Ishlab chiqaruvchi xo’jalikning paydo bo’lishi - Tarix - Referatlar

Ishlab chiqaruvchi xo’jalikning paydo bo’lishi

Yuklangan vaqt:

05.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35.498046875 KB

Ko'chirib olish

Ishlab chiqaruvchi xo’jalikning paydo bo’lishi Reja: 1. Ishlab chiqaruvchi xo’jalikning paydo bo’lish shart – sharoitlari 2. Ishlab chiqaruvchi xo’jalikning tarmoqlari 3. Ishlab chiqaruvchi xo’jalikning arxeologiyada tutgan o’rni

Yer yuzida muzliklarning chekinishi natijasida iqlim o’zgaradi. Bu esa o’z navbatida ibtidoiy odamlarning turmush tarzida o’zgarishlarga olib keldi. Olimlar bu davrning o’ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olib uni o’rta tosh davri ya’ni mezolit davri deb belgilaganlar. Aynan shu davrdan ishlab chiqaruvchi xo’jalikning yuzaga kelishiga ma’lum bir shart-sharoitlar paydo bo’la boshlaydi. Mezolit davrida iqlimning o’zgarishi bilan hayvonot dunyosi ham o’zgaradi. Paleolit davridagi yirik hayvonlar yo’qolib ular o’rniga tezchopar va mayda hayvonlar paydo bo’ladi. Ularni avvalgidek ovlash ibtidoiy odam uchun murakkablik tug’diradi. Natijada o’q-yoy ixtiro qilindi. O’q – yoyning kashf etilishi xo’jalikda ovning ahamiyatini oshirdi. Endi ibtidoiy ovchilar uzoqdan turib o’z o’ljasini nishonga olish imkoniyatiga ega bo’ldilar va oziq – ovqatga bo’lgan talabni qondira oldilar. Daryolarning sersuv bo’lishi baliqchilikning vujudga kelishiga va dastlabki qayiqlarning paydo bo’lishiga olib keldi. Odamlar o’simliklarning ildizlarini istemol qilishdan boshoqlarni, mazali mevalarni istemol qilishga o’tadilar. Boshoqli o’simliklar urug’ini yerga ekib o’stirish orqali don olish malakalariga ega bo’lib boradilar. Bu esa ibtidoiy odamlarning turmush tarzini o’zgartiradi. Neolit davriga kelib esa qabilalarning ko’pchiligi o’troq hayot tarziga o’tadi, doimiy yashash uchun manzillar qura boshlaydi. Manzil va makonlar guvaladan qurilgan turar joylar shaklida bo’lib deyarli barcha xalqlarda bu xususiyat ko’zga tashlanadi. Avvalgidek daydib yurish, yangi- yangi ov makonlari qidirib topish, ko’chib yurishga barham beriladi. Endi doimiy yerto’lalar, kulbalar yasash, loydan, guvaladan uy qurish, neolit davri jamoalarining asosiy odatiga, turmush tarziga aylanib boradi. Shunday qilib doimiy o’troqlik xo’jaligi paydo bo’ladi. Jamiyatda urug’ning ahamiyati ortib, u o’ziga xos munosabatda namoyon bo’ladi. Neolit davrida urug’ jamoalarining qarorgohlari ham shakllanadi. O’troq hayot tarzi mehnat qurollarining takomillashuvini tezlashtiradi. Neolit davri kishilari qayerda qaysi sharoitda yashamasin, ularning qurollari mezolit davri qurollariga nisbatan rivojlangan. Kishilik tarixining neolit davri qurollarni ishlash silliqlash, pardozlash, arralash, parmalash usullarining ixtiro etilishi ibtidoiy ishlab chiqaruvchi

kuchlarning oldingi davrlarga nisbatan tezroq rivojlanishiga olib keldi. Neolit davrida tosh xomashyosining xususiyatlari yaxshi o’zlashtirilishi natijasida shakl va vazifa doirasi xar hil bo’lgan yangidan yangi mehnat qurollari yaratildi. Tosh qurollar orasida tosh boltalar, ponalar, tosh teshalar, iskanalar paydo bo’ladi. Neolit davrida tosh boltalar keng tarqalgan. Pardozlangan tosh boltalar o’rmon kesishda, uy qurilish ishlarida, ovchilikda o’zining tengi yo’q jangovar qurol ekanligini ko’rsatdi. Neolitda barcha og’ir yumushlar ana shu tosh boltalar orqali bajarilar edi. Neolitda parrakchalar, qadamalar, nayza va kamon o’qlarining uchlari, pichoq, teshgich, parmalar, yorma toshlar, o’roq randalar va boshqa qurollar takomillashgan. Neolit davri so’nngi urug’chilik jamiyatiga xos bo’lib, bu davrda erkaklarning o’rni tobora orta boshlaydi. Chunki xo’jalikning rivojlanishi erkaklar mehnati bilan bog’liq bo’lgan, yani kengayib borayotgan xo’jalik yumushlarini bajarishga ayollar ulgura olmay qoladi. Xo’jalikning unumdor shakllari chorvachilik va dehqonchilik tobora ko’proq e’tibor va ish kuchini talab qilgan. Natijada urug’ ichida xususan oilada o’ziga xos mehnat taqsimoti shakllanadi. Ijtimoiy hayotda erkaklarning roli ortib borishi oilada erkakning hukmronligiga olib keladi. Urug’ ichida ayollarning hukmron mavqeyiga barham beriladi. Kishilik tarixi taraqqiyoti tosh davri moddiy madaniyatini o’rganishda tosh davrining yakunlovchi, so’nggi bosqichi bo’lmish neolit davrining ham o’ziga xos o’rni bor. Neolit( yangi tosh asri) davri esa tosh asrining so`nggi, yakunlovchi bosqichi hisoblanib, mil. avv. 6-4 ming yilliklarni o`z ichiga oladi. Neolit atamasi fanga ingliz arxeologi D.E. Lebbok tomonidan 1865 yilda kiritilgan. 1 Neolit davri jamoalarining ijtimoiy tuzumi masalasiga e’tibor qaratadigan bo`lsak, hali ibtidoiy urug`chilik davri bo`lib, jamoaviy ishlab chiqarish, mehnat qilishning umumiyligi, barcha sohalarda urug` mulkchiligining hukumronligi bu davrning asosiy xususiyatlari bo`lgan. Shuning uchun ham neolit davri fanda matriarxal urug`chilik tartiblarining gullagan davri hisoblanadi. Neolit davrida kemasozlik, tuqimachilik, tikuvchilik, kulolchilik paydo bo’ladi. Shu boisdan bo`lsa 1 Aleksev V. P. , Asqarov A.A , Xodjayev T . K . , ,, Исторический антропология Средней Азии ( Toshkent 1990 )

kerak, ayrim arxeologlar hatto neolit davrini «sopol davri» deb atashni taklif qilib chiqqan edilar. Tosh qurollarni yasash va ularga ishlov berish ishlari o’z rivojining chuqqisiga chiqadi. Mehnat vositalarni takomillashtirish, xususan tosh, suyak va yog’ochga ishlov berish an’anaviy uslublari yuksak cho’qqiga erishadi. Ayniqsa, toshni silliqlash, parmalab teshish singari texnologiyalar kashf etilgan. Mikrolit qurollari esa yanada takomillashgan. Eng muhimi maxsulot ishlab chiqarish xo’jalik asoslari, jumladan dehqonchilik va chorvachilik vujudga kelgan. Bu voqelik shubhasiz, ibtidoiy odamzod ijtimoiy tuzumi, kunlik turmush tarzi, xullas ijtimoiy- iqtisodiy faoliyatining barcha sohalarda keskin, tub progressiv burilishlariga olib kelgan. SHuning uchun bu davrni ingliz arxeologi G.Chayld «neolit inqilobi» atamasi bilan fanga kiritgan bo’lib mutaxassislar tomonidan adabiyotlardan keng qo’llanilib kelinmoqda. Keyingi 3 ming yillik davomida odamzodning jamiyati, urug’chilik jamoasi takomillashdi, oila mustahkamlandi va ular barqarorroq faoliyat ko’rsata boshladi. Odamzod iste’mol qiladigan tabiat maxsulotlari xili ko’paygan, mehnat qurollari soni oshgan. Bu kabi yirik sotsial o’zgarishlar zamirida 1-yirik ijtimoiy mehnat taqsimoti ro’y bergan Dehqonchilikdan chorvachilik ajralib chiqqan. Vaqt o’tishi bilan 2-yirik ijtimoiy mehnat taqsimoti dehqonchilikdan hunarmandchilik ajralib chiqishi esa yanada muhim sotsial o’zgarishlarga olib keldi. Odamlar o’rtasida kasbiy ixtisoslashish ro’y berdi. To’qimachilik, tikuvchilik, kemasozlik, kulolchilik sohalari tez rivojlandi. Chaqmoqtosh ustaxanalari va shaxtalar inson tomonidan yaratilgan innovatsiyalarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Tog’ va tog’ oldi hududlarida yashovchi qabilalar jamoasida tog’lardan yuqori sifatli xom ashyo konlarini izlab topish va ulardan chaqmoqtosh qazib oluvchi konchilar guruhi paydo bo’ladi. Xom ashyo, dastavval tog’ yuzasiga chiqib qolgan tosh xarsanglaridan sindirib olingan, so’ngra qazib chiqarilgan. Buning uchun o’ra va lahmlar kavlanib, konlar barpo etilgan. Bunday shaxtali neolit davri konlari biri Navoiy viloyatining Uchtut qishlog’i yaqinida aniqlanib, tadqiq etilgan (mil. av. 5-3-ming yilliklarga mansubdir.). Neolit davrida ishlab chiqarish iqtisodiyoti takomillasha borgan.

Aholining o’troqlashishi jarayoni ro’y berib natijada muqim yashaydigan qishloqlar vujudga keldi. Bu qishloqlar qurilishi, ulardagi imoratlar, ibodatxonalar va vaqt o’tishi bilan ularda mudofaa ahamiyatiga molik devorlar qurilishi uchun shu sohada ma’lum bilim va tajribaga ega bo’lgan mutaxassis odamlar kerak bo’lgan. SHu sababli kasbiy ixtisoslashgan odamlar toifasi shakllangan.Jamiyat tuzilmalarining murakkablashishi bilan, ya’ni ekinlar ekilishi, sug’orish inshoatlari, hosilni yig’ib olish, yaylovlar tanlash, imoratlar qurilishi kabi murakkab ishlarni tashkil etuvchi va nazoratini olib boruvchi, diniy e’tiqod, urf- odat marosimlarini boshqarib boradigan malakali, bilimdon, qobiliyatli kishilar jamoadan ajralib chiqa boshlaydi. Bular kohinlar, sardorlar, harbiy kishilar bo’ldi.Iqtisodiy munosabatlarda ham muxim o’zgarishlar sodir bo’ldi. Umumjamoa mulkchiligi mustahkamlandi, jamoa a’zolarining, oilalarning maxsus soha bilan ixtisoslashuvi natijasida mahsulotlarni ayriboshlash sodir bo’lib, bu jamoalararo o’zaro iqtisodiy aloqalarini keltirib chiqardi. SHu tariqa asta-sekin jamiyatning dastlabki ijtimoiy-siyosiy elementlari shakllana bordi. Jamoada ijtimoiy tabaqalanish sodir bo’ldi. Sardor, kohinlar, xarbiylar o’zlariga yaxshi xosildor erlar, yaylovlarni tanlab egallay boshladilar, jamoaning boyligi ustidan boshqaruvni va nazoratni qo’lga oldilar. Xullas, jamoaning a’nanaviy odatlari buzila boshladi.Insonning ma’naviy dunyosida o’zgarishlar sodir bo’ldi. Mehnat jarayonida tajriba, ko’nikma va bilim oshib bordi. Atrof - muhit, tabiat hodisalarini odamlar kengroq tushuna borib, ular dunyoqarashlari boyidi. Rassomlik san’ati, musiqa, raqslar takomillashib bordi. Bu voqeiliklar ma’lum ma’noda miflar mazmuni bilan uyg’unlashib ham ketgan. Bu esa kishilarning ongli harakatining mahsuli bo’lib hisoblanadi.Yuqorida zikr etilgan masalalar neolit inqilobi jarayoni tufayli kelib chiqqan sotsial o’zgarishlar, tom ma’noda inson innovatsiyalari hisoblanadi. Jahon xalqlari sivilizatsiyalari shakllanishining tarixiy ildizlari ana shu sotsial voqeiliklar zamirida tomir otgan. 2. O’rta Osiyoning janubida neolit davri mil. avv. VI mingyillikda boshlangan. Neolit tosh asrining so’nggi bosqichi hisoblanadi. Bu davrda odamlar turli tabiiy

sharoitga moslasha boshlaganlar va shundan kelib chiqib, turli geografik hududlardagi tegishli uy-joylar, mehnat qurollari va xo’jaliklar ham har xil shaklda rivojlanib borgan. O’rta Osiyoning issiq iqlimli janubiy o’lkalarida yashagan kishilar dehqonchilik, chorvachilik va uy hunarmandchiligi shakllari bilan mashg’ul bo’lganlar. Shimoliy-sharqiy o’lkalarda yashovchi aholi, (tog’lar, tog’oldi va dashtlar) tabiiy sharoiti tufayli, avvalgidek, asosan o’zlashtiruvchi xo’jalik bilan shug’ullanib, moddiy madaniyat jihatdan orqada qolib ketgan. Bunga xo’jaliklar va moddiy madaniyatning notekis rivojlanishi sabab bo’lgan. O’rta Osiyoning boshqa viloyatlarida neolit davri qabilalari daryo sohillari va tarmoqlari yoqasida, ko’l bo’ylarida yashab, tabiiy imkoniyatidan kelib chiqqan holda, asosan ovchilik va baliqchilik bilan shug’ullanganlar Neolit davrining eng katta yutuqlaridan biri - bu kulolchilikning paydo bo’lishidir.Qadimgi Sharq tarixidan ma’lumki, eng qadimgi idishlar mil.avv. VIII-VII mingyilliklarga oid bo’lib, toshdan va yog’ochdan yasalgan hamda novdadan to’qilgan. Savatlar ba’zan loy bilan suvalgan va ana shunday savat tasodifan gulxanga tushib qolgan bo’lishi mumkin. O’tda savatning novdalari kuyib ketgan, suvalgan loy esa shu darajada qotib qolgan. Albatta, loy gulxanga boshqa vaziyatlarda ham tushib qolishi mumkin edi. Odamlar o’tda kuygan loyning pishiqligani e’tiborga olib, loydan yasalgan va gulxanda kuydirilgan buyumlarning ro’zg’or uchun foydali amaliy ahamiyatini tushunib yetganlar. Shu asosda kulolchilik rivoj topgan. Sopol idishlar ovqat tayyorlash va oziq-ovqatni saqlash uchun odamlarga yangi imkon yaratgan. Chorvador va dehqon, ovchi va baliqchilar xam sopol idishlardan keng foydalanganlar. Neolitda vujudga kelgan kulolchilik, ayniqsa dehqonchilik va uy chorvachiligi taraqqiyoti uchun zaruriy shart edi. Neolit davrida kulolchilikdan tashqari, to’qimachilik ham kashf etiladii, o’zaro buyum va oziq-ovqat almashinuvi rivojlanadi, qadimgi jamoalarning moddiy va ma’naviy madaniyati jadal rivoj topadi.Xo’jalikning ilg’or ishlab chiqaruvchi shakllari - dehqonchilik va chorvachilikning kashf etilishi tarix fanida «neolit inqilobi» deb ataladi. Odam uzoq tarix davomida tabiatda mavjud bo’lgan tayyor mahsulotdan foydalanib,

xo’jaliklarning ibtidoiy o’zlashtiruvchi shakllarini rivojlantirgan. Bu jarayon odamning aqliy va jismoniy taraqqiyoti, amaliy bilimlari, tajribasi va mashg’ulotlari hamda ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanganligi bilan bevosita bog’liq bo’lgan. Neolit davriga kelib, inson o’z mehnat faoliyati bilan tabiiy sharoitga faol ta’sir etib, ilg’or unumdorlik xo’jaligiga o’ta boshlagan.Shu bilan birga, eng qadimgi xo’jalik mashg’ulotlari (madaniyatlarning notekis rivojlanganligi tufayli) neolitda o’z ahamiyatini yo’qotmagan. O’rta Osiyoning turli viloyatlarida (Xorazm vohasi, Farg’ona vodiysi, Hisor tog’lari) ovchilik va baliqchilik, qisman chorvachilik shu davrda xo’jalikning asosini tashkil etgan. Bu davr mehnat vositalarida o’zgarish yuz berib, xususan, tosh, suyak va yog’ochga ishlov berishning an’anaviy uslublari yuksaklikka erishgan. Ayniqsa, toshni silliqlash, parmalab teshish singari texnologiyalar kashf etilgan, mikrolit qurollar yanada takomillashgan. Neolit davri yodgorliklari Buxoro vohasi va Qizilqumda ham topib tekshirilgan. Darvozaqir I makonidan chaylasimon uy-joy qoldigi, bir nechta uchoq, tosh qurollar va sopol idish parchalari topilgan. Arxeologik ma’lumotlarga ko’ra, Zarafshon etaklaridagi neolit davri makonlaridan tapilgan tosh qurollari orasida silliqlangan bolta va ponalar, pichoqlar, qirg’ichlar, o’q va nayza uchlari bor.Neolit davrida qadimgi qabilalar O’rta Osiyo hududlarini keng miqyosda o’zlashtiradilar. Bu davrda mintaqa hududlarida ziroatchilar bilan birga ovchilar va baliqchilar ham yashaganligi bizga ma’lum. Xullas, neolit davri yodgorliklari O’rta Osiyo qadimgi tarixining dolzarb masalalarini o’rganishda muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Neolitning eng buyuk kashfiyoti ovchilik va termachilik bilan shug’ullanuvchi qabilalar endilikda dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullana boshladilar. Ishlab chiqaruvchi xo’jalik asoslari Markaziy Osiyoning janubida, hozirgi Turkmaniston hududlarida shakllangan. Kopetdog’ etaklarida Joytun madaniyati nomi bilan mashhur bo’lgan ilk dehqonchilik manzilgohi arxeologlar tomonidan topib o’rganilgan. O’zaro qarindosh urug’chilik munosabatlariga asoslangan jamoaviy tuzim, birgalikdagi mehnat va shu asosda shakllangan turmush tarzi Joytunliklarning o’ziga xos madaniyatini yuzaga keltirgan.

Arxeologlar tuproqdan yasalgan hayvonlarning kichik haykalchalarni topib o’rganishgan. Tadqiqotlar olib borgan arxeologik olim V.M.Masson: "Bu topilgan buyumlar fetishizmning ilk ko’rinishidan biridir " 2 deb ta’kidlaydi. Shunisi ahamiyatliki, topilgan buyumlarning mutloq tko’pchiligi mil. avvalgi 6 ming yillikka tegishli bo’lgan 3. Ishlab chiqaruvchi xo’jalikning arxeologiyadagi ahamiyati shundan iboratki, qadimda ibtidoiy odamlar qanday yumushlar bilan shug’illanganliklari, shu ishlarni bajarishda nimalardan foydalanganliklarini bilishda asosiy manbalar sifatida xizmat qiladi. Ishlab chiqaruvchi xo’jalik turli mintaqalarda har xil vaqtlarda sodir bo’ladi. Masalan, bir qit’a aholisi jamiyat taraqqiyotining quldorlik davriga to’g’ri kelgan bo’lsa, ikkinchi mintaqada endigina dehqonchilik va chorvachilik xo’jaliklari kashf etilib, ibtidoiy jamoalar tabiatning tayyor mahsulotlari hisobiga yashash qullikdan ozod edilar. Boshqa mintaqalarda esa hali neolit jamoalari ovchilik va terimchilik bilan shug’ullanar edilar. Ishlab chiqaruvchi xo’jalik asoslari Markaziy Osiyoning janubida, hozirgi Turkmaniston hududlarida shakllangan. Kopetdog’ etaklarida Joytun madaniyati nomi bilan mashhur bo’lgan ilk dehqonchilik manzilgohi arxeologlar tomonidan topib o’rganilgan. O’zaro qarindosh urug’chilik munosabatlariga asoslangan jamoaviy tuzim, birgalikdagi mehnat va shu asosda shakllangan turmush tarzi Joytunliklarning o’ziga xos madaniyatini yuzaga keltirgan. Joytun madaniyati Janubiy Turkmanistonda, Ashxabot shahridan 25 km shimoldagi Joytun manzilgohidan topilgan bo’lib, bu madaniyat qoldiqlari nafaqat Turkmaniston, balki butun Markaziy Osiyoda mashhurdir. Joytun qishlog’i bir necha uylardan tashkil topgan bo’lib, uylarning maydoni 12-14 kv. m.dan iborat. Uy devorlariga somon aralashtirilgan, uylar to’g’ri to’rtburchak bo’lib, bir xonali va har bir xonada alohida o’choq izlari topilgan. Uylar yonida esa omborxona, saroy va xo’jalik o’ralari ham 2 Массон В.М. Средняя Азия и Древний Восток. – М.-Л., Наука, 1964

bor. Tadqiqotchilar fikriga qaraganda Joytunda 30ga yaqin uy bo’lib, unda 130-150 kishi yashagan, 5-6 kishilik oila yashagan uylarda ona urug’i hukmron bo’lgan.Uylardan ayollarning loy va toshdan yasalgan haykalchalari, shuningdek har xil taqinchoq va bezaklar topilgan. Joytun xarobalaridan bug’doy, arpa izlari, yorma tosh, tosh boltalar, parrakchalar, qurol sifatida ishlatiladigan o’tkir uchli toshlar, teshgich parchalar, qirg’ichlar, kamon o’qlarining uchlari — naykonlar topilgan.Joytun makonidan qo’lda ishlangan sopol idishlar namunalari ham topilgan bo’lib, ular Markaziy Osiyodagi dastlabki sopol namunalaridir. Joytun qishlog’i aholisi mil. avv. VI - V ming yilliklarda yashab asosan dehqonchilik, chorvachilik, qisman esa ovchilik bilan shug’ullanganlar. Joytunda Markaziy Osiyodagi dastlabki dehqonchilik madaniyati rivojlanadi va bu makon hozircha mintaqadagi dastlabki dehqonchilik qishlog’i hisoblanadi. Joytunliklar sun’iy ariq va kanallar qazib sug’orma dehqonchilikka asos solganlar. Umuman olganda, Kopetdog’ bilan Qoraqum oralig’idagi hududlardan ko’plab neolit davri makonlari ochilgan. Bu makonlardagi xo’jalik ishlab chiqarishi va madaniyati bir-biriga juda o’xshashligi sababli ularni fanda Joytun madaniyati (dastlabki topilgan joy nomi bilan) deb atash qabul qilingan.Bu davrga kelib hozirgi Orol dengizi bo’ylarida istiqomat qiluvchi va turmush tarzi boshqa qabilalarnikiga o’xshamaydigan qabilalar kun kechirgan. Ular suvga yaqin bo’lganliklari uchun ovchilik va baliqchilik bilan shug’illanganlar. Keyinroq esa chorvachilik va dehqonchilik bilan shug’ullanganlar. Bu qabilalar yaratgan o’ziga xos madaniyat - "Kaltaminor" madaniyati nomini olgan.Umumun, bu davrda qurol yaroqlar yasash texnikasi ancha takomillashdi. Buni biz Kaltaminordan topilgan qurollardan ko’rishimiz mumkin. Ular qulayrok, o’tkirroq va yengilroq bo’lgan. Bu kabi qurollar asosan ohaktoshdan yasalgan. Ohaktosh sof holatda ozgina mo’rtroq bo’lgani uchun uni istagan shaklga solish mumkin bo’lgan. Ohaktoshlarni Sultonuvays tog’idan olish mumkin bo’lgan. Tadqiqotlar natijasida shu narsa aniqlandiki, bu tog’ haqida o’sha davrdagi odamlari yetarli bilishlari ma’lum bo’lgan. Chunki bu tog’dan neolit davriga oid ustaxona va tosh yorish xonalarini topib

o’rganilgan. Kaltaminor madaniyatining eng nodir va muhim yodgorligi Jonbos-4 manzilgohi bo’lib, u yerda maydoni 300 m. kv. bo’lgan chayla qoldig’i topilgan. Chaylada kattagina urug’ jamoasi yashagan bo’lib, 100-120 ta kishi yashaganligi ma’lum bo’ldi. Kuygan qamish va xoda qoldiqlarining o’rganish asosida olimlar chayla ustunli, oval shaklida bo’lgan bo’lib, usti qamish bilan qoplangan degan xulosaga kelganlar. Chaylada bitta katta va 20 dan ortiq kichik o’choqlarning o’rni qayd etilgan. O’choqlar atrofida baliq (cho’rtan, nog’ara), hayvon (to’ngiz, jayron, Buxoro kiyigi va hokazo), qush suyaklari va tuxum po’choqlari hamda bir qancha mayda toshqurollar topilgan. Shuningdek, yumoloq sopol idishlar ham topilgan bo’lib, ularning sirtiga chizmalar chizilgan. Shunisi qiziqki, shunga o’xshash buyumlar Kaltaminor manzilgohidan ham topilgan. Bu holat manzilgohlar o’rtasida o’zaro aloqalar bo’lganligidan dalolat beradi. Kaltaminor madaniyatiga xos bo’lgan yana bir manzilgoh Buxoro viloyatining Qorako’l markazidan 40 km. uzoqlikda joylashgan bo’lib, u Darvozaqir nomi bilan ataladi. Darvozaqir-1 makoni 3 ta madaniy qatlamdan iborat. Ustki qatlam to’zib ketgan bo’lsa ham, ammo boy madaniy qoldiqlarga ega. Bu yerda silliqlangan boltalar, qirg’ichlar, parmalar, o’roq randalar, teshgichlar va boshqa ashyolar topildi. Ikkinchiqatlamdagi madaniy qoldiqlar birinchi va uchinchi qatlamlardagilarga qaraganda kamroq uchraydi. Birinchi va ikkinchi katlamlarda chayla qoldiqlari uchramaydi. Uchinchi madaniy qatlam eng boy va eng qalin bo’lib, taqir yerda joylashgan. Bunda o’chok va chayla qoldiklari chaqmoqtoshdan ishlangan qurollar, silliqlangan boltalar, to’lkinsimon naqshlar bilan bezatilgan sopol buyumlar, hayvonlarning suyaklari bor. Shunisi qiziqki, Kaltaminorliklarning sopol buyumlarida ham shunday naqshlar bor. Bu katlamlar rangining har xilligi bilan bir-biridan farqqiladi va shuningdek ularni qalin qum qatlami bir-biridan ajratib turadi. Darvozaqir-1 makonida 81 m (7x11) li to’g’riburchak shaklidagi chayla koldigi topildi. Chayla sharqdang’arbga qarab cho’zilgan. Uyning o’rtasida ustunlar uchun ikkita chuqurcha kovlangan. Chaylaning chor burchagida ham huddi shunday chuqurchalar borligi aniqlangan. Chaylaning

devorlaridan ikki qator qilib kovlangan chuqurchalar (tashqi va ichki tomonida) qolgan bo’lib, bu chuqurchalarga devor sinchlari o’rnatilgan so’ng tomi yopilgan. Demak, chayla to’rt devori sinch devorli kapa shaklida bo’lib, tomi qamish bilan yopilgan. Chayla ichiga sharq tomondan kirilgan. Bu narsa diniy urflarga oid bo’lsa kerak. O’choqlar chayladan tashqarida joylashgan.Chaylalarni o’rganish oila-urug’ munosabatlari ishlab chiqarish hamda turmush darajasiga taaluqli ba’zi bir ma’lumotlar berish mumkin. Bu makon aholisi sonini Jonbos-4 aholisi bilan solishtirsak, katga farqni ko’rishimiz mumkin. Jonbos-4 da S.P.Tolstovning fikricha, 100-125 kishi yashagan bo’lib, Darvozaqir -1da esa bor yo’g’i 30-35 kishini tashkil qilgan 3 . Bu hol bunday chaylalarni ona urug’iga qarashli bir necha juft oilalar yashagan deyishga asos bo’la oladi.Quyi Zarafshon va Qashqadaryo etaklaridagi Darvozaqir, Katta va Kichik Tuzkon, Qorong’isho’r, Poykent makonlaridan topilgan tosh qurollar va sopol buyumlar hamda boshqa ashyolarni o’rganish, tahlil etish, Yaqin Sharq, Qozog’iston, Ural va boshqa joylardan topilgan neolit davri ashyolari bilan qiyoslash natijasida tadkiqotchilar yuqorida eslatilgan makonlar Kaltaminor madaniyatiga mansub bo’lib, mil. avv. IV-III ming yilliklarga oid degan xulosaga keldilar. Bu makonlarda yashagan neolit davri odamlari termachilik va jayron, yovvoyi cho’chqa, bug’u va boshqa hayvonlar hamda baliq ovlab kun kechirishgan.So’nggi yillarda Markaziy Osiyoning sharqiy hududlaridan, Hisor va Pomir tog’laridan neolit davriga mansub ko’plab yodgorliklar aniqlandi va o’rganildi. Asosan tog’oldi va tog’liklarga xos bo’lgan Hisor madaniyatiga mansub yodgorliklar 200 dan ziyod bo’lib, Tutqovul, Soysayyod, Quyi Bulyon, Darai Sho’r, Gaziyontepa qabilar shular jumlasidandir. Bu o’ziga xos madaniyat fanda Hisor madaniyati degan nom oldi. Hisor madaniyatiga mansub yodgorliklar asosan mil. avv. V-III ming yilliklarga oiddir. Hisorliklar sopol idishlar yasab, asosan chorvachilik, ovchilik, kisman termachilik bilan shug’ullanganlar. Hisor makonlaridan topilgan turli-tuman buyumlar tahlili ushbu jarayonlardan dalolat beradi. Keyingi yillarda olib borilgan 3 Egamberdiyeva ,, Arxeologiya’’ ( Toshkent 2011 )

tadqiqotlar natijasida Markaziy Farg’ona hududlaridan neolit davriga oid ko’plab makonlar topilgan. Bu manzilgohlar fanga Markaziy Osiyoning to’rtinchi neolit davri madaniyati deb kiritilgan.Demak, Markaziy Osiyoning barcha hududlarida, shimolda Ustyurt, Markaziy va Janubiy Qozog’iston, Qizilqum va Qorakum, Qashqadaryo va Zarafshon vohalari, Toshkent vohasi va Farg’ona vodiysidan topilgan ko’plab neolit davri makonlarining ochilishi odamlar bu davrga kelib Markaziy Osiyoning deyarli barcha hududlariga yoyilib yashaganliklarini ko’rsatadi. O’rta Osiyo hududida neolit davri nisbatan yaxshi o’rganilgan. Bu davr moddiy madaniyatini o’rganishda S.P.Tolstov, A.P.Okladnikov, V.M.Masson, YA.G’ulomov, A.V.Vinogradov, U.Islomov, A.Asqarov, A.Muhammadjonov, M.Djuraqulov, E.Bijanov, R.Sulaymonov, M.Qosimov, T.Mirsoatov, V.A.Ranov, V.A.Jukov, A.G.Amosova, A.YUsupov, G.F.Korobkova, T.G.Filimonova, V.V.Timofeev, N.U. Xolmatov, D.M.Djurakulova singari arxeolog olimlarning tadqiqotlari samarali natijalar berdi. Ko’p yillik tadqiqotlar natijasida O’rta Osiyoning janubiy-g’arbiy mintaqalarida Kopettog’ning quyoshga tushlov soy etaklarida ibtidoiy motiga dehqonchilik madaniyati (Joytun), Amudaryo va Zarafshonning quyi havzalarida, Qizilqumda ovchi-baliqchi urug’ jamoalarining Kaltaminor madaniyati, Hisor tog’ tizmalarining dara va yaylovlarida Hisor madaniyati, Farg’ona vodiysida Markaziy Farg’ona madaniyati, O’rta Zarafshon vohasida Sazog’on va Ustyurtda Ustyurt neolit jamoalari madaniyati ajratilib, ilmiy asoslandi va O’rta Osiyo arxeologiyasi faniga kiritildi. Ayni kunlarda ham O’rta Osiyo sarhadlarida neolit davri jamoalari moddiy madaniyati tadqiqoti keng ko’lamda amalga oshirilmoqda. SamDU arxeologlari O’rta Zarafshon vohasida qator neolit yodgorliklarini topishdi, Surxandaryoda To’da neolit makoni, Quyi Zarafshonda Ayoqag’itma neolit yodgorligi tadqiq etilgan. Neolit yodgorliklari tadqiqotida xususan, O’zbekistonda O’zbekiston-Rossiya, O’zbekiston- Fransiya, O’zbekiston-Polsha, O’zbekiston-Yaponiya kabi hamkorlikdagi yirik xalqaro ilmiy ekspeditsiyalar faoliyat ko’rsatishib, izlanishlarda zamonaviy usullar, texnika, asbob-uskanalar qo’llanilmoqda. Mazkur tadqiqotlar davrning paleoekologik,

paleojug’rofik, iqlimiy sharoitlari, inson va tabiat o’zaro aloqalari masalasida shuningdek, neolit davri jamoalari ijtimoiy tuzumi, kunlik turmush tarzi, mashg’ulotlari ma’naviy kechinmalari, diniy tasavvurlari, san’ati, turar joylari, madaniyatlar kelib chiqishi ildizlari, jamoalar qo’ni-qo’shnichilik madaniy aloqalari to’g’risida qimmatli ilmiy ma’lumot lar berdi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI 1.Jo’raqulov M. J. O’rta osiyo ibtidoiy arxeologiyasi. Toshkent. 1984 2. Jo’raqulov M. J. Xolmatov N. U. O’rta osiyoda dastlabki ishlab chiqarish xo’jalik asoslarini vujudga kelishi mavzusini o’rganishga doir uslubiy tavsiyalar. Samarqand 1996. 3. Anatoliy Sagdullayev O’zbekiston tarixi: eng qadimgi davrlardan milodning V asrigacha. Sharq nashriyoti 2000 4.O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. O’zbekiston tarixi: oliy o’quv yurtlarining nomutaxassislik fakultetlari talabalari uchun darslik. Uzbekistan 2005. 5.O’zbekiston Respublikasi: ensiklopedik ma’lumotnoma. “O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi davlat ilmiy nashriyoti 2007.

TEST SAVOLLARI. 1. Neolit atamasi fanga kim tomonidan kiritilgan? A. Chayld B. Lebbok C. Litvinskiy D. Somplinson 2. Neolit davri boshlanishini olimlar nima bilan belgilashadi? A. dehqonchilik B. sopol idishlar C.chorvachilik D. to’qimachilik 3. Neolit davri nechanchi ming yilliklarni o’z ichiga oladi? A. 40-12 ming yilliklar B.6-4 ming yilliklar C. 12-7 ming yilliklar D. 4-3 ming yilliklar 4.Neolit davrida eng keng tarqalgan qurol turi? A. o’q –yoy B.tosh bolta C.nayzalar D.tosh teshalar 5. Neolit atamasi fanga qachon kiritilgan? A.1965-yil B.1865-yil C.1875-yil D.1975-yil 6. Neolit dariga tegishli uchtut koni nechanchi ming yilliklarga tegishli hisoblanadi?

A. 6-5 ming yilliklar B. 5-3 ming yilliklar C. 4-3 ming yilliklar D.3-2 ming yilliklar 7. O’rta osiyoning janubida neolit davri qachon boshlangan? A. mil.avv 5 ming yillikda B. mil. Avv. 6 ming yillikda C. mil avv 4 ming yillikda D.mil. avv 3 ming yillikda 8. Kapettog’ etaklarida neolit davriga tegishli qaysi madaniyat tashkil topgan ? A. hisor B. jaytun C. kaltaminor D.chust 9. “Joytundan topilgan buyumlarning ko’pchiligi fetishizmning ilk ko’rinishidir “ Deb kim aytadi? A. Litvinskiy B. Masson C. Chayld D. Ranov 10. Qurol yarog’lar yasash tehnikasi ancha takomillashganini qaysi madaniyatda kuzatishimiz mumkin? A. joytun B. kaltaminor C. hisor D. eylaton 11. Darvozaqir-1 makoni necha qatlamdan iborat?

A.4 B.3 C.5 D.2 12. Hisor madaniyatiga tegishli yodgorliklar qanchani tashkil etadi? A.100 dan ortiq B.200 dan ortiq C. 300 dan ortiq D.50 ga yaqin 13. Hisor madaniyatiga mansub yodgorliklar asosan qaysi davrga tegishli? A. 6 ming yilliklar B. 5-3 ming yilliklar C. 4-3 ming yilliklar D. 6-5 ming yilliklar 14. Kimning fikriga ko’ra Jonbos-4 makonida 100-125 kishi yashaganligi aniqlangan? A. Masson B. Tolstov C.Litvinskiy D. Lebbok 15. Qaysi tog’dan neolit davriga oid ustaxona va tosh yorish xonalari topib o’rganilgan? A. kopettog’ B. sulton uvays C.pomir D. hisor

O'xshashlar

Insonning paydo bo’lishi

Xususiy mulk sinflar va davlatni paydo bo’lishi

Antropogenez jarayonining yakuniga yetishi va urug’ jamoa tuzumining paydo bo’lishi

Miloddan avvalgi IX asr oxiri VI asrlarda Attika Afinada quldorlik demokratiyasini paydo bo’lishi

O'zbekistonda oliy vakillik organi – qonun chiqaruvchi hokimiyatning shakllanishi