ўтов уй»ларнинг ҳар хил турлари (сарпарда, сарқалъа ва бошқа) бўлганлиги қайд этилган 19 . Қарлуқларда ўтов улар йўлдошига эга бўлиш маъносида ҳам тушинилган. Чунки қачон уйланса, ўз ўтовига эга бўлган. Янги келин-куёвларга оқ ўтов тикилган. Ўтов ҳам кийим сингари бўлиб, бойларнинг ўтовларининг усти тез-тез янгилаб турилган. Камбағаллар эса фақат унинг қисман таъмири билан кифояланган. Қарлуқларда уйланиш пайти ўтовга эга бўлиб, бу уй унга умрининг охиригача хизмат қилиши лозим бўлган. Ўтовга эга бўлиш, демак хотинга эга бўлишдир. Янги ўтов қачон, эркак киши янгидан тақдирдагина ўтов тайёрланган. Шунинг учун қарлуқлар учун энг оғир қарғиш “Уй куйсин” деб айтилган. Бу қарғиш ўтовга нисбатан эмас, аввало эркакнинг хотинига нисбатан айтилади деб тушинилган. Қарлуқлар ҳаётида аёлини бой бериш энг оғир ва фожеали ҳолат ҳисобланган. Чунки аёлни улуғлаш матриархат даври урф-одатларидан қолган удумлардан бири бўлган. 19 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. Т. 10. 554-б

www.arxiv.uz Агар эркак киши иккинчи марта уйланса, унга янги кулранг ўтов тикилган. Агар бой одам аёли ҳаёт бўлиб, иккинчи ва учунчи марта уйланса, уларнинг барчасига “оқ уй” тикилган. Қарлуқлар кўчаётган пайтда ўтов ва унинг ичидаги буюмлар иккита туяга ортилган. Бирига ўтов, иккинчисига уй- рўзғор буюмлари ортилган. Аёллар икки кун давомида уй буюмларини йиғиштирган. Қарлуқларда ўтовнинг оғзи жанубга қаратилган 20 . Ўтовдан бир метр чапроқда ахлат ташлайдиган чуқурча бўлган. Ўтов ичида ҳар хил уй-рўзғор буюмлари сақланган. Катта-кичик идишлар, “қозон”, “қаттиқ халта”, “нон халта”, “капкир”, “қошиқ”, “туз халта” ва бошқа буюмлар бўлган. Ўтов “тўр”ига меҳмонлар жойлаштирилган. Меҳмон ёъқ пайтлари ўтов тўрида уй эгаси ўтирган. Агар янги келин-куёв бўлса ўтов ичига чимилдиқ илинган ва 40 кунгача сақланган. Қарлуқларнинг тўшаги асосан қўй ва эчки терисидан ишланиб, баъзи ҳолларда жундан тайёрланган шолни ёпинишган. Қарлуқ аёллари ёстиқ учун “қўроқ” деб аталган кашталардан жилдлар тайёрлаганлар. Ўтов бурчагида 45х35 размерли “ойна-халта” илинган. Унга ҳар-хил майда-чуйда нарсалар, хусусан, игна, тугма, ип, ойна ва бишқа буюмлар солиб қўйилган. Камбағал қарлуқ оилаларида оддий матолардан, яъни баёз, олага, калами кабилардан ўзига тўқ оилаларда эса шойи, атлас, адрас каби матолардан ёстиқ жилдлари тикилган. Ёстиқлар икки хил бўлган: биринчиси “лўла”, яъни айлана шаклда, иккинчиси тўртбурчак шаклда тайёрланган. Ёстиқлар ичига туя ёки қўй жуни солинган. Ўтовдан чиқишнинг ўнг томонида лойдан қилинган “лойдан” деб аталган ўзига хос тумбочкалар, ғаладонлар бўлган унда чойник, пиёла, ликопча, бошқасида чой, шакар, конфет ва бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари сақланган. “Лойдан”лар сандиқ вазифасини бажарган. Қарлуқларда кийим-кечаклар, кўрпа-тўшакларни жамлаб йиғиш учун “бўғжама” деб аталган буюмдан фойдаланганлар. “Бўғжама” асосан қўй жунидан ингичка қилиб, игрилган ва бошқа гиламларга нисбатан нафис қилиб ишланган. “Бўғжамалар” ичига 3 ёки 4 та кўрпа жойлаштирилиб, маҳкам қилиб боғланган. Бўғжаманинг ҳатто узун “қўллар”и бўлган. Бу 20 Путешествия в Востояные страны Плано Картини и Рубрука. М., 1957, С. 92.

www.arxiv.uz “қўллар” бўғжама йиғилганда тўрт томони бир-бирига қотириш ва безак учун ишлатилган 21 . Қарлуқларда “мапраг” деб аталган буюм ҳам бўлиб, унинг устига кўрпа-тўшаклар, ёстиқлар тахлаб қўйилган. “Мапраг”лар деярли барча кўчманчи ва ярим кўчманчи халқларда бўлган. Масалан, Қашқадарё вилоятининг Чироқчи туманида яшовчи қўшчи уруғи маиший буюмлари орасида “мапраг”лар бўлган. “Мапраг”ларасосан пахтадан ясалиб, унинг олдига жундан тўқилган чиройли гиламга таранг тортилиб қоқилган. Бу гилам ўткир рангли бўлиб, гуллар ва бошқа шакллар билан безатилган ва патли қилиб тўқилган. “Мапраг”ларнинг баландлиги 95-см, эни 1,20 метр гача бўлган. “Мапраг”лар сандиқларга ёнма-ён қўйилган 22 . Қарлуқ оилаларида асосан “жўлхурс” гиламлари кўп тўқилган. “Жулхурслар” қўй жунидан тайёрланган иплар ёрдамида тўқилган. Бундай гиламларнинг усти патлар билан қопланган. Йигирилган иплар турли буёқларга бўялиб, “паки” деб аталган мослама билан 1 см узунликда кечиб чиқилган. “Жўлхурс”ларга ҳам турли-туман гуллар, шакллар тасвири туширилган. Ҳатто гилам четига унинг тўқилган санаси бир хил рангдаги патлар билан ёзиб қўйилган. Шунингдек, гилам четига агар у янги келин- куёвлар учун тўқилаётган бўлса, ҳатто уларнинг исмлари ҳам ёзиб қўйилган. Ҳар бир ўтовда албатта бўғжама бўлиши лозим бўлган. Аммо Косон, Шўрча ва Сариосиё тумани қарлуқларида бу анъаналарга баъзан амал қилинмаган. Ўтов асосан қора-чироқ билан ёритилган. Қара-чироқ уч оёқли қилиб, унга туя жуни ёқилган. Ўтовга ёқ ойларида палос тўшалиб, қишда тагидан сомон ташланган. Ўзига тўқ оилалар ўтовларига “араби” гиламлар тўшаганлар. Бу турдаги гиламлар Қашқадарё вилоятининг Касби туман ва қишлоқлари бозорларидан сотиб олинган. Шунингдек, Женов араблари ҳам бундай гиламларни кўплаб тайёрлаганлар. Бой оилаларда ўтовга алмаштириб, қалин гиламлар қоқиб чиқлган. Ёш келин-куёвлар ўтови алоҳида ажралиб турган. Келин-куёвларнинг ўтовида биринчи йили, яъни чақалоқ туғулгунга қадар бирор рўзғор буюмлари сақланмаган. Ўтов ичига илинган гиламлар асосан қизил рангда бўлган. 21 Дала ёзувлари. Қашқадарё вилояти Косон тумани. 2012 йил декабрь. 22 Дала ёзувлари. Қашқадарё вилояти Чироқчи тумани, Санам момо Тўраева (62 ёш) дан 2012 йил 15 декабрда ёзиб олинди.

www.arxiv.uz Ўтов ичига, шунингдек, кашталар ҳам илиб чиқилган. Ўтовда чақалоқ туғилгандан сўнг, болалар бешиги, идишлар, сут солинадиган бошқа буюмлар қўйилган. Ёш оилалар алоҳида рўзғорга ажратилганидан сўнг уларга керакли буюмлар ота-оналар томонидан совға қилинган. Қарлуқларда капаларда асосан камбағал оилалар яшаган. Шўрчи ва Сариосиё туманларида капалар ХХ аср бошларига қадар асосий турар-жой вазифасини бажарган. Лойдан уй қуриш ташлангандан сўнг, капа уйлар аста- секин ёъқолиб боради. Шундай уйни Сариосиёда биринчи бўлиб, 1904-йили Эшниёз-қораулбеги қуради. Аммо лой уйларни қуриш иши тез ёйилмади. Улар ўз ота-боболари анъаналарига содиқ қолиб, ўтов ва капаларда яшашни афзал билганлар. Эшниёз-қораулбеги биринчи лой уйни қурганида қишлоқдошлари унинг устидан кулганлар. Унинг жамоат жойларга яқинлаштирма, тўйларга чақиртирмаганлар. Уни уруғ номига нолойиқ деб ҳисоблашган. Аммо бу даврда кучли зилзила оқибатида, кўп ёмғир ёғиб, одамлар ва чорва моллари қирилиб кетади. Зилзиладан сўнг Сариосиёлик қарлуқларлой уйларни қуришни бошлайдилар. Қурилишлар натижасида Тоғчиён, Бойқишлоқ, Зоғнавот, Позилкўчди, Қулмозор, Қул, Чоғмиён, Соры-мазор, Бўйропўт, Нелобо каби қишлоқлар вужудга келди. Қурилиш техникаси жуда содда усулда эди. Уйларнинг ҳажми 4х3 метрли эди. Уйларнинг ички ва ташқи безаклари бир хил эди. Уларда пахсалар деворлар каркас қилиб, бир-бирига маҳкамланган. Бу турдаги уйлар кўчманчи ўзбеклар уйидан жуда кам фарқ қилган 23 . Кийим-кечаклари Қарлуқларнинг кийим бошлари турк халқлариникига ўхшаш бўлган. Улар асосан тери ва жундан тайёрланган кийим-кечаклар кийишган. Кийим-кечаклар инсоният турмуш-тарзи тараққиёти билан узвий боғлиқдир. Жумладан, қарлуқ кийим-бошларининг шаклланиш жараёни узоқ тарихий ёълни босиб ўтган. Кийим-бошлар бозор функцияларини бажаради. Асосий вазифаси танани совуқ ва иссиқдан сақлайди. Кийим-бошлар кўпинча ижтимоий ҳолатни белгиловчи омиллардан бири бўлиб ҳисобланади. Инсон кийим-бошларига қараб унинг жамиятда тутган мавқеи, 23 Воронина В.Л. Узбекское народное жилище. СЭ., 1949, №2

www.arxiv.uz ёш, характерини аниқлаш мумкин. Ҳар бир халқнинг либослари мазкур этник гуруҳнинг этно-таърифий тимсоли ҳисобланади. Халқлар ўз хўжалик ёъналиши, турмуш тарзи, яшаётган минтақасидаги иқлим, ижтимоий тузум, мафкуранинг баъзи унсурлари, урф-одатлар, диний эътиқод меъёрларига мос тарзда кийинган 24 . Ўзбек халқи либослари, кўчманчи ва ўтроқ халқларнинг кийим- бошлари хусусида кўплаб асарлар яратилган 25 . Муаллифлар ўз асарларида турли тарихий даврларда ўзига хос кийим-бошлар шаклланади. Бу ҳақида О.А. Сухарова шундай дейди, кийимларнинг турли-туман янги кўринишлари яратилишига кишилар турмуш тарзи, меҳнат фаолияти ва иқлим таъсири билан бирга ўш жамият маданий тараққиёти ва эстетик диди ҳам сезиларли таъсир этган 26 . Қарлуқларда ҳам ўзига хос кийим-бошлар вужудга келган бўлиб, манбаларда бу ҳақда жуда кам маълумотлар берилган. Юқорида таъкидланганидек, қарлуқлар асосан тери ва жундан тайёрланган кийимларни кийишган. Бой ва ўзига тўқ кишилар ва унинг оилалари шойи матолардан кийим кийишган. Эркаклар кўйлаги белидан камар тақилиб, унга пичоқ солинадиган теридан ғилоф ҳам осиб қўйилган. Пичоқ ва қилич чап томонда сақланган. Эркакларнинг этиги пошнасиз бўлиб, жуда дид билан ишланган. Қарлуқлар кийимлари ҳам бошқа турк халқлари усти бошларига ўхшаш бўлган. Туркий ёзма адабиётнинг илк намоёндаларидан бири ҳисобланган Маҳмуд Қошғарий ўзининг “Девони луғати турк” асарида туркий халқларнинг либослари ҳақида баъзи маълумотларни келтириб ўтади. Унинг таъкидлашича, турклар кафтан-ёзги халат, енгшу-пахта халат, ялмо ёки гуппи-пахта кўйлак, къойлак устидан кийиладиган жийда каби кийимларидан фойдаланиб, бу кийимдан айниқса иссиқ ва ёмғирдан ҳимояланиш учун ҳам бошларига ёпишган 27 . 24 Аширов А., Ўзбек халқининг қадимий еётиқод ва маросимлари. Т., 2007, 178ғ179 бетлар (276 б) 25 Исмоилов Ҳ. Анъанавий ўзбек кийимлари (ХIX аср охири ХХ аср боши). –Т.: Фан, 1979: Шаниязов К.Ш., Исмаилов Х.И. Этнографические очерки материальной культуры узбеков конца XIX-начала XX в. 1982: Майтдинова Г. Костюм раннесредневекого Тохаристана: история и связи. –Душанбе, 1992: Содиқова Н. XIX-XX асрларда ўзбек миллий кийимлари: -Т.: Шарқ 2001; Давлатова С.Т. Ўзбек миллий кийимлари анъанавийлик ва замонавийлик. Т.: Янги аср авлоди. 2006 ва бошқалар. Т.: 26 Сухарева О.А. Древние черты в головных цборак народов Средней Азии. Т., 1954. Сборник С. 299-310. 27 Махмуд Қошғарий. Девони луғати турк. Т. 1960. Т. I 408 бет.

www.arxiv.uz Қарлуқларнинг бош кийимлари ҳақида олима О.А. Сухарева кенг фикр- мулоҳазаларни билдиради. У асосан туркий халқларнинг кийим-бошлар ҳақида тўхталиб ўтади. XIX аср охири XX аср бошларида қарлуқларнинг кийим-бошлари хусусида фикр билдиришдан аввал, уларнинг Мовароуннаҳр ҳудудига кириб келиши ва уларнинг бошқа халқлар билан узвий алоқада бўлишлари оқибатида ўз ўрнида улардан баъзи кийим-бошларни ўзлаштиришлари ҳам табиий ҳол эканлигини таъкидлаш лозим. Туркий халқлар ўзаро доимий муносабатлари бўлишлари оқибатида, уларнинг кийинишларида ҳам умумийлик бўлганлиги кузатилади. Қарлуқларда устки жун кийим бу –чакмон ҳисобланган. Шунингдек, теридан тайёрланган пўстин ёки тулунлардан ҳам фойдаланганлар. Қарлуқ эркакларида теридан камар ва тери сумкалар олиб юриш урф бўлган. Сумкага пичоқ, игна, устара ва бошқа майда буюмлар солиб юрилган. Қарлуқларнинг бош кийимлари қирғизларникига ўхшаш бўлиб, “қалпоқ” деб аталган. Бу турдаги қалпоқлар бошқа Ўрта Осиё халқларида ҳам учрайди 28 . Бошқа халқларда бу “кулох” деб аталган. Исломнинг кириб келиши билан боғлиқ бош кийим бу “салла” бўлган 29 . Кийим-кечаклар ранги қарлуқларнинг ёшига ва қайси жинсга мансублигига қараб танланган. Ёки катта кишилар оқ, кул-ранг, тўқ-малла рангли кийимлар кийишган. Ёшлар эса қизил, жигар ранг, сариқ рангли кийимлар кийишган. Бошқа ҳудудларда яшовчи чорвадор аҳолидан фарқ қилиб, қарлуқларнинг на ёши каттаси, на ёши кичиги қора рангли кийим кийишмаган. Шунингдек, яшил, кўк, ҳаво ранг либосларни ҳам кийишмаган. Бундай рангларни улар мотам учун деб ҳисоблаганлар. Аммо бу анъана аста- секин унитилиб, эркак қарлуқлар асосан қора рангли либослар кийишга ўтишган. Аёллар эса эндиликда ҳаво рангли, зангори рангли кўйлакларни кийишни лозим топганлар. Қарлуқ ёшлари қалпоқ кийганлар. Қалпоқлар турли-туман ва хилма-хил бўлган. Айниқса, ироқи, Чуст, Бухоро дўппилари кенг тарқалган. 28 Сухарева О.А. Древние черты в формах головных уборов народов Средней Азии. Среднеазиатский этнографический сборник. № 1. ТИЭ, новая серия, Т., ХХ I стр. 331-332. 29 Ўша жойда.

www.arxiv.uz Қарлуқларнинг эркакларининг кийимлари қуйидагилардан иборат бўлган: кўйлак, гуппи, иштон, ёзги халат, (яктак), тўп, жундан тайёрланган чакмон, пустин, этик, теридан тайёрланган калиш, дўппи, телпак, салла, балбоғ ва белқарсдан иборат бўлган. Эркакларнинг кўйлаги ва иштони карбос, олоча, қалами деб ата;ган матолардан тайёрланган. Эркаклар кўйлаклари ёшга қараб тикилган. Ёшларники калтарьоқ, қариларники эса узунроқ шаклда. Кўйлакларнинг ёқалари узун бўлиб, бармоқларигача борган. Ўрта Осиёнинг бошқа халқларида ҳам шу турдаги эркаклар кўйлаги кийилган 30 . Гуппа ва гуппачаларни эркаклар ва болаларга тикиб берилган. Ҳозирги вақтда гуппаларни кўпинча чўпонлар ва болалар кийишади. Қарлуқларда ёзги халат яктаг ва қишқи кийим тўн асосан маҳаллий матолардан тайёрланган. Уларни тикишда олача ва қалами каби матолардан фойдаланилган. Ўзига тўқ оиланинг ўғиллари куёв бўлаётганларида адрас, беқасам каби қимматбаҳо матолардан тўн тикилган. Бу матолар асосан ипакдан тайёрланган. Ўзбекистоннинг турли ҳудудларида яшовчи қарлуқларнинг кийим- бошлари турлича бўлган. Масалан, Сурхондарёнинг Шўрчи тумани қарлуқларининг яктаги “желак” деб аталган. Халат ва тўннинг тикилиши, матоси бир хил бўлсада, бир-биридан қалин ёки юқалиги билан фарқ қилган. Яктак ва тўнларга тугма қадалмаган. Уларни ўнг ёки чап томонга ўраш мумкин бўлган. Яктак ва тўн белдан “белқарс” билан маҳкамланган. Белқарсни дастлаб карбас ва бошқа жойи матолардан тайёрлашган бўлса, кейинчалик уларни ипак ва бошқа матолардан тикишган. Белқарснинг тўрт томони кашталар билан безатилган. Қарлуқларнинг асосий қишки кийими чакмон бўлган. Чакмонлар кўйлак, яктаг ва гуппа устидан кийилган. Чакмон одатда туя жунидан, камдан-кам ҳолларда қўй жунидан тайёрланган. Бой кишиларнинг чакмонлари асосан кулранг жундан, чиройли қилиб нақшлар билан безатилган. Қишда кийиладиган яна бир асосий кийим пустун қўй ёки эчки терисидан тайёрланган. Пустун тайёрлашнинг ўзига хос техникаси мавжуд бўлган. Бунда қўй ёки эчки териси олиниб, арпа уни қаттиқ билан 30 Бернштам А.Н. Кенкольский могильник. Л., 1940, табл. XXXI.

www.arxiv.uz аралаштирилган ва 2-3 кун қуёшга қўйилган. Шундан сўнг уни терига суртилиб, 3-4 кун шу ҳолда сақланган. Шундан сўнг тери тозаланиб, қуритилган. Ички қисми бўялган. Қўй ёки эчки териси устида 2-3 см бир хил узунликдаги жуни сақлаб қолинган. Бой кишиларнинг пустунларининг ёқаси, енги, қўл қисмлари чиройли қилиб безатилган. Пустуннинг “тулун” деб аталган тури ҳам бўлиб, уни асосан чўпонлар кийишган. Катта ёшли қарлуқлар бошларига “телпак” кийишган 31 . Қоракъол терисидан тайёрланган телпаклар “шерози-телпак” деб юритилган. Камбағал қарлуқда бош кийимларни ўзлари қўлдан тайёрласалар, бой қарлуқлар эса бозордан, яъни уста ҳунармандлар тайёрлаган бош кийимларини сотиб олишган. Дўппи ёшлар ўртасида кенг тарқалган бош кийимлардан ҳисобланган. Дўппиларга кашталарини асосан қизлар тикганлар. Дўппилар оддий ва мураккаб тикилиш ҳамда тайёрланган матосига қараб ҳар куни ёки тўй ҳашамларда кийиладиганлари бўлган. Қарлуқ қариялари салла ўраганлар. Саллалар тўқ-кулранг бўлиб, авғони-салла деб аталган. Авғони-саллаларни савдогарлар асосан Афғонистондан келтирганлар. Қиш фасллари қариялар, “тибит-салла” ўраганлар. Тибит саллалар оқ эчкининг жунидан тайёрланган 32 . Тибит-салла тайёрлаш анча анча мураккаблиги туфайли қарлуқлар уни бозордан харид қилганлар. Қарлуқларда кенг тарқалган “малла-саллалар” эса уларнинг ўзлари томонидан тайёрланган. Демак, қарлуқларнинг эркаклари учун кийим-бошлар ҳам уй- шароитида, ҳам устахоналарда тайёрланган. Кийим-бошлар матоси бежиримлиги, материали билан бир-биридан фарқ қилган. Қашқадарё вилоятининг Косон тумани қарлуқ аёллари “шох-бош” деб аталган бош кийимда юрганлар. Аммо бундай бош кийим бошқа тумандаги қарлуқлардан бўлмаган. Қарлуқ аёлларининг кийимларидан бири кўлтача Пахтакор, Олот, Косон, Шўрчи туманларида кенг тарқалган. Кўлтача асосан турмушга чиқганидан сўнг кийилган. Аёллар икки ёки уч болали бўлганидан сўнггина 31 Сухарева О.А. Кўрастилган асар. 33 9 -3 4 2 -бетлар . 32 Дала ёзувлари. Қашқадарё вилояти, Муборак туман, Қарлуқ қишлоғи. 2012, ноябрь.

www.arxiv.uz кийишган. Уларнинг “лачак” деб аталган кийими бўлиб, турли ҳудуд қарлуқларида бу либос турли даврларда кийилган. Масалан, Косон тумани қарлуқ аёллари лачакни турмушга чиқишлари билан кийишган 33 . Олот тумани аёллари эса икки ёки уч фарзандли бўлганларидан сўнг кийишган. Қарлуқ аёлларининг “қасабаси” асосан турмушга чиқиш тўйида ва чилла пайти кийилган. Косон туманидаги қарлуқларида эса қасабани турмушга чиқишдан 3-4 йил аввал қизлар кийишган. Турмушга чиқгандан сўнг, бу бош кийим кийилмаган. Олот ва Шўрчи туманлари аёллари паранджи ёпинишган. Косон тумани қарлуқлари аёллари паранжини ўзларининг тўй кунлари ёпинишган. Бошқа пайтлари паранжи ишлатилмаган. Пахтакор, Шўрчи, Сариосиё туманларида аёллар “курта” бош кийими тақилган бўлсалар, Косон тумани аёллари тикилган “қандон” номли рўмол ўрашган. Шунингдек, яна шундай бош кийимлар бўлганки, булар фақат ўзининг тўй кунлари ёки мотам куни фойдаланилган. Қарлуқ аёлларининг бош кийимлари ўзбек ва тожик аёлларининг кийимларига, атроф-муҳит таъсирига, ёшига ва оилавий аҳволига ҳам боғлиқ бўлган 34 . Қарлуқ аёллари кўйлаклари узун ва кенг қилиб тикилган. Ёш аёллар кўйлагининг ёқаси учбурчак шаклда кесиб олинган. Ёқанинг четларига жияк қилиниб, бунинг учун ўткир ранг танланган. Бунда сариқ, қизил каби ранглардан фойдаланилган. Косон ва Шўрчи туманлари қарлуқ аёллари кўйлакларининг қўл қисми узун бўлиб, чиройли нақшлар билан безатилган. Бундай кўйлакларни асосан келинлар кийишган. Шунингдек, қарлуқ келинлари 40 кун чилла пайти киядиган махсус кўйлаклари ҳам бўлган. Қарлуқ аёлларининг кўйлаклари карбас ва шойи матоларидан ҳам тайёрланган. Оддий қарлуқ аёллари олача, қалами, чит матоларидан кийимлар кийишган. Аёлларнинг юқори устки кийими “калтача” қизил, тўқ зангори, ёки яшил рангли матолардан тайёрланган. Айлана шаклдаги шапкача қоғозга хос материалдан тайёрланган. Косон тумани қарлуқлари культа бош кийимидан кенг фойдаланишган. 33 Дала ёзувлари Қашқадарё вилояти. Косон тумани, 2012 йил октябрь. 34 Сухарева О.А. Кўрсатилган асар С.317.

www.arxiv.uz Қарлуқларда “желак” деб аталган аёллар бош ёпинчиғи кўп ишлатилган. Желак ёпинчиғи асосан Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятларида кўчманчи ва ярим кўчманчи аҳоли орасида кўп ишлатилган. Желакнинг тайёрланишида, рангларнинг ишлатилиши, ҳатто кашталарнинг тикилишида фарқ бўлиб, бу буюм ёшига қараб танланган. Масалан, ёши катта аёллар оқ рангли, ўрта ёшлилар жигар ва кулранг, ёшлар эса қизил рангли “желак” ёпишган. Желакларга жуда чиройли кашталар тикилган. Желакларнинг иккита орқа томонида қўлга ўхшаш узун шаклдаги кашталанган кисталари бўлган 35 . Қарлуқларнинг аёллар кийимлари тўғрисидаги маълумотларни, айниқса Г.А. Пугаченкова асарларидан олиш мумкин 36 . Асарда қарлуқ аёлларининг кўплаб кийимлари ва уларнинг тикилиш техникаси атрофлича таҳлил этилади. Қашқадарё ва Сурхондарё аёлларининг “желаг”идан бошқа ҳудудларда ҳам фойдаланилган бўлиб, турли номлар билан аталган. Хоразмда “жегда”? туркманларда “чипри” ёки “елек” деб аталган желаклар асосан пахта матосидан тикилган. Паранжи желакга нисбатан камроқ қўлланилиб, бутун қишлоқда икки ёки учта бўлган. Бундан асосан тўй кунлари келинни отасиникидан куёвникига олиб кетишаётганда ёпинишган 37 . Шунингдек, қарлуқ аёлларининг яна бир либоси “минсак” деб аталиб, бу кийимни асосан келинчаклар ёпинишган. Минсак шойи матодан тайёрланган. Бундай либос Фарғона водийси аёлларида ҳам бўлиб, баъзи қишлоқларда ёши катта аёллар, баъзи қишлоқларда турмушга чиқган аёллар минсак кийишган 38 . Бу турдаги либос Ўзбекистоннинг бошқа ҳудудларида ҳам тарқалган. Қарлуқ аёлларида “қандон” деб аталган бош кийим ҳам бўлган. Қандоллар бир метр оқ, ҳаво ранг, сариқ рангли матолардан тайёрланган қандоллар бошга ташланиб, елка ва кўкракгача тушиб турган. Косон тумани қарлуқларида қандонларни қизлар турмушга чиқгунларича ёпишган. Қандонларни келинлар 40 кун чилла кунлари ҳам ёпишган. 35 Дала ёзувлари Қашқадарё вилояти Чироқчи тумани, 2012 йил январь. 36 Пугаченкова Г.А., К истории костюма Средней Азии и Иран Х V в. Изд. САГУ Ташкент, 195 б. 37 Дала ёзувлари Қашқадарё вилояти Чироқчи тумани, Чияли қишлоғи. 2012 йил ноябрь. 38 Наливкин В. Наливкина М., Очерк быта женщин оседлого туземного населения Ферганы. Казань, 1891, С.97.

www.arxiv.uz Қизлар кундалик турмушларида жигар ранг ва сариқ рангли қандонлардан фойдаланишган. Қарлуқлардаги энг қадимий бош кийимлардан бири бу-қасабадир. Қасаба нафақат қарлуқларда балки Ўрта Осиёда яшовчи бошқа халқларда ҳам учраган. Ҳатто ХХ асрда ҳам келинни отасиникидан куёвиникига олиб боришаётганда, паранжи сингари қасабадан фойдаланишган. Қасабанинг таги қоғоз ёки мато бўлиб, устига турли чиройли безакли тошлар териб чиқилган. У айлана шаклида бўлиб, бошини орқа томонига ип билан боғланган 39 . Қарлуқ аёллари шох бош деб аталган бош кийимдан ҳам фойдаланишган. Шох-бошни тайёрлаш учун дастлаб культа ёки лачак бошга кийилиб, тепасидан қизил рангли гарди рўмол ўралган. Унинг тепасидан 5 метрли чалма айлантириб боғланган. Чалма шойи, карбос ва рангли бўлган. Шох-бош турли рангли бош кийимлардан тайёрланиб, диққат билан қараб турилса, худди зинапояга ўхшаб кетган. Шох-бош кийимидан турмушга чиқган аёллар фойдаланиб, то умрларининг охиригача кийишган. Ёшига қараб шох-бошнинг ранги турлича бўлган. Шох-бош ёш ҳўкиздан шохига ўхшатиб ясалган. Қарлуқ аёллари шох-бошни умрларининг охиригача ёки эрлари вафотигача кийишган. Эри ўлган пайти қарлуқ аёллари “шохим синди” деб йиғлашган. Бирор аёлнинг “шох синди” дейилса, демак ҳаммага тушунарли унинг эри ўлган. Демак, қарлуқларда аёллар кийим боши жуда кўп маъноларни англатган. Кийим-бош ранги, тикилиши, узун-қисқалиги, матоси аёлнинг ёшини, ижтимоий мавқеи ва бошқа белгиларни билдирган. Қарлуқларнинг қиз ва ўғил болалари 10 ёшга қадар бир хил кийинишган. Пахта кўйлак, иштон, қишки ва ёзги халат, оёғларида теридан тикилган ковуш ёки этик, бошларида дўппи бўлган. Болаларнинг кийимларининг таги қайтариб тикилмаган. Бунинг маъноси ундан сўнг ҳам бу оилада фарзанд туғилсин деган маънода шундай қилинган. Қизлар 10 ёшга тўлганларидан сўнг, уларнинг либосларида ҳам баъзи ўзгаришлар қилинган. Унда иштонларининг пастига жияк қадалиб, бошларига қиз рўмол ўраганлар. 12-15 ёшида қасаба тақилган. 39 Дала ёзувлари Қашқадарё вилояти Чироқчи тумани, Чияли қишлоғи. 2012 йил ноябрь.

www.arxiv.uz Қарлуқ аёлларида ҳам хилма-хил тақинчоқлар бўлган. Тақинчоқлар ҳар куни тақиладиган тақинчоқларга ажратилган. Косон тумани қарлуқ аёлларининг кундалик тақинчоқлари айлана шаклда бўлган. Асосий сирғалари “аравак” деб аталган. Қизил, яшил, тошлар билан безатилган. Бой қарлуқларнинг аёллари қўлларига кумуш ва олтиндан ясалган билакузуклар ва узуклар тақишганлар. Овқатлари Туркий халқлар овқатланиш, турли таомлар тайёрлашда ўзига хос урф- одатлар ва анъаналарга эга бўлганлар 40 . Чунки туркий халқларнинг яшаш тарзи, уларнинг ҳудудидаги табиий иқлим шароитлари ва ҳайвонот дунёси бир хил бўлганлиги сабали уларда овқатлар таркиби ҳам ўхшаш бўлган. Қарлуқларда овқат тайёрлаш билан асосан аёллар шуғулланиб, улар кўчманчи ҳаёт кечирганликлари ва чорвачилик асосий машғулоти бўлганлиги боис, овқатлари таркибида сут, қаттиқ, гўшт маҳсулотлари етакчилик қилган. Катта маросимлар, тўйлар, йирик йиғинлар ва турли маракаларда овқатни эркаклар пиширганлар. Бундай йирик йиғинлар учун овқат пиширувчилар уста ёки ошпаз деб юритилган. Қарлуқлар нондан ташқари барча овқатларни пўлат қозонларда пиширганлар. Улар овқат тайёрлашда асосан қўй ёғи, эчки чорваси ва сутдан ажратилган сариқ ёғидан фойдаланганлар.жуда камдан-кам ҳолларда жувоз ёғи, яъни ўсимлик ёъғи ишлатилган. Қарлуқлар арпа ва буғдойдан ун тайёрлаб, баъзи ҳолларда улардан овқат ҳам пиширганлар 41 . Қарлуқларнинг севимли овқатларидан бири “талқон” бўлиб, унинг тайёрланишининг ўзига хос техникаси бўлган. Арпа тозаланиб, яхшилаб эзилган ва қозонга солиниб қовурилган. Қовуришдан аввал ёғ ва қуритилган қовун аралаштирилган. Талқонни бошқа усуллар билан ҳам тайёрланган. Қотган нон ушоқлари яхшилаб эзилиб, элакдан ўтказилиб, шакар билан аралаштирилиб истеъмол қилинади. Қарлуқларнинг яна бир таоми бу “Ҳалим” бўлиб, бу овқат Ўрта Осиё халқларининг кўпчилигига кенг тарқалган. “Ҳалим”ни ҳамқишлоқлар бирга 40 Наливкин В. Наливкина М., Кўрсатилган асар С.124-126. 41 Абрамзон.С.М. Формы родонлеменной организации у когевников Средней Азии. ТИЭ. Т. XIV . 1951. с.38- 39.

www.arxiv.uz тайёрлашган. Ҳалим асосан ҳайит байрамларида пишрилган. Бу овқат билан бирга қўй, қора мол ёки от сўйиб, гўшт 10-12 соат давомида қайнатилган ва қишлоқдошларга бошқа қишлоқнинг бева-бечораларига ҳам тарқатилган. Қарлуқлар “Қовуқмоч” овқатини жуда қадим замонлардан буён тайёрлашган. Қовурмоч донни қозонга ёғ қўшиб қовурилган. Бу таом ҳақида Маҳмуд Қошғарий ўзининг “Девони луғати турк” асарида ҳам маълумот бериб ўтади 42 . Баҳор фаслининг энг севимли таоми ва барча Ўрта Осито халқларининг қадимий таомларидан бири “сумалак”дир. “Сумалак” Ўзбекистоннинг турли ҳудудларида турлича тайёрланган 43 . Баъзи жойларда қуюқ, баъзи жойларда суюқ ҳолда б ў лган. Сумалак тайёрлаш билан махсус шуғулланадиган момолар бўлган. Улар дастлаб тоза донни олиб, ўстирганлар ва бир неча кундан сўнг буғдойнинг нишлаган томирларини олиб, “кели” деб аталган мосламада яхшилаб эзиб, шираси чиқариб олинган. Замонавий шароитда буғдой томири гўшт қиймалагичдан ўтказилган. Ширага сув аралаштирилиб унга маълум миқдорда ун солиниб, кўп вақт қайнатилган. Сумалак тайёр бўлганга қадар тинимсиз қўзғаб турилган. Бир неча соатда сув солиб турилган. Сумалак баъзи пайтларда бирор ўзига тўқ кишининг ҳомийлигида, баъзида ҳамқишлоқлар йиғилишиб, биргаликда пиширилган. Ҳар бир оила маълум миқдорда ун олиб чиқиб, шу қўшган унлари ҳисобига сумалак олганлар 44 . Сумалак кечаси билан қайнатилиб, эртасига тарқатиб берилган. Қарлуқларнинг яна бир таоми “ярма” бўлиб, бу таом турли масаллиқларни аралаштириб қайнатилган. Бунда асосан буғдой дони ёрғичоқ ёрдамида ёрилиб, қоврилган ва сўнгра қайнатилган. Ёрғичоқ деярли ҳамма рўзғорда бўлган. Қарлуқ хонадонларида нон ҳар бир оилада тайёрланган. Нон тайёрлашдан аввал ун яхшилаб элакдан ўтказилган. Улар турли-туман нон маҳсулотларини тайёрлаганлар. Нон, кулча, патир ва бошқалар. Нон тандирда пиширилган. Тандир қарлуқ аёллари томонидан тайёрланиб, бунда улар ота-боболаридан ўрганган усулларга таяниб тандир ясаганлар. 42 Маҳмуд Қошғарий “Девони луғати турк” 1 т. C . 420. 43 Задыхина К.Л. Узбеки дельты Аму-Дарьи АЭРХЭ. 1945-1948, 1 М. 1953, С 394. 44 Дала ёзувлар. Сурхондарё вилояти Шўрчи тумани, 2013, январь.

www.arxiv.uz Тандир тайёрлашда бунинг учун мос тупроқ танланган. Барча тупроқлар ҳам тандир тайёрлаш учун яроқли бўлавермаган. Тандир ясаш учун эчки ёки туя жуни лойга қўшиб қорилган. Лой яхши пиширилгач, устига тузли сув сепилиб, латта билан ўраб қўйилган. Бир неча соатдан кейин тепиб пиширилган. Сўнгра эни 20-30 см, қалинлиги 8-10 см, узунлиги 80-90 см строфида бўлак-бўлак парчалар тайёрланиб, улардан бир нечтаси бир-бирига тикка қилиб ёпиштириб тандир ҳосил қилинган. Тандир ясаш учун цилиндирсимон чуқур қазиб, шу чуқур деворига тайёрланган лой бўлаклари ёпиштирилган. Тандирни ишлатишдан олдин ички деворига яхшилаб ёғ суртиб чиқилган. Шундай қилинганда ноннинг орқасига кесак ёпишмаган 45 . Тандирга нон ёпишда “рапида”, “енг” каби кийгичлардан фойдаланилади. “Рапида” доира шаклида тикилиб, бир томони ун қўшиб қорилган хамир билан қопланади. “Енг” бу билак ва тирсак кўймаслиги учун кийилган 46 . Қарлуқларнинг ундан тайёрлайдиган яна бир таоми бу “қатламадир”. Қатлама тайёрлаш учун яхшилаб хамир қорилиб, у бўлаклар яъни зувалаларга ажратилган. Зувала супрада ёйилиб, ичига куйдирилган қаймоқ суртилган. Сўнгра ясалиб, ёғда яхшилаб қовурилиб, уатига шакар сепилган. Қатлама аксарият ҳолларда тўйларда, маросимларда тайёрланган. Туркий халқларда “тўққиз қатлама” усули ҳам бўлган. Бу кўпинча нон ушатиш, никоҳ тўйлари муносабати билан қатлама пиширилган. Қарлуқларда вафот этган қариндошлари руҳига бағишлаб “ис” чиқариш усули ҳам бўлиб, бунда хамир кўпчитилиб, нондан кичикроқ қилиб ясалган ва иссиқ ёғда қовурилган. Ис билан бирга “бўғирсоқ”чалар ҳам пиширилган. Шунингдек, ундан “атала”, “кесганош”, “чучвара” каби таомлар ҳам тайёрланган. Қарлуқлар “мошова”, “мош-кичири”, “гўжа”, “шавла”, “ширбиринж” каби таомларни ҳам севиб истеъмол қилганлар. Бу таомларни ҳар бирини тайёрлашнинг ўзига хос усул ва воситалари мавжуд бўлган. Масалан, “ширбиринж” бу асосан сутли овқат ҳисобланиб, бунда гуруч сутда пишгунча қайнатилади. Таомни сузиб, ўртасига ёғ қўйилади. Устига эса шакар сепиб, чиқилади. Бу енгил парҳез таомлардан бири ҳисобланган. 45 Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 8-жилд. Тошкент. 2004, 257-бет. 46 Дала ёзувлари. Қашқадарё вилояти Муборак тумани. Қарлуқ қишлоғи. 2013, январь.

www.arxiv.uz Қарлуқларнинг энг севимли овқатлари бу гўшт бўлиб, ундан турли- туман таомлар тайёрланган. Улар асосан қўй ва эчки гўштини истеъмол қилганлар. Гўштсиз овқат уларда “явғон” деб аталган.

O'xshashlar

Карлуклар

Узбек халкининг этник шаклланиши

Ўзбек халкининг этник шакллашиши 2

Ibtidoiy inson jamoasining kelib chiqishi

Ilk urug’ jamoasi