Ibdidoiy jamiyatning davrlashtirilishi va irqlarning paydo bo‘lishi - Tarix - Referatlar

Ibdidoiy jamiyatning davrlashtirilishi va irqlarning paydo bo‘lishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

249.32421875 KB

Ko'chirib olish

Ibdidoiy jamiyatning davrlashtirilishi va irqlarning paydo bo‘lishi Reja: 1. Ibtidoiy tarixni davrlashtirish va sanalari 2. Sanalarni aniqlashda tabiiy fanlarning roli 3. Sanalarni aniqlashda mehnat qurollarining takomillashib borish jarayoni ning ahamiyati. 4. Irqlarning paydo bo‘lishi va sabablari

Ibtidoiy tarixni davrlashtirish va sanalari Ibtidoiy jamiyat o’rganar ekanmiz, mazkur davrda sodir bo’lgan voqea va hodisalarni qachon, qaysi vaqtda bo’lganligini aniqlash ibtidoiy jamiyat tarixi fani oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir. Arxeologik yodgorlikning madaniy qatlamlaridan kavlab olingan moddiy buyumlarning nisbiy yoki absolyut haqiqiy aniq sanasi aniqlanmas ekan, mazkur moddiy buyumlar o’tmishini o’rganishning haqiqiy tarixiy manbasi bo’la olmaydi, balki arzimas, tashlandiq narsaga aylanib qoladi. Tarix fanida, xususan, ibtidoiy jamiyat tarixi fanida davrni aniqlash, sanasini belgilab olish juda murakkab bo’lib, uning xilma-xil usullari mavjud. Moddiy va madaniy buyumlarni sanasini aniqlashda arxeologiya, geologiya, poleontologiya, fizika, ximiya va boshqa fanlar qo’lga kiritgan ma`lumotlar asos qilib olindi. So’nggi yillar ichida olimlar ibtidoiy jamiyat tarixining nisbiy va mutloq sanasini aniqlashning yangi usullari kashf etilib sinab ko’rildi. Geoxronologiya, roleometrik Radiouglerod, dendroxromologiya, arxeomagnit, kaliyargon va boshqa usullar shular jumlasidandir. Mazkur usullarni qo’llash natijasida ibtidoiy jamiyat tarixining davrini aniqlash va sanasini belgilashda ancha yaxshi natijalarga erishildi. Atmosferada esa uni o’simliklar yutadi, o’simliklar va nafas organlari orqali hayvonlar organizmiga singadi. Hayvon va o’simliklar halok bo’lar ekan, S 1 4 ham emirila boshlaydi. Karbonatning yarim emirilishi 5500-6000 yilga teng, demak karbonatning yemirilishi darajasi bilib olingach, o’simlik va hayvonning yashagan vaqti ravshan bo’ladi. Keyingi vaqtda arxeologik va yodgorliklarning sanasini aniqlashda kaliy-argon Ach 1 0 ) usuli ham keng qo’llanilmoqda. Kaliy-organ usuli yordami bilan tarkibida kaliy bo’lgan vulqon madanlarining yoshini aniqlash mumkin.

Arxeologik yodgorliklardan topilgan sopol buyumlarni vaqt-sanasini aniqlashda arxeomagniy usuli ijobiy natijalarni bermoqda. Olimlarning mulohazalariga ko’ra sopoldan yasalgan buyumlarga erning magniy maydoni ta’sir etib, u sopolda uzoq vaqt o’zgarmagan holda saqlanib qoladi. Sanalarni aniqlashda tabiiy fanlarning roli Sopol buyumlarni magnitlanish natijasiga ko’ra, Yerning magniy maydoni chiziqlari tortiladi. Shunga qarab qadimiy sopol idishlar, sopoldan yasalagan boshqa buyumlarning sanasi aniqlanadi. Mazkur usul yerdan kavlanib olingan sopol buyumlarning sanasini 25 yil xato bilan belgilab berishi mumkin. Sanani aniqlashning yana bir usuli dendroxronologik usuldir. Bu usul yordami bilan arxeologik yodgorliklarning madaniy qatlamlaridan topilgan daraxtlirning yillik xalqalriga karab, uning kesilgan vaqtini bir yilgacha aniqlida bilib olish mumkin. Odamning eng qadimgi ajdodlari. Inson tabiat tirik mavjdodlarning eng oliysi va gul tojisi hisoblanadi. Yer yuzida bu oliydarajadagi mavjudotning paydo bo’lib, yashay boshlaganiga qarib 3, 5,3,5. million yillar o’tdi. Mazkur davr mobaynida inson mehnat qilish tufayli hayvonlar olamidan ajralib chiqib, uzoq rivojlanish bosqichini o’z boshidan kechirib, nihoyat bundan 40-45 ming yil ilgari hozirgi zamon qiyofasidagi odamga aylandi. Shu bilan antropolonez jarayoni ham tugab, nihoyasiga etdi. O’zining kelib chiqishiga qiziqish uni bilishga intilish odamlarda juda ham erta uyg’ongan. Lekin kishilarning ilmiy bilimi juda oz bo’lganligi tufayli bu masalaga uzoq vaqt javob topmaganlar. Ammo kishilar o’z ajdodlari haqida ko’pdan- ko’p afsona va rivoyatlar to’qiganlar. Ilmiy bilimlarning to’plana borishi natijasida odamlarda o’z o’tmishiga qiziqishning tobora kuchayishiga olib

kelgan. Natijada odamning paydo bo’lishi haqida xilma-xil nazariyalar paydo bulgan. Odamning paydo bo’lishi va yaratilishi haqida qadimgi o’rta asr diniy kitoblarida mantiqsiz afsona va rivoyatlar ko’p uchraydi. XVIII va XIX asrlarda arxeologik, antropologiya soxasida qo’lga kiritgan ilmiy dalillar va ilg’or qarashlar, odamning kelib chiqishi xaqidagi diniy rivoyat va afsonalar ilk bor zarba berib, bu masalani bundan keyingi rivoji uchun zamin hozirladi.. XVIII-XIX asrlarda shakllanib vujudga kelgan arxeologiya fani qo’lga kiritgan yangi dalillar aloxida ahamiyatga ega bo’ldi. Qadimgi davrning ilg’or fikrli Rim, Yunon, Xind va Xitoy mutaffakrlari insonning tabiiy ravishda paydo bo’lganligi haqida o’z muloxazalarini bildirganlar. Lekin bu -fikr o’rta asrlarda cherkov va dinning ta’siri natijasida rivojlantirilmadi. Ammo XVII asr oxiri va XVIII acrdan boshlab olimlar bu masalaga jiddiy e`tibor bera boshladilar. Chunonchi J. B. Lamark Karl Linney. Tomas Geksli 1 va boshqalar insonning bialogik jixatidan maymunlarga yaqinligi, kelib chiqishi va uning tabiatda tutgan o’rni haqida ilg’or fikrlar bilan maydonga chiqdilar. Bu sohada mashxur ingliz alimi, tabiatshunos CH.Charl Darvinning xizmatlari alohida ahamiyatga egadir. CH. Darvin o’zining “Tabiy tanlanish, yo’li bilan turlarning paydo bo’lishi (1850), «Odamning paydo bo’lishi va jinsiy tanlanish-degan asarlarida o’zigacha to’plangan va o’zi yiqqan materiallarga asoslanib o’simliklar va xayvonlarning eng oddiy turlaridan rivojlanib, oliy turlarga etganligini isbot qilib berdi. CH. Darvin odamning xayvonot olamidan kelib chiqqanini isbot qilib berar ekan, u odimning paydo bo’lishida tabiiy tanlanishning ahamiyatiga ortiqcha baxo berib yuborib, ong muhim sotsial sabab bo’lgan mehnatning olamshumul ahamiyatini payqamadi. Lekin Darvinning ulug’ hizmati o’simliklarni, 1 Conrad Phillip Kottak Cultural Anthropology . A.Begmatov tarjimasi . Toshkent 2004 y 156 b

xayvonlarni hamda odamni xudo o’zgarmaydigan qilib yaratgan degan diniy afsonaviy fikrlarni yo’qqa chiqardi. U o’zining evolyutsion ta`minoti bilan er yuzidagi butun tirik mavjudotlarning oliysi odam ham yaratilgan, hamda turlar o’zgarmaydan degan metofizik va diniy tasavvurlarga qarshi chiqib, bu fikrlarni xato ekanligini isbot qilib berdi. Lekin CH. Darvin o’z asarlarini yozayotgan davrda uchlamchi davrning odamsimon maymunlari bilan undan ko’p million yillar keyin kelib chiqkan xozirgi zamon odlarining bir-biri bilan bog’lovchi topilgan emas edi. Lekin ko’p yillar davomida olib borilgan geologik, paleontologik arxeologik tadqiqot ishlari oraliqdagi bu uzilishni bir darajada to’ldirdi. Odamning ham, gorilla va shimponzelarning yaqin umumiy ajdodi hisoblangan odamsimon qazilma maymunlar driopiteklar 11-20 million yillar ilgari miotsen davrida, janubiy Osiyo, janubiy Yevropa va Afrikada tarqalgan edi. Bulardan yana biri darvin driopeteki bo’lib, uning qoldiqlari Avstraliyaning o’rta miotsen yotqiziqlaridan topilgan. Odam ajdodiga yaqinroq maymunlardan yana biri ramapitek bo’lib, ularning suyak qoldiqlari Shimoliy -Hindistondagi Sivalika tepaligining quyi pliotsen yotqiziqlaridan topilgan. Romaniteklarning qoldiqlari Sharqiy Afrikadagi Keniyadan topilib, uni keniyapitek ham deb ataladi. Ular 10-14 million yil ilgari yashagan mavjudotdir. Bu bosqichda inson ajdodi hozirgi zamon odamsimon maymunlaridan ajralib chiqqan bo’lib, romanotipek odam ajdodi deb hisoblash mumkin emas edi. Romanotipetik tropik o’rmonlarda, daraxtlar ustidayashab o’simliklar bilan ovqatlanar va u ham odamsimon maymunning o’zginasi edi. Lekin ba`zan olimlar romanitipek nisbatan ochiq joylarda

yashib, ikki oyoqda yurgan, degam fikrni ilgari suradilarki. Ammo bu qarashni ko’p olimlar qo’llab quvvatlamaydilar. Bu jihatdan ham diqqatga sazovor bo’lib, uning ikki tishi, yuqori jag’ suyagining sinig’i 1939 yili Sharqiy Gruziyaning Sagarji rayonidagi Udobno degan joydan topilgan. Udobnopitek miotsening oxiri, plotsenning boshlarida ya`ni 13-16 million yil muqaddam yashagan. Udobnopitek tishlarning tuzilishiga qarab xukm chiqarilsa, u ko’p jixatdan drionitek va rominipiteklarga yaqin bo’lgan. Olimlarning ta`kidlashicha u qadimgi karkidan, mastadan, ginparion, jrafa va giena kabi yirik hayvonlar bilan zamondosh bo’lgan odamsimon maymun edi. Ammo avstralopitek deb ataluvchi qazilma maymun zoti romanipitekka, nisbatan ham odamga juda yaqin edi. Avstrolopitekning suyaklari dastlab 1924 yili R. Larte tomonidan kashf etilib bayon etilgan.Ибтидоий жамоа даври тарихи Ибтидоий жамоа даври тарихи Тош даври (палеолит ) Тош даври (палеолит ) Бро нзадаври (жез ) Бро нзадаври (жез ) Темир даври Темир даври ПалеолитПалеолит МезолитМезолит НеолитНеолит ЭнеолитЭнеолит Илк –олдувай , Ашель , шелл Илк –олдувайолдувай , , Ашель , шелл Ўрта –Мустье Ўрта –Мустье Сўнгги –Ориньяк , солютре , мадлен Сўнгги –Ориньяк , солютре , мадлен Даврлар : Тош даври –3-2 млн . йил аввалдан –м.ав .3 минг йилгача  Бронз адаври -м.ав . 3 –1 минг йилгача Темир даври -м.ав .1 минг йилдан . – милодий 1 асргача Даврлар : Тош даври –3-2 млн . йил аввалдан –м.ав .3 минг йилгача  Бронз адаври -м.ав . 3 –1 минг йилгача Темир даври -м.ав .1 минг йилдан . – милодий 1 асргача

So’nggi vaqtda olib borilgan qidiruv ishlari natijasida 400 dan ortiq avstrolopitek maymunlarining suyak qoldiqlari topildi. Ularning aksariyati Janubiy va Sharqiy Afrikadan topilib, ikki urug’ga mansubdir. Bu Tuanga, Makapansgata va Sterkfoyitadan topilgan afrikali avstralopitek hamda Kromdraya va Svarkraisadan topilgan parangriotidir. Ularning sanasn 900 ming yildan 3 million yilgacha borib taqaladi. Bular parantrop va boys zinjontropiga mansub bo’lib, Tanzaniyaning Olduvay darajasidan, Keniyaning Turkona (Rudolf) ko’li atrofidagi Kanepoy, Koo’a- fora, Lotegam, Ileret, Efiopiyaning janubidagi Omo daryosi vodiysidan topib o’rganilgan. Sharqiy Afrika avstropiteklarining sanasi kadiy-argon usuli bilan aniqlanishiga 5,5 bilan 0,7 million yil bilan chegaralanadi. Shuni ham aytib o’gish kerakki, Sharqi-Janubiy va Janubiy Osiyodan ham avetrolonitekka yaqin bo’lgan mavjudodlarning suyaksuyaklari topilgan. Xitoyning janubidan topilgan Blek gigantopitegeni Shimoliy Hindistonda topilgan bilaspur gigantointegining hamda Yavaning Sangirak degan joyidan topilgan qadimgi yavan magintroplarini shular jumlasidan kiritish mumkin. Avstrolipetiklar yerda yashashga moslashgan mavjudod bo’lib, ikki oyoqlab yurgan. Ular hamma odamsimon maymunlardan tarqalgan va ayni vaqtda odamga yaqinlashib, qolgan edi. Ammo ularning oyoq-qo’llarida ushlagich organlari saqlanib qolgan bo’lib, u holi tayanch organi sifatida to’liq shakllangan emas edi. Uning barmoqlari ancha kuchli, bo’g’inlari taraqqiy etgan bo’lib, qamrab olish va mahkam tutish xususiyati bilan har qanday odamsimon maymunlar bo’g’inidan farq qilar edi. Ammo bo’g’inlarida odamsimon maymunlarning biqinlariga o’xshash xususiyatlarga oz emas edi. Jag’ suyaklari katta bo’lib, lod tomonga turtib chiqmagan oziq tishlarinig kichikligi, tishlar orasidagi bo’shliqning

bo’lmasligi, ularni odamsimon maymunlardan keskin (ajratib, odam bilan yaqinlashtirgan edi.) Avstropolitek miya qutisining o’rtacha xajmi 522 sm- ga barobar bo’lib, asosan 435 dan 600 sm 3 oralig’ida tebranadi. Ba`zi olimlar avstrolopitekni odam qatoriga qo’shsa, ba`zilari uni odamsimon maymunga mansub deb hisoblaydilar. Ammo shuni unutmaslik kerakki, avstropoliteklar insonlar dunyosiga emas balki, hayvonot olamiga mansub mavjudod edi. Jag’ suyaklari tishining tuzilishi, hamda ular tomonidan o’ldirilgan pavian va boshqa sut emizuvchi hayvon suyaklarini topilishi avstropoliteklarni boshqa maymunlardan farq qilib, go’sht bilan ovqatlanganliklarini ko’rsatadi. Irqlarning paydo bo‘lishi va sabablari. Ishlab chiqarishning yuksala borishi va yashash sharoitlarning yaxshilana borishi aholining asrlar osha ko‘paya borishini taqozo qilardi. Ishlab chiqarish qurollarining doimiy takomillasha borishi ovchilik, termachilik, baliqchilik xo‘jaliklarining rivojlanishiga olib keldi. Ayniqsa, ovchilikning rivojlanishi yashash hududlardagi hayvonot dunyosining kamayishiga ta’sir ko‘rsatdi. So‘nggi paleolit davri ovchilari avvalgi yashash joylaridan muzlik davridan keyin hosil bo‘lgan keng dashtzorlarga oziqa izlab tarqalish, ma’qul ekologik burchaklarni ishg‘ol qilib, o‘zlashtirishga olib keldi. Bu davrda odamzod Shimoliy Ovropa, Osiyo hududlaridagi dasht mintaqalarni o‘zlashtiradilar. So‘nggi paleolit davrida Sibir va Shimoliy Germaniya hududlari o‘zlashtirildi. Osiyo mintaqalaridan tarqalgan odamzod jamoalari Berengov qo‘ltig‘i orqali birinchi bor Amerikani ishg‘ol qiladilar. Paleolitning oxirlarida va mezolit davrida odamzod Avstraliyani ishg‘ol qiladi. So‘nggi paleolit davrida bir-biridan muayyan darajada o‘z taraqqiyoti bilan farq qiladigan madaniy viloyatlar tashkil topadi. Bu borada o‘z xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladigan uchta viloyatni ko‘rsatish mumkin: muzliklarga tutash Ovropa, 2 Sibir-Xitoy va Afrika – O‘rta Yer dengizi hududlarini o‘z tarkibiga oluvchi oykumenlar viloyati shular jumlasidandir. 2 Conrad Phillip Kottak Cultural Anthropology . A.Begmatov tarjimasi . Toshkent 2004 y 178 b

Muzlikka tutash Ovropa viloyati bir necha muzliklarni boshdan kechirgan Ovropa hududini to‘la o‘z ichiga oladi. Odamzod jamoalari bu viloyatlarda qattiq qish sharoitida yashagan va mamont, shimol bug‘usi kabi yirik jonivorlarni ovlab tirikchilik o‘tkazganlar. Bu zimiston qish sovug‘i sharoitiga moslashgan yashash kulbalarini qurishga kirishadilar. Kulbalarni qurishda mamont suyaklaridan va boshqa jonivorlarning terilaridan foydalanganlar. Ovropa hududida yashagan aholining asosiy madaniyat birligi tarkibi yakdil ko‘rinishda bo‘lsa-da, ammo mintaqalar bo‘ylab qisman bir-biridan farq qiladigan madaniyat birliklari tashkil topadi. Masalan, Rus tekisligi, Chexoslovakiya va unga tutash Markaziy Ovropa hududlarida yashagan aholining madaniyati G‘arbiy Ovropa aholisi madaniyatidan farq qilardi. Muzlik mintaqasiga tutash Ovropa tabiiy sharoitiga o‘xshash mintaqalarda Sibir-Xitoy viloyati aholilari yashagan. Biroq bularda muayyan darajada Ovropadan farq qiladigan qurol yasash texnikasi shakli asosidagi madaniy taraqqiyot yo‘nalishi mavjud edi. Bu farq yana shundan iborat ediki, bu mintaqa aholisiga tosh o‘zakdan bo‘ydor paraqalar ajratib olish texnologiyasi ma’lum bo‘lsa-da, asosiy qurollardan – skreblo va chopuvchi qurollar Ovropaning muster davri aholisi qurollariga o‘xshash bo‘lib, ayrim holatlarda ashell davridagi qo‘pol chopuvchi cho‘qmor qurollarga o‘xshash qurol-aslahalar mavjud edi. Afrika – O‘rta Yer dengizi viloyatiga Afrikadan tashqari Ispaniya, Italiya, Bolqon yarim oroli, Qrim, Kavkaz, Yaqin Sharq mamlakatlari hududlari kiradi. Bu mintaqalarda yashagan aholi yumshoq iqlim o‘simliklari, hayvonot dunyosi sharoitida yashab, ko‘pincha dasht kiyigi, tog‘ echkisi, bug‘u, ot, buqa va yirik yirtqichlar kabi jonivorlarni ov qilishgan va terim-termachilik bilan keng ravishda shug‘ullangan. Suyakdan yasalgan qurollardan igna, juvoldiz kabi qurollar serob uchraydi. Bu mintaqalarda mikrolit qurollar Ovropaga qaraganda ancha avval tarqalgan. Shu bilan birga bu mintaqada toshdan bosim orqali paraqalar ajratib olish texnologiyasi sust taraqqiy qilgan. Ammo shimoliy o‘lkalarga qaraganda bu yerda o‘q-yoy ancha erta kashf qilingan. Bu holat mayda jonivorlarga, parrandalarga ko‘proq ov qilish sharoitini tug‘dirgan.

So‘nggi paleolit davrida eslatilgan uch viloyatlarda madaniy taraqqiyot bir- biridan keskin farq qilmas edi va ularning chegarasi ham mutlaq aniq emasdi. Har bir ko‘rsatilgan viloyatlar tarkibida bir-biridan qisman farq qiladigan lokal, ya’ni joyli, mahalliy madaniyatlar ham rivoj topgan. Janubiy Sharqiy Osiyo paleoliti deyarli hamon yaxshi o‘rganilmagan. Shunga qaramasdan ayrim o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lganligi sababli bu viloyat to‘rtinchi qilib fanga kiritilgan. Bu mintaqalarda yashovchi aholining sharoiti Shimoliy Ovropadan keskin farq qilib, iliq iqlimga mos flora va faunoga serob edi. Shuning uchun ham bu viloyat aholisi bu zamonlarda doimiy qishloqlarda yashamagan, unga zaruriyat ham bo‘lmagan. Shu boisdan bu mintaqalarda yashagan aholi vaqtinchalik, mavsumiy uy joylar bilan kifoyalangan. Amerika qit’asining odamzod tomonidan o‘zlashtirilishi bundan 20 ming yil avval sodir bo‘lgan. Bu mintaqa Osiyodan Berengov qo‘ltig‘i orqali o‘tgan aholi tomonidan ishg‘ol qilingan. Bu qit’ada hatto primatlar qoldiqlari ham topilmagan. Amerika hindlarining o‘tmishdoshlari eski dunyodan kirib borgan ibtidoiy jamoalardan iborat edi. Amerika hududidan topilgan tosh qurollar xitoy so‘nggi paleolitiga, xususan, Chjoukuodyan g‘or makonining yuqori qatlami, shuningdek, Birma, Indoxitoy so‘nggi paleolit madaniyatiga o‘xshashdir. Amerikada tosh asri madaniyatining asoratlari mil. avv. 5 minginchi yillarga qadar saqlanib qolgan. Avstraliya qit’asi, fanning so‘nggi ma’lumotlariga ko‘ra, Janubiy-Sharqiy Osiyo va Indoneziya tomonidan kirib borgan aholi jamoalari tomonidan so‘nggi paleolit davrida o‘zlashtirilgan. Bundan keyingi o‘zlashtirgan aholi mikrolit qurollardan foydalangan va butun qit’a bo‘ylab, o‘ziga xos ovchilar va terimchilar madaniyatini shakllantirgan. Irqlarning kelib chiqishi Irqlarning kelib chiqishi haqida ayrim lo‘nda va qisqacha xulosalar bilan kifoyalansak bo‘ladi. Odamzodning dastlabki jahonning turli mintaqalariga tarqalishi va o‘zlashtirishi tufayli irqiy differensiatsiya vujudga keldi. Arxeologik manbalar va ibtidoiy odamlarning bosh chanog‘ining o‘rganilishicha, hozirgi

zamonda mavjud bo‘lgan irqiy alomatlar so‘nggi paleolit davrida vujudga kelgan. Bu irqiy bo‘linmalar ko‘pincha qit’alararo chegaralar bilan belgilanadi. Masalan, ovropoid irqiga oid aholi Ovropa, mongoloidlarga oid aholi Osiyo, negroid irqiga tegishli vakillar Afrika, Avstraliya qit’alarida tarqalgan. Shu bilan bir vaqtda O‘rta Yer dengizining shimoliy rayonlarida qisman negroid vakillari ham uchraydi. Afrikaning shimoliy go‘shalarida negroidlar vakillari uchraydi. Kavkaz va O‘rta Osiyo ko‘proq yevropoid aholi vakillari bilan, Janubiy va Janubiy-Sharqiy Osiyoda 3 negroidlarning mongoloidlar va yevropoidlar bilan aralashma aholisi vakillari yashagan. Irqiy bo‘linishdagi ayrim o‘ziga xos belgilarni qisqacha ko‘rib o‘tishimiz mumkin. Klassik negroid irqiga mansub aholining terisi qora rangda, sochi jingalak, burun tuzilishi enli, keng, lab tuzilishi qalin va teskari ag‘darilgan ko‘rinishda bo‘lib, bu alomatlar yashash tabiiy sharoitga moslashgan. Masalan, bu tipdagi odamlarning teri qatlami alohida pigment bilan qoplangan bo‘lib, bu alomat ular terisining quyosh nurida kuyishdan saqlanishida yordam beradi. Mongoloid irqi issiq, biroq kontinental iqlimga ega yarim cho‘l va dasht sharoitiga ega viloyatlarda shakllangan. Bu mintaqada qum bo‘roni bilan sovuq shamollar esib turadi. Bunday sharoit odamlarning o‘z himoyasi bilan bog‘liq alomatlarning vujudga kelishiga olib kelgan. Haqiqatan ham mongoloid irq vakillarining yuz tuzilishi yalpoqroq holda teri yog‘i bilan qoplangan, qisiq ko‘z bo‘ladilar. Bu xususiyatlar ularni sovuq shamol – izg‘irinlardan, qum uchirmalaridan himoya qilishga moslashgan. Ovropoid irqqa tegishli aholi vakillarining burun tuzilishi ancha ilgari cho‘zilgan bo‘lib, bu xususiyat ham iqlim sharoitga moslashgan holda shakllangan. Shunday qilib, tabiiy iqlim va jo‘g‘rofik joylashish mintaqalariga nisbatan so‘nggi paleolit davriga kelib hozirgi zamon odamlarining o‘tmishdoshlarida 3 xildagi irqlar shakllangan. Paleontropologik va arxeologik manbalarning guvohlik berishicha, mezolit davriga kelib, yirik irq tarkibida uning shahobchalari paydo bo‘lgan. Masalan, 3 Conrad Phillip Kottak Cultural Anthropology . A.Begmatov tarjimasi . Toshkent 2004 y 136 b

ovropoid irqi tarkibida shimoliy va janubiy shahobchalar yuzaga kelgan. Mongoloid irqi tarkibida Sibir, Janubiy Osiyo va Amerika shahobchalari vujudga kelgan. Ko‘pgina joyda shahobchalar esa asosiy qit’alardan ajralib, biq holda rivojlangan aholi orasida sodir bo‘lgan. Bu kabi irq variantlarining paydo bo‘lishi turli omillar ta’siri bilan bog‘liq holda kechgan. Umumiy jihatdan qaralganda, aytilgan barcha irqlar so‘nggi ikki-uch ming yillar ichida to‘la kamol topadi va ibtidoiy jamiyat tarixi xronologik chegarasidan chiqib ketishi kuzatiladi. Ma`lumki, inson hayvonlar olamidan ajralib chiqib odam holatiga kelguniga qadar juda uzoq tarixiy rivojlanish jarayonini bosib o’tdi. Odamzodning vujudga kelish masalasi bilan paleontropologiya (odamning qazilma qoldiqlarini o’rganuvchi antropologiya bo’limi) shug’ullanadi. Antropologiya-morfologiya, antropogenez va irqshunoslik kabi uch asosiy bo’limlardan iboratdir. Morfologiya odamning tana tuzilishi va undagi o’zgarishlarni o’rganadi. Antropogenez esa odamning kelib chiqishi va jismoniy rivojlanishi masalalari bilan shug’ullanib, uning hayvonlar dunyosida tutgan o’rniga baho berib, hozirgi zamon odami vujudga kelishi shart-sharoitlari va sabablarini o’rganadi . Nihoyat irqshunoslik esa yer yuzida odamzod irqlarining vujudga kelishiga tarixan, ularning turlarga bo’linishi, shakllanish sabablarini va irqlar o’zgarishining qonuniyatlarini ham ularning geografik jihatidan tarqalishi hamda aralashuvini o’rganadi. Ma`lumki, ibtidoiy kishilar allaqachonlar o’lib ketganlar, lekin ularning suyak qoldiqlari yer yuzinnng juda ko’p joylaridan topildi va topilmoqda. Ibtidoiy odamlarning suyak qoldiqlari Tangan`ika (Sharqiy Afrika)- dagi Olduvay darasidan, Keniyaning Rudolf ko’li yaqinidan, Efiopiyadan, Aljirdan, Janubiy Afrikadan, Chad respublikasidan, Xitoydan, Indoneziyadan, Sobiq SSSR territoriyasidan, shu jumladan Qrimdan, Gruziyadan, Armaniston, O’zbekistondan ko’plab topilgan va topilmoqda.

Mazkur suyaklar altropologlar uchun asosiy material bo’lib, ular bu suyaklarni har tomonlama sinchiklab o’rganish asosida ibtidoiy davr kishilarining tana tuzilishi va umumiy ko’rinishini tiklaydilar. Qazilma odamlarning saqlanib qolgan suyaklarini sinchkovlik bilan siyosiy-anatomik jihatidan o’rganish ularning saqlanib qolgan qismini topish imkonini beradi. Buning uchun antropologiya fanida puxta ishlangan skeletni o’lchash sistemasi keng ko’lamda qo’llaniladi. Antropologlar (ibtidoiy odamning suyak qoldiqlari va butun skeletlarni chuqur o’rganish asosida ular muskulining joylashishi, rivojlanishi yuz tuzilishi, bosh miya qopqog’i, miya qismining xajmi, uning katta-kichikligi hamda ichki va tashqi tomonining tuzilishini tiklaydilar. Bu esa ibtidoiy kishilarning qiyofasi qanday ekanligining, nimalarga qodir ekanligini bilib olish imkonini beradi. Bu sohada V.V.Bunak, G.A.Bong- Osmolovskiy G.F.Debets, 4 M.M.Gerasimov, M.F.Nesturx, Y.Y.Roginskiy, M.I.Uro’sov, V.I.Yakimov N.A.Sinelnikov, V.P.Alekseev va boshqa chet el antropologlari juda katta xizmat qildilar va xizmat qilmoqdalar. Demak antropologik dalillarsiz kishilikning ibtidoiy davrining tasavvur qilish qiyin va mushkul ishdir: Shuning uchun antropologik dalillar ibtidoiy jamiyat tarixan shakllanishining muhim manbalaridan biri hisoblanadi. Irqlar nasldan-naslga o’tuvchi tashqi fizik xususiyatlarga ega bo’lgan tarixiy tarkib topgan turli xil odamlardan tashkil topadi. Odamlardagi irqiy belgilar reaktsion burjua olimlari aytganidek azaliy bo’lmay balki ularning turli erlarga tarqalishi, turli xil geografik omillar ta`siri ostida va tarixiy tarkib topgan, shart-sharoitlar natijasida paydo bo’lgan xususiyatdir. Yevropada so’ngi poleolit paydo bo’lgan Kro-man’on tipidagi odamlar evropoid irqining tipik vakili hisoblanadi. Baland boylik, kalla suyaginingt cho’ziqlgi, qovoq usti qabartma suyagining yo’qligi, keng yumoloq yuzlilik, pastki jag’ning to’laligi va iyakning yaxshi rivojlanganligi evropoid irqining o’ziga xos xususiyatidir. 4 Conrad Phillip Kottak Cultural Anthropology . A.Begmatov tarjimasi . Toshkent 2004 y 116 b

Evropoid irqining asosiy belgilarini o’zida mujassamlashtirgan bosh suyaklar Frantsiyaning Kro-man’on, Shanselyad, Komb-Kanell’, Orinyak, Angliyaning Naviland, Italiyaning kavilon, Barma Granda, Bousso de Torre, Shimoliy Afrikaning Afalu-bu- Rummal’, Maktaal-Arbi, assilyar, sobiq SSSR ning Voronej shahri yaqinidagi Kostenka, Qrimdagi Murzak –Koba, Fotma-Koba, Yaqin va O’rta Sharqdagi bir qancha joylarlan topilgan va o’rganilgan. Lekin evropoidlar asosan Yevropada shakllanib kengroq tarqalgan. So’ngi poleolitda evropoid irqidan tashqari negroid irqining ham bo’lganligi fanga ma`lum. Bu irq vakillari kromononlardan boy-bastining pastligi bilan va boldirlarining uzunligi, basharalarining yapaloqligi, tishlrining soyloqligi, sochlarining qora, jingalakligi va iyaklarining o’rtacha taraqqiy qilgandigi bilan ajraliyu turadi. Negroid riqining vakillari Italiyaning Grimal’di, Sahroyi Kabirdagi Asselyar, Kostenkadagi Markina g’ori, Palastin va O’rta er dengizi havzasidagi ba`zi joylardan ko’rlab topilgan. So’ng poleolit davrida Markaziy Osiyo, Sibir’ va uncha tutash bo’lmagan joylarda mongoloid irqiga mansub bo’lgan odamlar yashagan. Bu irq vakillari yuz bichimining kattaligi, oldinga chiqib turishi, yonoqlarining o’siqligi yon tomonga biroz bo’rtib chiqib turishligi shu tufayli yuzning yapoloqroq bo’lishi, ko’zning biroz qisiqligi, yuqori qovoq burmasining kuchli rivojlanganligi burunning o’rtacha kenglikda bo’lishi va qansharning pastligi bilan harakterlanadi. Mongoloid irqi vakillarining qazilma suyaklari Krosnoyarskdagi Afontova Gora P, Pekin yaqinidagi Chjoukoudyanning yuqori g’oridan topilgan. Keyingi vaqtda Uzoq Sharq, Sharqiy Sibir’, G`arbiy Sibir’, Mongoliya, Xitoy va boshqa joylardan mongoloid irqiga mansub bo’lgan jud ko’p kalla suyaklari, butun-butun skeletlari topildi va topilmoqda. Shuni nazarda tutish

kerakki, mazkur qadimgi irqlar xozirgi zamon irqlariga nisbatan bir- birlaridan uncha farqlanmagan. Biroq, so’ngi poleolit odamlarning ayrim vakillarida harq-hil irqqa mansub alomatlar paydo bo’la boshlagan. Mutaxassisilarning aniqlashicha ibtidoiy jamiyat rivojlanishining dastlabki bosqichlarida turli odamlar yashab turgan tabiiy sharoit, geografik muhit muhim ahamiyati kasb etgan. Antropolog Y.Y.Roginskiy negroid irqining odamlarining ilk davridan boshlab janubiy kengliklarida issiq, serquyosh o’lkalarda yashaganligi bilan bog’laydi. Arxeolog S.A. Semenov mo’g’ul irqidagi bo’rtgan qovoq, epikantus va qisiq ko’zlarning dastlab paydo bo’lishida tabiiy muhitning katta rol` oynaganligini isbotlab bergan. Markaziy Osiyo va unga shimol tomondan yondashgan Sibirning yarktik rayonlari mo’g’ul irqi dastlab paydo bo’lgan o’lkalardir. O’z-o’zidan ravshanki. Markaziy Osiyo uchun uzoq davom etadigan qattiq shamollar va kuchli qor hamda qum bo’ronlari harakterlidir. Bu bo’ron va shamolar to’xtaganda esa havo toza, tiniq, bo’lib. quyosh butun nurini sochib turgan, hamda ko’zni kattaroq ochib yurishga imkon bermagan. Shu tufayli mazkur joydagi aholida mo’g’ul irqiga xos bo’lgan qisiq ko’zlilik va qalin qovoqlilik alomatlari paydo bo’la boshlagan. Shunday qilib. Irqlar va irqiy ayirmalar bir nechv o’n ming yilar davomida mahalliy sharoitlarning odam tashqi qiyofasiga ta`siri ostida shakllana borgan va rifojlangan hamda nasldan-naslga o’tgan. Xozir er yuzida evropoid, negroid va mongoloid irqlarining shahobchalari keng taqalgan. Negroid irqi qora irq deb ham yuritilgan. Ular asosan Afrika, Avstraliya va Okeaniyada keng tarqalgan. Ularning soni 300 million kishidan oshiq bo’lib, jahon aholisining 10 foizini tashkil etadi. Evropoid irqi jonli tilda «Oq irq» deb ham ataladi. Mazkur irq vakillari 1750 millionga yaqin bo’lib, er aholisining 53 foizini tashkil etadi.

Mongoloid irqi, uni sariq irq ham deyishadi. Mongoloid irqining vakillari Osiyo, Amerika va Okeaniyada keng tarqalgan bo’lib, ularning soni 1,220 million kishidan oshiq bo’lib, er yuzi aholisining 37 foiziga yaqinini tashkil etadi.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T., 2016 2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. T., 2017 yil 19-avgust 3. Karimov. I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., 1998. 4. Karimov I A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish eng oliy saodatdir.T., 2015 5. Historische Antropologie. Kultur, Gesellschaft, Altltag. Gottingen, 1984—1998. 6. Schulze W.(Hg.). Socialgeschihte, Alltagsgeschihte, Mikro-Historie, eine Diskussion. G`ttingen, 1994; (нем.) 7. Кром. М.М. Историческая антропология. Пособие к лекционному курсу. 1- е изд. СП б: 2000; 2-е изд. СП б-2004; 3-е изд. СП б 2010.

O'xshashlar

O‘zbekiston hududlarida ilk shaharlarning paydo bo‘lishi jarayonlari

Insonning paydo bo’lishi

Odamning paydo bo'lishi va antrapogeniz jarayoni

Xususiy mulk sinflar va davlatni paydo bo’lishi

Antik davrda ilmiy bilimlarning paydo bo'lishi va shakllanishi