Ibtidoiy oila va nikoh - Tarix - Referatlar

Ibtidoiy oila va nikoh

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105.5927734375 KB

Ko'chirib olish

Ibtidoiy oila va nikoh Reja : 1. Jamiyatning yosh va jinsga qarab bo‘linishi 2. Oila va nikoh munosabatlari tarixi. 3. Ibtidoiy urug‘ tashkilotlari.

Jamiyatning yosh va jinsga qarab bo‘linishi. Ona urug‘i davrida, urug‘dan ajralib chiqqan ona uy jamoasi ona oilasi jamiyatning asosiy tashkil etgan. Ona oilasi-ayollarning eng yaqin qarindoshlaridan iborat ayol va erkaklardan tashkil topgan bo‘lib, ayollar avlodining to‘rt-besh undan ortiq bo‘g‘ini o‘z ichiga olgan kishilar majmuasidir. Ona oilasining soni 200-300 kishigacha yetgan. Amerikadagi irokez, Kanadadagi algonik, Afrika, Avstraliya, Melaneziya va boshqa joylardagi qabilalarning ona xonadoni jamoasi ona oilasining timsoli bo‘lishi mumkin. Ona urug‘i va ona oilasi deyilishining sababi ayollarning ijtimoiy xayotidagi tutgan o‘rni, erkaklarnikiga nisbatan baland bo‘lganligi bilan xarakterlanadi. Erkaklar o‘rmonlarni kesib yer ochgan, ov qilgan, qurollar yasagan. Ayollar esa terib termachilab ovqat topganlar. Motiga bilan yerni bo‘shatib dnhqonchilik qilganlar, don va poliz ekinlarini parvarish qilganlar, hosil pishgach,uni yig‘ib- terib olganlar, uy-ro‘zg‘or ishlarini-ovqat pishirish, kiyim bosh tikish, uyni tartibga keltirish kabi juda ko‘p xo‘jalik ishlarini bajarganlar. Undan tashqari keksalarni parvarish qilish va bolalarni tarbiyalash kabi muhim ishlar ular zimmasi ironezlar, misseonerlar biriga bizning mamlakatimizda asosiy ishlarni ayollar bajaradilar, ulardan va sabzavotlarni sepadilar ekadilar, parvarish qiladilar, erkaklar va bolalar uchun ovqat pishiradilar. Agar xotinlar bo‘lmaganda edi., biz juda og‘ir axvolda yashagan bo‘lur edik, deb aytishgan. Bu hol urug‘, oila va xonadonda ularning mavqeini baland ko‘targan. Ikkinchidan esa (tug‘ilgan) nikoh guruhi, keyinchalik juft ayni vaqtda beqaror bo‘lganligi uchun tug‘ilgan bola bevosita onani taniydi, otaning kim ekanligi noma’lum bo‘lib qoladi. Demak ona urug‘i, ona oilasi deyilishi ana shundan kelib chiqqan. Ona urug‘i davrida ayollarning xo‘jalikjagi mavqeining ko‘tarilishi nikoh va oilaviy munosabatlarga ham ta’sir etgan. Shuni aytish kerakki, rivojlangan matriarxat guruhli nikoxdan juft nikohga o‘tish bilan mashhur bo‘lib, juft nikohning rivojlanishi va mustaxkamlanishi bilan

er xotin urug‘i, uning xonadoniga ko‘chib kelib joylashadi va ichkuyov bo‘lib qoladi. Buni etnografiyada matrilokal joylashish, deb ta’riflanadi. Ona urug‘i davridagi nikohning ajoyib belgisi shundan iboratki, u ko‘pincha erkakning emas balki ayolning hohishi bilan tuziladi va buziladi. Mashxur Gerodot-«Lidiya» ayollari erlarinio‘zlari tanlaydilar»,-deb yozgan edi. Qadimgi vaqtlarda shimoliy-g‘arbiy Kanadada yashovchi algonkin qabilalaridan birida qizlar o‘zlariga yoqib qolgan yigitga uchinichi bir shaxsni sovchi qilib yuborganlar. Agar yigit rozi bo‘lsa, soddagina to‘y bo‘lib, kuyov kelinnikiga ko‘chib kelgan. OILA TURLARI , oila shakllari – Oila turlariga guruhli nikoh (q. Guruhli nikoh ), juft nikoh (q. Juft nikoh ), monagamiya (q. Monagamiya ), poligamiya (q. Poligamiya ) kiradi. Ularni nikoh shakllariga kiritish holatlari ham uchraydi. Aslida esa ular oila shakllariga kiradi. Ona urug‘i davrida kelin va kuyovning o‘z ona urug‘larida yashab vaqti- vaqti bilan uchrashib turish odati bo‘lgan. Bunday odat dislokal joylashish nomini olgan. Matriarxat davrida ona oilasi aloxida qo‘rg‘on yoki uyda yashovchi, xar jihatdan mustahkam bog‘langan jamoadan- kommmunadek, zich uyushgan xo‘jalik tashkilotida iborat bo‘lib, ba’zi shahsiy buyumlardan tashqari barcha buyumlar oilaniki xisoblangan. Shu bilan birga ishlabchiqarish va iste’mol buyumlari umumiy bo‘lgan. Oila tepasida esa, aqlli tadbirkor-qorani tanigan, eng keksa ayol turgan. U xonadonning barcha ishlariga rahnamolik qilgan. Shunday qilib, rivoj topgan ona urug‘i davrida ijtimoiy turmushda ham oilada ham ayollar ustunlikka ega bo‘lganlar. Rivojlangan ona urug‘i davrida oila urug‘ xatto qabila tepasida ham ayol turgan degan ma’lumotlar bor. Erkaklar ularga tobe bo‘lib, xatto kamsitilgan ham. Amerikadagi seneka qabilasining irokezlari orasida ko‘p tillar yashagan Artur Raytning yozishicha, irokez ayollari erni boshqa klanlardan olganlar, ayollar uyda xukmron bo‘lib, ular klanlarda (urug‘larda va umuman hamma soxalarda katta kuchga egadirlar. Shunday vaqitlar ham bo‘lganki ayollar erkaklardan saylangan boshliqni oq soqolni o‘rnidan

tushirib, oddiy jangchi darajasiga tushirib qo‘yishdan toymas ham edilar. Ironezlarning xonadon jamoasi-ovachirida butun xokimiyat katta yoshli, xo‘jalik, butun ishlarni yahshi biladigan, tajribali va obro‘li ona ayollardan tashkil topgan kengash ixtiyorida edi. Erkaklar boshqa uruqqa mansub bo‘lganliklari tufayli ovachgirda qo‘shni bo‘lgan guron ayollar haqida qiziqarli ma’lumot keltirgan. Yer, dala va hamma xosil umuman butun xokimiyat ayollar qo‘lidadir. Bunga qarshi erkaklar hamma narsadan mahrum va cheklangan, ularning bolalari o‘zlariga begonadir. Uy xo‘jaligini ayollar boshqaradilar. Bunday tartib melaneziyaning ba’zi oblastlari xususan Dobu orolida ham xisobga olingan. U yerlarda ham hamma narsaning sohibi va taqsimotchisi ona- ayoldir. Bunday manzarani Afrika janubiy Amerika, Avstraliya, Okeaniya va boshqa joylardagi oila, urug‘ va qabilalar xayotida ham uchratish mumkin. Bu hol ibtidoiy davrda yer yuzidagi juda ko‘pchilik qabila va xalqlar ona urug‘i davrini boshlaridan kechirganlar, degan fikirni aytishga imkon beradi.

OILA-NIKOH MUNOSABATLARI TARIXI – Hozirgi zamon odamlarining dastlabki ibtidoiy ajdodlari – fikrlovchi odam ( Homo sapiens ) bundan 3 mln. yillar oldin shakllangan. Uzoq muddat davom etgan ibtidoiy taraqqiyotdan so‘ng asta-sekinlik bilan ibtidoiy jamoalar, kishilik jamiyatlari yuzaga kela boshlagan va odamlar o‘rtasida dastlabki o‘zaro munosabatlar, muloqot shakllana borgan. Lekin ularni hali tom ma’noda insoniy munosabatlar deb bo‘lmas edi. Umuman erkak va ayollar o‘rtasidagi nikoh munosabatlari yuzaga kelishining ilk bosqichlarida jinslararo aloqalar asosan biologik omillar asosida boshqarilgan. Xuddi maymunlarda bo‘lgani kabi ibtidoiy odamlarning ayollari ham vaqti-vaqti bilan, qisqa muddatli (oy davomida 4-5 kungacha, faqat ayrim turlardagina 19 kungacha) estrus davrini his qilganlar (estrus — qo‘shilishga moyillikning shiddatli, kuchli namoyon bo‘lishi). Bunday kunlarda ayollar kimni xohlasa, o‘shalar bilan qo‘shilavergan, boshqa paytlarda bu hol kuzatilmagan. Odamlarning tik yurishga o‘tishi bilan ular organizmida ro‘y bergan o‘zgarishlar ayollarning tug‘ruq jarayonida ko‘p nobud bo‘lishiga va oqibatda odamlar orasida ular soni keskin kamayib ketishiga olib kelgan. Shu boisdan erkaklar o‘rtasida ayol bilan bog‘liq ko‘plab nizolar yuzaga kelgan, ularning ko‘pchiligi qonli to‘qnashuv ishtirokchilaridan birining nobud bo‘lishi bilan tugagan. Bunday tabiiy tanlanish estrus hodisasi uzoqroq muddat davom et gan urug‘larning ko‘proq yashab qolishiga olib kelgan. Biroq bu biologik omil yangi muammoni yuzaga keltiradi: hech bir organizm bunday uzoq vaqt davom etgan shahvoniy, asabiy zo‘riqishlarga dosh bera olmas edi. Shuning ychun estrus muddatining uzayishi bilan ayollar o‘zining jinsiy maylini nazorat qiladigan va endi kim to‘g‘ri kelsa o‘sha bilan emas, balki faqat o‘zlariga yoqadigan erkaklar bilangina qo‘shiladigan bo‘lib borganlar. Erkaklarga nisbatan «tanlab» munosabatda bo‘lish o‘ziga xos insoniy muhabbatning biologik poydevori yuzaga kela boshlaganligidan dalolat beradi. Shundan so‘ng, asta-sekinlik bilan, garchi hech qanday ijtimoiy meyorlar bilan boshqarilmasa-da, bir-birlarini ma’qul ko‘radigan juftlardan iborat unchalik katta

bo‘lmagan guruhlar tashkil topa boshlaydi. Shunday qilib, estrusning uzayishi hamma uchun ham qulay, ma’qul bo‘lmagan. Bu esa urug‘ tarkibiga kiruvchi erkaklar o‘rtasi da yana janjallar, qon to‘kilishlarga sabab bo‘ladigan holatlarni keltirib chiqargan. Shu tarzda yuzaga kelayotgan jamiyatda, urug‘ ichidagi jinsiy muloqotni boshqarish, bio logik instinkt, individualizmni jilovlash uchun maxsus ijtimoiy meyorlar shakllana boshladi. Ana shunday ijtimoiy meyorlardan biri mazkur urug‘ ichida erkak va ayollarning jinsiy muloqotlarini ma’lum bir muddatga (ovga tayyorlanish, ov vaqtlarida) taqiqlovchi jinsiy tabular (taqiq)ning yuzaga kela boshlaganligidir. Etnografiyaga shu narsa aniqki, baliqchilik yuksak darajada rivoj topgan xo`jaliklardan ham ibtidoiy jamiyat tuzumi yemirila bosholagan. Baliqchilik-ovchilik yuksak darajada rivoj topgan xo`jaliklarda ham ibtidoiy jamiyat tuzumining buzilaboshlashi etnograflar tomonidan kuzatilgan. qo`shimcha mahsulot ishlabchiqarish va ibtidoiy jamiyat tuzumining yemirila borishi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ulanuvchi qabilalarda yaqqolroq ko`zga tashlanadi. Neolit revolyutsiasi bu shart-sharoitlarning eng muhimi bo`lib, xuddi shu davrda yer yuzining ilg’or rayonlaridan termachilikdan dehqonchilikka, ovchilikdan esa chorvachilikka o`tilaboshlandi. Eradan avvalgi VIII-VI ming yilliklarda Old Osiyo o`lkalarida sodir bo`lgan voqea-dehqonchilik va chorvachilikka o`tish ibtidoiy jamiyat tuzumining barham topishi uchun kishilik oldida dastlabki yo`lni ochib berdi. Ishlabchiqarish kuchlarning rivojlanishi, binobarin, dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishi natijasida xo`jalikning muqarrarligi kuchaydi, aholining soni ko`paydi, turmush darajasi ko`tarilib, sotsial strukturasi murakkablashdi, hamda ibtidoiy kishilarning psixologiyasida ham o`zgarish sodir bo`ldi. Eng muhimi ishlabchiqarish kuchlarning ajralmas qismini tashkil etuvchi mehnat qurollari takomillashdi qo`shimcha mahsulot ishlabchiqarishning eng muhim shart-sharoitlaridan yana biri foydali ma'danlarini topish va undan foydalanishdir. Endi tosh asri o`rnini metall asri olib, metalldan xo`jalikda keng foydalanish madaniyatning bundan keyingi rivojlanishicha juda katta ta'sir ko`rsatadi.

Dastlab, omochni tortish odamlar zimmasiga tushgan bo`lsa kerak. lekin keyinchalik esa xayvonlardan tortuvchi kuch sifatida foydalanganlar. Bu hol motiga dehqonchiligidan yerni haydab ekishga o`tishga olib keldi va haydov dehqonchiligi yer yuzining katta qismiga tarqaldi. Chunki omoch asosidagi dehqonchilik o`zining ish unumi,xo`jalik natijasi bilan motiga asosidagi dehqonchilikdan juda yuqori turgan. Chunki u odamlarni ko`p miqdorda doimiy oqvqat bilan ta'minladi. Ayniqsa suniy sug’orishga asoslangan qadimgi Sharq va O`rta Osiyoda xaydov dehqonchiligi alohida ahamiyat kasb etdi. Tnmir tishli omoch orqasida ... miqyosida dehqonchilik ishi bilan, dalachilik ishi bilan shug’ullanish va shu bilan birga o`sha vaqitdagi sharoitlar uchun amaliy jihatdan cheksiz rivishda turmush mablahlarini ko`paytirish mumkin bo`ldi haydov dehqonchiligiga o`tish bilan tortish kuchiga ega bo`lgan hayvolarga talabning ortaborishi natijasida chorvachilikni yanada rivojlantirish zaruriyati tuhild. Endilikda dehqonchilik va chorvachilik muayyan territoriyaning o`zida yonma-yon rivojlanaboshladi. Bir tomondan omoch asosidagi dehqonchilikning rivojlanishi, ikkinchi tomondan esa uy hayvonlarini urchitib ko`paytirish natijasida chorvachilikni yuksaltirish va ulardan dehqonchilikda keng foydalanish oqibatida erkak va ayollarning xo`jalikdagi mavqei o`zgarabordi. Xo`jalikdagi asosiy ish-chorva mollariga qarash, yer xaydash uni parvarish qilish erkaklarning, uy xo`jaligi bilan shug’ullanish esa ayollarning vazifasi bo`lib qoldi. Texnika taraqqiyoti natijasida yangi-yangi ko`riklar ochilib dehqonchilik taraqqiy etabordi. Ikkinchi tomondan esa parvarishning yaxshilanishi natijasida chorva mollarinin soni orta bordi. Chorva mollari sonning toboro ko`paya borish natijasida ekin maydonlari payxon qilinib dehqonchilikka zarar keltira boshladi. Endilikda xo`jalikning bu ikki buyuk tarmog’i muayyan maydonga sihishmay qoldi. Bugina emas ular bir-birlarining rivojlanishiga to`sqinlik qila boshladi. F. Etnik ta'biri bilan aytganda oriylarda Xindiston, Amudaryo va Sirdaryo, Don va Dnepr tekisliklariga cho`ponlik xayotiga olib keldi.

Xo`jalikning bu soxasi uchun alohida sharoit eng avvalo, o`t, yem-xashakka mo`l tabiiy yaylovlar zarur bo`lib qoldi. Dehqonchilik uchun esa avvalo suv va serhosil yerlar talab etilar edi. Shunday vaziyat vujudga keldiki, qadimgi dunyoning O`rta Osiyo, Xindiston, Xitoy Yaqin Sharq Yevropa va O`rta yer dengizi atrofidagi ko`p o`lkalarda xo`jalikning bu ikki soxasi bir-birining rivojlanishiga to`sqinlik qila boshladi. Oqibat natijada chorvachilik dala dehqonchiligidan ajralib chiqib, xo`jalikning eng muxim, mustaqil sohasini tashkil etdi. Chorvachilik dehqonchilikdan ajralib chiqar ekan, chorvador qabilalar chorva uchun qulay bo`lgan keng dasht, tog’ oldi va tog’lik rayonlarga borib o`rnashaboshladilar, podalarni yaylov-o`tloqlarda boqib, yarim ko`chmachilik va ko`chmanchilik hayotiga o`ta boshlaganlar. Bronza va ilk temir davriga kelib G`arbiy, Markaziy O`rta Osiyo, Shimoliy qora dengiz bo`yi, Volga bo`yi, Orol bo`yi, Janubiy Sibir, Shimoliy Ayrika va qadimgi Sharqning dasht, tog’ oldi hamda tog’lik rayonlarida yarim ko`chmanchi va ko`chmanchi chorvachilik keng tarqaldi. Dehqon chorvachilikdan chorvachilikni ajralib chiqish mehnat taqsimotining yagona shakli emas. Kishilik jamiyati tarixida mehnat taqsimotining bundan boshqa shakillari ham ma'lumdir. Etnogarafik ma'lumotlar shundan darak beradiki, Amerika, Okeaniyaning juda ko`p orollari, shimoliy va sharqiy yashagan chukcha evenk va boshqa qabilalarda mehnatning yirik ijtimoiy bo`linishi boshqacha shakilga ega bo`lgan. U yerlarda dehqonlar bilan ovchilr, dehqonlar bilan baliqchilar, chorvadorlar bilan baliq ovlovchilar o`rtasida ijtimoiy mehnat taqsimoti sodir bo`lgan. Ijtimoiy mehnat taqsimotining mazkur shakli muayyan territoriyada yashagan muayyan qabilalarning iqtisodiy turmushidan kelib chiqib, xo`jalikning turi bilan bevosita bohliqdir. Birnchi yirik ijtimoiy mehnat taqsimoti ishlabchiqarish kuchlarining yanada rivojlanishiga ishlabchiqarishni ixtisoslashtirshga, doimiy ortiqcha mahsulot yetishtirishga, mol ayriboshlashni tartibga solishga xususiy mulkni vujudga kelishga, qullikning paydo bo`lishi va nihoyat davlatning qaror topishiga shart-sharoit tayyorladi.

Ota urug’ davri dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik, ovchilik va xo`jalikning boshqa soxalaridagi qator siljishlar ya'ni ishlabchiqarish kuchlarning tobora rivojlanishi urug’chilik jamiyatining yangi tashkilotiga ota urug’i jamiyatsiga o`tish uchun zaruriy shart-sharoit vujudga keltiridi. Lekin ota urug’i jamiyatsi to`satdan vujudga kelmay ona urug’i quchohida tuhildi. Ona urug’idan ota urug’iga o`tish negizidan ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi yotadi. Bu o`sish motiga asosida dehqonchilikdan omoch asosida dehqonchilikka o`tishda va xonaki hayvonlarni boqib parvarish qilishdan keng ma'nodagi chorvachilikka o`tishda namoyon bo`ldi. Bu o`zgarish sodir bo`lishda bronza va temirdan yasalgan qurollardan foydalanish ayniqsa katta ahamiyatga ega bo`ldi. Endilikda omoch asosida dehqonchilik ham yarim ko`chmanchi va ko`chmanchi xarakterdagi chorvachilik erkaklarning mashhuloti bo`lib qoldi. Xo`jalikning bu ikki soxasining yuksalishi ortiqcha mahsulotlar ishlab chiqarilib mol ayriboshlashning rivojlanishiga sabab bo`ldi. Bu hol xo`jalikning ajralib chiqishga olib keldi. Endilikda uy xo`jaligi bilan ayollar shug’ullana boshladilar. Oila: urug’ jamiyatsidan barcha ayollar va bolalar endilikda xo`jalikning asosiy boshqaruvchilari-erkaklarga tobe bo`lib qolaboshladilar. Ma'naviy, ijtimoiy va xo`jalikning hamma sohalarida erkaklar xukmron mavqeni egallay boshladilar. Shuni unitmaslik kerakki ona urug’idan ota urug’iga o`tishning shakli va bosqichlari xilma xildir. Lekin omoch asosidagi dehqonchilikka va chorvachilikka o`tish ona urug’idan ota urug’iga o`tishning eng muxim va keng tarqalgan shakillaridan biri xisoblanadi. Ona va ota urug’i davri ibtidoiy jamiyat tarixining ikki umumiy-tarixiy bosqichini tashkil qiladi. Xo`jalikning rivojlanishi natijasida ishlab chiqarishda erkaklarning mehnati ustun darajaga yetib ular asosiy o`rinni egallaganda ona urug’i o`rnini ota urug’i egallashi shubhasizdir. haydab ekiladigan dala dehqonchiliga va chorvachilik ota urug’ini yuksalishda qulay imkoniyatlar keltirdi.

Xozir Afrika va Avstraliya, Amerika va Okeaniyadagi patrialhal munosabatlar hukmron bo`lgan qabilalar ko`p uchraydi. Tabu axloqiy meyorlar ichida ancha jiddiy va qattiq taqiqdir. Axloqiy meyorlarni buzuvchilarni jamoa jazolashi, yo‘q qilib yuborishi ham yoki kechirib tirik qoldirishi ham mumkin bo‘lgan. Ko‘pincha esa tabularni buzgan kishilar, ular buni bilib qilganmi, yoki bilmaymi, bundan qat’i nazar so‘zsiz jazolangan. 3.Ibtidoiy urug‘ tashkilotlari . Ishlab chiqarishdagi jinsiy tabularning yuzaga kelishi ypyg‘ o‘rtasida erkak va ayol maishiy jihatdan ajratilishida kuzatiladi. Tabu vaqtida erkaklarga nafaqat ayollarga tegish , balki ularga qarash, ular bilan gaplashish, tayyorlagan ovqatni iste’mol qilish, hatto ular bilan bir tom ostida, ya’ni «bir uyda» bo‘lish taqiqlangan. Dehqonchilikning yuzaga kelishi, mavsumiy dala ishlarining ortib borishi bilan jinsiy tabulardan xoli vaqtlar borgan sari kamaygan. Erkaklarda ham,

ayollarda ham jinsiy zo‘riqishning jadalligi or tib borgan. Shuning uchun tabulardan xoli vaqt oralig‘i o‘ziga xos shahvoniy ayshu ishratlarga aylana borgan. Atoqli psixolog Z. Freyd bu davrni muayyan bayramlarga qiyoslagan. Chunki aksariyat bayramlarda boshqa kunlari taqiqlangan deyarli barcha narsaga ruxsat beriladi. Bu bayramlarda cheklanmagan, jo‘shqin jin siy muloqotlar amalga oshirilgan. Shunday qilib, qisqa muddatli estrus yuzaga kelgan, biroq endi bu estrus biologik sabablar bilan emas, ijtimoiy sabablar bilan bog‘liq bo‘lgan. Bu vaqtlarda hali na nikoh, na oila mavjud bo‘lgan. O‘z navbatida tabular keyinchalik nikohning ilk turlaridan bo‘lmish ekzogam nikohlarni yuzaga keltiradi (ekzogam nikoh, — urug‘lararo, qabilalararo nikoh). Chunki tabular faqat o‘z ypyg‘i uchungina taalluqli bo‘lib, unda qon-qarindoshlar o‘rtasida jinsiy muloqot taqiqlangan, boshqa qabila yoki ypyg‘ a’zolariga esa taalluqli bo‘lmagan. Shuning uchun erkaklar qayerdadir, ovloq joyda boshqa uruqqa mansub bo‘lgan ayolni uchratib qolib, undan shahvoniy obyekt sifatida foydalanishi mumkin bo‘lgan. Erkaklar uzoq muddat qishloq xo‘jalik ishlari bilan band bo‘lgan vaqtlarida biron bir begonalar bilan ayollar ham bu ishni amalga oshirishgan. Tabu davom etayotgan davrda bir urug‘ erkagi o‘z ayollaridan uzoqda, o‘z kulbasida boshqa uruqqa mansub ayolni saqlashi mumkin bo‘lgan. Keyinchalik bu tasodifiy aloqalar qabila qoidalarida odatiy, zaruriy, ko‘zda tutilgan odatlarga aylanib bordi. Odamlar «boshqa urug‘dagilar» bilan bo‘lgan aloqalardan tug‘ilgan nasllar nisbatan bo‘ydor, baquvvat, abjir ekanligini seza boshlashgan. Bu aynan hozirgi zamon odami –gomosapiyens shakllana boshlagan, taxminan bundan 42-45 ming yillar muqaddam davrga to‘g‘ri keladi. Shunday qilib, endogamiya (faqat bir urug‘ vakillari o‘rtasidagi jinsiy aloqa)dan (q. Endogamiya ), agomiya, ya’ni jinsiy munosabatlarning vaqtinchalik taqiqlanishi orqali ek zogamiya (turli qabila vakillari o‘rtasidagi muntazam jinsiy aloqa) (q. Ekzogamiya ) yuzaga keldi. Bundan nikohning guruhli nikoh turi yuzaga kelgan. Guruhli nikohda (q. Guruhli nikoh ) bir ypyg‘ erkaklari boshqa urug‘ning

barcha ayollari uchun er va aksincha, ikkinchi urug‘ning erkaklari birinchi ypyg‘ ayollarining erlari hisoblangan. Guruhli nikohning yuzaga kelishi nikoh juftlari doirasini ma’lum bir guruh a’zolari bilangina chegaralab, birmuncha qisqartiradi. Bunday hollarda boshqa urug‘dagi erkak ma’lum bir qabilaga faqat bitta maqsadda, «nikoh» maqsadidagina kelar edi, o‘zlari esa ona oilalarida yashardi va ishlashardi, ular «xotin»lari yashaydigan oilada hech qanday huquqqa ega emas edilar. Keyinchalik guruhli nikoh doirasida o‘zaro mayllar zaminida yetarlicha doimiy juftlar shakllana boshladi. Bundan paydo bo‘lgan juftli nikoh dastavval bir erkak doimo faqat bitta ayol bilan yashashini bildirmagan. Erkak kishi bir necha ayol bilan, xuddi shuningdek, ayol ham bir necha erkak bilan munosabatda bo‘lish imkoni bo‘lgan. Aniqrog‘i, bunday nikohni juftli nikoh emas, balki ibtidoiy- egalitar, ya’ni teng huquqli nikoh deyish to‘g‘riroq bo‘ladi. Tabiiyki, urug‘ning bir muncha obro‘liroq a’zolari bir necha ayolga egalik qilishgan. Bu davrga kelib, ko‘p erlilik kamroq uchragan. Bunday juft nikohlar taxminan 25 – 24 ming yillar muqaddam urug‘ ichida xo‘jalik va iqtisodiy munosabatlarning yangi shakllariga o‘tish bilan xususiy mulkchilikning yuzaga kelishi jarayonida paydo bo‘lgan. Bu yo‘lda qo‘yilgan birinchi qadam «covg‘a ayirboshlash» deb atalgan odat bo‘lgan. Dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi bilan urug‘, qabila bir a’zosi mehnatining mahsuldorligi sezilarli darajada ortgan va bu ortiqcha iste’mol mahsulotlarining yuzaga kelishiga olib kelgan. Har bir kishi o‘zi yaratgan mahsulotni qabilaning «umumiy qozoniga» tashlaydigan eskicha taqsimot shakli ishlab chiqarishning yanada rivojlanishiga to‘sqinlik qila boshladi (chunki bu hol qabilaning nopok, dangasa a’zolari ishlab chiqarish faoliyatidan jazosiz qutulib qolishiga olib kelgan). Shuning uchun qabila ortiqcha mahsulotning ma’lum bir qismini qabila mulkiga o‘zining abjirligi, chaqqonligi, ishlab chiqarish faoliyatida ko‘proq muvaffaqiyatlarga erishganligi bilan farqlanib turgan a’zolariga mukofot, sovg‘a tariqasida taqsimlashga majbur bo‘lgan. Hammaga teng taqsimlash bilan birga asta-sekin odamning imkoniyatiga, uning qabila mulkiga qo‘shayotgan ulushi mikdoriga qarab «mehnat haqi» ajratila boshlangan.

Agar teng taqsimlanishda jamoa mahsulotidan ulush olish «huquqi» mazkur uruqqa taalluqliligiga qarab berilgan bo‘lsa, (jamoa mulkiga qancha hissa qo‘shganidan qat’i nazar) endi bu «huquq» odamlarning mahsulot yaratishdagi ishtirokiga asoslanadigan bo‘ldi. Urug‘ning ayrim a’zolarida ortiqcha mahsulot, shaxsiy mulkning paydo bo‘lishi, oilaning shakllanishi tomon qo‘yilgan yangi qadam bo‘lgan «sovg‘a ayirboshlash»ni yuzaga keltirdi. Erkak kishi boshqa ypyg‘dagi ayoliga o‘zining mukofotini sovg‘a qilgan, shuningdek, ayol ham ayni yo‘lni tutgan. Ular o‘rtasidagi sovg‘a ayirboshlash qatorida erkak bilan ayol o‘rtasidagi jinsiy munosabat ham davom etavergan. Covg‘a ayirboshlashning to‘xtatilishi esa ular o‘rtasidagi aloqaning ham tugashini bildirgan. Shunday qilib, nikohning yana bir turi – individual juft nikoh yuzaga kelgan. Bunda ayolni qarindoshlari, ya’ni o‘z urug‘i erkaklari bilan teng taqsimlash munosabatlari, boshqa urug‘dagi erkaklar bilan esa sovg‘a ayirboshlash munosabatlari bog‘lab turgan. Shuni aytib o‘tish joizki, juftli oilaning yuzaga kelishi boshidanoq onalik urug‘i asoslarining buzilishiga olib kelishini bildirgan. YA’ni, erkak kishi o‘z mukofotini boshqa urug‘dagi ayoli va bolalariga qanchalik ko‘p bersa, uning o‘z onalik urug‘iga shunchalik kam ulush qolgan. Biroq er hali xotin va bolalarining yagona boquvchisi bo‘lmagan. Juftli oilalarning yanada mustahkamroq bo‘lishi uchun covg‘a ayirboshlashda er xotiniga, xotin eriga berganga qaraganda ko‘proq sovg‘a berishi lozim edi, shunday qilib sovg‘a ayirboshlash munosabatlari boquvchilik munosabatlariga aylanishi lozim edi. Shu bilan birga erkakning xotin va uning bolalari bilan aloqasi muntazam va uzoq muddatli bo‘lib bordi. Nihoyat, qabilalararo nikoh zamirida xo‘jalik birligi — jamoa tashkil topdi, unga erlar o‘z xotinlari va ularning bolalari bilan kirdi. Erkaklar o‘z singillaridan, ayollar esa mos ravishda o‘z aka-ukalaridan ajralishdi. Yangi iqtisodiy xo‘jalik birligi yoki oilaning yana bir turi – juft oila yuzaga keldi, unga asosan er, xotin va uning bolalari kirdi. Demak, nikoh oiladan ilgari vujudga kelgan bo‘lib, dastavval, patriarxal oila vujudga kelishiga qadar, urug‘chilik davrida faqat jinsiy tabiiy hayotni boshqarib borgan. Oila vujudga kelgandan so‘ng esa nikoh kishilar hayotining boshqa

sohalariga, chunonchi, huquqiy, axloqiy va maishiy sohaga ham kirib borgan. Nikohning oiladan farqi shundaki, u o‘zi vujudga kelgan dastlabki davrda muayyan iqtisodiy, xo‘jalik huquqi va majburiyatlari o‘zining birinchi kunlaridanoq muayyan huquqlar va majburiyatlar bilan bog‘langan kishilarning kichik uyushmasi, ittifoqi, birligidir. Oila sinfiy jamiyatga qadar jinslar o‘rtasidagi jinsiy munosabatlarni boshqaradigan birdan-bir vosita bo‘lgan.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T., 2016 2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. T., 2017 yil 19-avgust 3. Karimov. I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., 1998. 4. Karimov I A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish eng oliy saodatdir.T., 2015 5. Historische Antropologie. Kultur, Gesellschaft, Altltag. Gottingen, 1984—1998. 6. Schulze W.(Hg.). Socialgeschihte, Alltagsgeschihte, Mikro-Historie, eine Diskussion. G`ttingen, 1994; (нем.) 7. Кром. М.М. Историческая антропология. Пособие к лекционному курсу. 1- е изд. СП б: 2000; 2-е изд. СП б-2004; 3-е изд. СП б 2010.

O'xshashlar

Oila va Nikoh (Ibtidoiy jamiyat tarixi)

O’rta osiyo ibtidoiy tarixining davri va bosqichlari ibtidoiy tarixni davrlashtirish

Ibtidoiy davrda tillar va etnoslar

Ibtidoiy jamiyatda dehqonchilik va chorvachilik

Dinning ibtidoiy shakllari