Франк давлатида феодал муносабатларининг Ривожланиши. Франция короллигининг ташкил топиши - Tarix - Referatlar

Франк давлатида феодал муносабатларининг Ривожланиши. Франция короллигининг ташкил топиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

351 KB

Ko'chirib olish

Франк давлатида феодал муносабатларининг ривожланиши. Франция короллигининг ташкил топиши Режа: 1. Франкларнинг илк тарихи. меровингларнинг бошқаруви 2. VIII — IX Асрларда франк давлати. каролингларнинг идора қила бошлаши 3. Карл Мартелл ва унинг арабларга қарши кураши 4. Карл буюк империяси 5. Карл Буюк замонида франкларнинг феодаллашув процесси 6. Карл Буюк вафотидан кейин Франк давлатидаги ўзаро уруш - лар 7. IX — X асрларда Франция. Сўнгги Каролинглар

Рим империяси территориясида тузилган варвар королликла ри ичида энг каттаси ва кучлиги франклар короллиги эди. Франклар бора-бора бургундларни бўйсундирдилар. Галлиядаи вестготларни суриб чиқардилар. Италияда лангобардларни забт этдилар ва Рейннинг нариги томонида қолган герман қабилала-рининг ҳаммасини деярли ўзларига итоат эттирдилар. ФРАНКЛАРНИНГ ИЛК ТАРИХИ. МЕРОВИНГЛАРНИНГ БОШҚАРУВИ Хлодвигдан олдинги франклар. Франкларнинг ўзлари ҳам дастлаб Рейннинг нариги томонида яшар эдилар. Уларнинг ота-боболари Тацитнинг асарида ҳар хил номлар билан, чунончи, хамавлар, сукамбрлар, батавлар деган номлар ва бошқа ном лар билан аталган. «Франк» деган ном (бу сўзни «жасур», «эркин» деб таржима қилишади) III асрнинг ўрталаридагина пайдо бўлиб, қандайдир битта қабилага эмас, балки Рейннинг ўрта ва қуйи оқимларида яшаган бутун бир группа герман қабилаларига тааллуқли умумий бир ном эди, бу қабилалар дастлаб рейн дарёсининг ўнг қирғоғида яшар эдилар. Дастлаб улар римликларга нисбатан душманлик муносабатида бўлдилар, кейин бу муносабат анча дўстона муносабатга айланди. 451 йилдаги Каталаун жангида, юқорида кўрсатиб ўтилганидек„ франклар федератлар сифатида римликлар тарафида туриб-гуннларга қарши урушдилар. Уша вақтдаёқ улар катта-катта икки группага бўлинган бўлиб, бир группаси (улар Рейннинг қуйи оқимида яшардилар) денгиз бўйи франклари ёки салв франклари деб, иккинчи группаси Рейннинг ўрта оқимида (ҳар икки қирғоқда) яшаган франклар—қирғоқ франклари ёки ри- пуар франклари деб аталар эди. Булардан кучлиси сали франк лари бўлиб, улар. Галлиянинг ғарбига қараб бордилар. Улар^ нинг аҳамияти V аср охири — VI аср бошларида король Хлод-виг замонида жуда ҳам ошди. Хлодвиг. Хлодвигнинг подшолик тарихи (481—511) епископ Григорий Турскийнинг «Франклар тарихи» деган китобида му-фассал баён қилинган бўлиб, Турский бу китобни анча кейин-роқ, VI асрнинг иккинчи ярмида ёзган. Франклар ҳаётида рўй берган катта-катта воқеалар Хлодвиг номи

билан боғлангандир. Хлодвиг 486 йилда бутун шимолий Галлияни истило қилди. Римнилг бу области ҳали варварлар томонидан забт этилмаган бўлиб, Рим империяси қулагандан кейин Шимолий Галлиянинг амалда короли бўлиб қолган Сиагрий деган римлик бир ма-ҳаллий магнат, томонидан идора қилинар эди, бу областнинг маркази Париж эди. Сиагрий франкларга сал бўлса-да, жиддий бир қаршилик кўрсата олмади. Суассон шаҳрига яқин бир жой-да қатъий жанг бўлди. Рим қ,ўшини франклар томонидан тор-мор этилди. Сиагрий вестготлар короли ҳузурига қочди, лекин вестготлар короли уни Хлодвигга тутиб берди. Хлодвиг асирни ўлдиришга буйруқ берди. Катта ва муҳим бир территорияни — Сена ва Луара дарёла-ри ҳавзасини забт этиб олиб, Хлодвиг франкларга жуда мўл-кўл ер бўлиб бериш имконига эга бўлди. Дарёлари жуда кўп, ери серҳосил, деҳқончилик учун қулай букзор ва қайинзор ўрмон-ларга бой бўлган кенг, лекин римликлар вақтида ҳувуллаб қолган бу районга бошдан-оёқ франклар кўчиб келди.Бу район-га кўчиб келиб жойлашган франклар сони ҳали Рейннинг нари-ги томонида яшаб келаётган франклар ичидан яна аҳён-аҳёнда кўчиб келиб турган кишилар ҳисобига кўпайиб борди. Хлодвиг ўз подшолигининг охирги даврида Луаранинг жанубига анча жилиб бориб, Горонна дарёсигача етди. Вестготлар Галлиянинг жанубидаги ерлардан бир оз қисминигина сақлаб қолди, холос. Хлодвиг, Бургундияни ҳам босиб олишга ҳаракат қилди, лекин бу мақсадини амалга оширмади, бургунд короли саройига ўз таъсирини ўтказиш билангина чекланиб қўя қолди. 90- йиллар ўртасида Хлодвиг христианлиқни қабул қилди. Дастлаб христианликни Хлодвигнинг ўзи ва дружинаси қабул қилди. Кейин оддий франклар ва уларнинг оила аъзолари ҳам қабул қилдилар. Варварларнинг христиан динини қабул қили-шининг ўзи муҳим бир факт эди, чунки бу нарса уларнинг ро-манлашувидан далолат берар эди. Лекин франкларнинг христианлашуви иккинчи бир, янада муҳимроқ аҳамиятга эга эди. Варварларнинг кўпчилиги (вестготлар, остготлар, вандаллар, бургундлар, лангобардлар) христианликни арианлик деб атал-ган формада қабул қилган

бир вақтда (арианлик—католик черковига нисбатан бир мазҳаб эди) франклар арианликни қол-дириб, христианликни тўғридан-тўғри галлия-рим католик руҳонийларидан қабул қилдилар. Бу нарса Франк короллиги-нинг янада ривожланиши учун катта аҳамиятга эга бўлди. Галлия ва Римдаги эътиборли маҳаллий руҳонийлар Хлодвигни ва бошқа Франк королларини зўр бериб қўллаб-|қувватладилар. Бу нарса франкларнинг Галлия жанубидаги қолган ерларни Бестготия ва Бургундияни бўйсундиришларйни анча осонлаш- ' тирди ҳамда франкларнинг ўз орасида ҳам король ҳокимияти таъсирвнинг ортишига анча ёрдам берди. Хлодвиг қолган барча сали ва рипуар королларини секин-аста қира бориб, янги жуда катта королликнинг яккаю ягона короли бўлиб олди, бу короллик (рейннинг нариги томонидаги ерлардан ташқари) Галлия-нинг тўртдан уч қисмини ўз ичига олар эди. Хлодвигнинг ўғил ва неваралари королликни тсз-тсз бўлиб ва қайта. бўлиб туришларига ўзаро урушлар олиб бориб туриш-ларига қарамай, королликнинг чегараларини кенгайтиришни давом эттирдилар. 534 йилда улар Бургундияни забт этдилар, 542 йилда Вестготларнинг Галлиядаги охирги ерлари ҳам бо-сиб олинди. Рейннинг нариги томонида эса Алемания, Тюрин гия, Бавария ҳамда сакс қабилаларининг баъзилари франклар-га бўйсунди. VI асрнинг иккинчи ярмида Франк короллиги барча варвар королликлари ичида энг катта короллик эди. Ил-гари Теодорих даврида остготлар қўлида бўлган тегемонлик энди франклар қўлига ўтди. «Сали ҳақиқатига» кўра франкларнинг ижтимоий тузуми. Франкларнинг V аср охири — VI аср бошларидаги ижтимоий тузуми «Сали ҳақиқати» франкларнинг суд соҳасидаги расм-қоидаларни тўплами бўлиб, Хлодвиг замонида, унинг подшоли-гининг охирларида (500 йилга яқин) ёзилган бўлса керак. «Са ли ҳақйқати»га (« Lex Salia ») асосланиб туриб, франкларнинг асосий машғулоти деҳқончилик бўлган, деган хулосага келиш мумкин. «Сали ҳақиқати»даги бир қанча моддалар эркин франк ларнинг экин ерлари, турли хилдаги деҳқончилик қуроллари, иш ҳайвонлари бўлганлигидан, бошоқли ўсимликлар етиштир-ганлигидан далолат беради.

Уларнинг хўжалигида чорв'ачилик (айниқса чўчқа боқиш) ҳам катта роль ўйнаган. «Сали ҳақиқати»да яна балиқчилик, асала-ричилик, боғдорчилик ва деҳқончиликка оид бўлган асосий ҳунарлар тўғрисида ҳам гапирилади. Унда деҳқоннинг ҳовлиси ва бу ҳовлидаги ҳар турли хўжалик бинолари, асбоб- ускуналар тўла тасвирлаб берилган. Жам-оа аъзоси бўлган франк деҳқон- лари шахсий мулк тарзида томорқа ерга эга бўлганлар, жамоага қарашли бўлган далада маълум ер участкаларини ишлаганлар, жамоага қарашли кенг ўрмон ва яйловлардан биргаликда фой-даланганлар. «Сали ҳақиқати»да ерни сотиш ва сотиб олиш тўғ рисида, уни бировга инъом қилиш ёки васиятга мувофиқ бошқа кишига топшириш тўғрисида ҳеч нарса дейилмайди. Ҳақиқатда франкларда ўша вақтда ер хусусий мулк эмас эди. Ер жамо~а таш1килотипинг мулки бўлйб, айрим франк ўз ер участкасидан маълум шартлар асосида фойдаланарди, холос. Ҳосил йиғиб олингапдан кейин далаларда ҳамма биргаликда мол боқарди. «Сали ҳақиқати»да ўрмон ва яйловдан, сувдан биргаликда фойдаланиш ҳақида гапирилган моддалар бор. Қишлоқ жамоа-си (марка) бу манбага кўра, ўз ҳаётининг илк босқичида ҳали мутлақо уруғчилик тузумига хос бўлган белгиларга эга эди. <-Сали ҳақиқати»га кўра уруғ жамоага қарашли ерларнинг асо сий эгаси бўлиш билан бирга, яна сиёсий ташкилот ҳам эди. Уруғ аъзоларининг ҳавдмаси ,кафиллгакда қатнашарди, яъни судда айбдор қариндоши учун кафолат берарди. Қотиллик учун тўла- ^шдиг.'ш хуннинг (вергельднинг) фақат бир қлсминигина қотил-иппг оиласи тўлар эди. Буни уруғ аъзолари ҳам тўлаши лозйм эди. Шунингдек вергельд ҳам ўлдирилган одамнинг оиласи билан уруғ ўртасида тақсимланарди. Ер уруғдан ташқарига чиқиб кетмасин учун ерни аёлларга бериш ёки қолдириш тақиқ-ланган эди. Фарзандсиз франк ўлса, унинг ери ака-укаларига ва ўзининг уруғидаги бошқа эркак қариндошларига ўтар эди. Бироқ «Сали ҳақиқати» уруғчилик тузумининг емирила бош- лаганлигидан ҳам далолат беради. Ворислик ва кафолат ҳуқуқи-дан воз кечиб, уруғдан чиқиш мумкин эди. Франкларда социал ва мулкий бўлиниш

(табақаланиш) очиқ кўриниб турарди. Би-ринчи ўринда король дружиначилари турарди, буларнинг вер-гельди (хуни) 600 солид 1 белгиланган зди. Оддий эркин франк-нинг жони учун фақат 200 солид вергельд тўланар эди. Ярим эркин кишининг — литнинг — вергельди эса 100 солид эди. Қул-ни ў'лдирганлик учун қулдорга 30 солид тўланарди, яъни урушда миниладиган отни ўғирлаганлик учун қанча тўланса, қул учун ҳам ўшанча тўланарди. Шуниси характерлики, римликни ўлдир-ганлик учун тўланадиган вергельд франкникидан анча кам эди. Йирик поместьелар бўлган-бўлмаганлиги «Сали ҳақиқати»да очиқ айтилмаган. Лекин, баъзи бир аломатларга (хонаки ҳу-нармандлар сонининг рўйхатига қуллар сонининг жуда кўпчи-лигига ва бошқаларга) қараб фикр юритганда, V — VI асрлар-даёқ 'эркин франк қишлоғи билан бир қаторда йирик ер эгала-рининг поместьелари ҳам бўлган. Катта ер эгалари королнинг ўзи, унинг дружяначилар, говори табақа руҳонийлари ва қис-ман ерларни сақлаб қолган ҳамда сарой аҳлига яқин бўлган («Сали ҳақи!қати»да айтилишича, «королнинг ҳамтовоқлари» бўлган) римлик ер эгалари эди. Шундай бўлишига қарамай, бу даврдаги франк жамиятида асосий фигура эркин франк эди, у қишлоқ жамоасининг тўла ҳуқуқли аъзоси, жамоа ерининг эгаси, йирик ер эгасига қарам бўлмаган, мустақил бўлган эркин деҳ- қон эди. Ф. Энгельс феодализмдан олдинги франк қишлоғининг ўзига хос аҳволда бўлганлигиви қайд қили|б, «Эркин франк деҳқони рим кол'они билан янги крепостной ўртасидаги фигура эди» деб ёзган эди. Хлодвигдан кейин франклардаги феодаллашув процесси. VI асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб франклар жамиятида кескин ўзгаришлар юз бера бошлади. Бу вақтда ер бемалол қўлдан-қўлга ўтиши мумкин бўлган хусусий мулкка (авлодга) айлан-ди, яъни мулкдор уни ўз хоҳиши билан сотар, алиштирар, сотиб олар, бошқа бировга тақдим қилар ёки васият қилиб қолдирар эди. VI асрнинг охиридан бошлаб, айниқса VII ва VIII асрларда қилинган бу хил олди-сотдиларнинг барча хилларини кўрсата-диган кўпданнкўп маълумотлао хозиогача сакланиб колган.

Бундай шароитда деҳқонларнинг <бир қисми тезлик билан ўз--еридан ажрала борди. Очарчилик, молларнинг қирилиши ва бошқа хил стихияли офатлар, Хлодвигнинг ўғиллари, невара ва эваралари ўртасида узоқ вақт давом этган урушлар натижаси-да мамлакатнинг хароб бўлиши, уруғчилик алоқаларининг еми-рилиши туфайли энди айрим оилалар бўйнига туша бошлаган суд штрафлари — мана шуларнинг ҳаммаси мустақил франк деҳ- қонини хонавайрон қилди. Деҳқонларнинг майда ер эгалиги емирилиб тушкунликка учраган бир вақтда, йирик дунёвий ва черков ер эгалиги авж**олди. Хлодвигнинг ворислари король ер ларини бенефиций (айнан таржимаси: «хайр», «саховат») тарзида ўз дружиначиларига бўлиб;бердилар, булар аста-секин во'/чиначи — катта ер эгаларига айланиб бордилар, улар ерни мерос тариқасида ўз 'болаларига қолдирардилар. Черков ҳам король хазинасидан (король ер фондидан) инъом ( donatio ) тари қасида кўп ер олди. Дунёвий зодагонлар ҳам черков зодагон-лари ҳам,' ўз ерларини, королдан ташқари, биринчи навбатда деҳқонлар ҳисобига кенгайтирдилар. Деҳқонлар қўшни дунёвиж катта ер эгалари ҳомийлигига (патронат ёки коммендация- сига) ўтдилар. Шунингдек, деҳқонлар черковдан мадад олиш мақсадида ерларини шу шаклда бўлар эдиларки, черков-деҳқонларга бир участка ерни маълум миқдорда оброк тўлаб туриш ёки баршчина ўташ шарти билан умрбод фойдаланишга берарди, бу ер участкаси прекарий деб аталарди. Фойдала-ниш учун черковдан «прекарий» (соф маъноси: «илтимосга мувофиқ берилган участка») олган деҳқонларнинг аҳволи ерга ўрнаштирилган ва хўжайинига бирор хил мажбуриятни адо этиб турадиган колонлар, литлар ва қулларнинг аҳволига ўхшаб кетар эди. Прекарий олган деҳқоннинг ўз ери ҳам прекарийга айланиб, аста-секин катта черков ер эгалигининг мулкига қў-шилиб кетарди. Прекарий олган деҳқоннинг ўғли ёки невараси бутунлай крепостнойга айланиб кетар эди. «Сали Ҳақиқати»га илова қилинган қўшимчаларда камбағаллашган франклар тўғ-рисида, қисман ҳатто бутунлай хонавайрон бўлган кишилар тўғ-рисида жуда очиқ гапирилади, булар солинган штрафларни тў-лашга қурбларкг етмай,

ўрмонларда дайдиб, қароқчилик қилиб юрардилар. Баъзи камбағаллар эса овқат учун ўзйни қул қилиб сотиб, асоратга тушарди ва, шундай қилиб, шахсий эркинликдан маҳрум бўларди. Эркин ва мустақил деҳқонларнинг аста-секин йўқолиб, кре постной кишилар синфига айланишида ифодаланган феодалла-шув процеоси собиқ Рим имлериясига келиб жойлашган варвар-ларнинг ҳаммасида ҳам бўлди. Франкларда эса бу процесс ҳали жуда мустаҳкам бўлган бақувват эркин деҳқонларнинг («Сали ҳақиқати»да кўрсатилган деҳқонларнинг) қарамлик кре-постнойлик ҳолатига очиқ, кескин тусда ўтишида намоён бўлди холос, бунда деҳқонлар юридик жиҳатдан бошқа кишиники бўлган ерда ўтириб, шу ер эгасининг фойдасига бирон хил «тутқинлик» мажбуриятини ўтар эди. «Пекин шу нарсани айтиб ўтиш керакки, эркин деҳқонларнинг йўқолиб бориш процесси VI ва VII асрларда Франк давлатининг ҳамма областларида бир хил бўлган эмас. Янги тартиблар королликнинг ғарбий қисмида Нейстрияда, қисман жануби-шарқий Бургундияда жуда тез тарқалди; шимоли-шарқий округларда — Австразияда эса бу процесс у қадар кучли бўлмади. Бу округларда Рим таъсири (ернинг хусусий мулкка айланиши соҳасидаги таъсири) бошқа жойлардагидёк кучли эмас эди, бу ерда уруғчилик-жамоачилик муносабатлари узоқроқ сақланиб қолди. Австразияда деҳқонлар сиёсий жиҳатдан ҳам, хусусан умум халқ лашкарининг қатнаш- чиси сифатида VII асрдагина эмас, балки VIII асрда ҳам катта роль ўйнаб келдилар. Меровинглар ҳокимиятининг заифлашуви. «Ялқов короллар». Катта ер эгалигининг ўсиши ва шу билан бирга король ерлари-нинг камайиб бориши ҳамда илгари фақат королнинг ўзигагина тобе бўлиб, унга асосий ҳарбий ресурслар бериб келган эркин деҳқонларининг хийла қисмининг йўқ бўлиши натижасида ко роль ҳокимияти тушкунликка учради. Меровинглар 1 династияси деб ном чиқарган Хлодвиг династияси ўзаро урушлар натижа - сида ҳам заифлашди. Бу ўзаро урушларнинг қандай характерда бўлганлиги,Хлодвигнинг невара ва эваралари ўртасида бўлган қирқ йиллик

урушдан жуда очиқ маълумдир. Бу уруш VI аср-нинг 60- йиллари охиридан то 613 йилгача давом этди. Динас-тиянинг икки авлоди ўртасида бўлган бу даҳшатли ва .қонли курашда икки королича айниқса катта роль ўйнади: бири Авст-разия короли Сугибертнинг хотини Брунгильда, иккинчиси Нейстрия короли Хильперикнинг хотини Фредегонда эди. Брун гильда (у аслида вестгот маликаси эди) король хонадонидаги унта шаҳзодани ўлдиртирди, рақиби Фредегонда ва ўз эри Сугибрет ўлгандан кейин, дастлаб ўғли номидан, кейин невара-лари номидан юртни ўзи идора қилди, ахир ўзига қарши қўз-ғолон қилган Австразия зодагонлари томонидан ўлдирилди. 613 йилд'а бутун королликда ҳокимият Хильперик ва Фреден-гонданинг ўғли Хлотар II га ўтди. Хлотар 614 йилда фармон чиқариб ердор аристократиянинг ўзаро урушлар вақтида олган поместьеларини ўша аристократия ихтиёрида қолдириш мажбу риятини ўз устига олди ва графларни (округ ҳокимларини) фа қат маҳаллий ер эгалари орасидан тайинлашга ваъда берди. Шундай қилиб, ердор аристократия Меровинглар хонадонига мансуб бўлган королларнинг ўзаро урушларидан ўз манфаатла- ри учун тўла фойдаланди. Хлотар II ҳокимияти кучли ҳокимият бўлмади. Король ҳоки миятининг эътибори Хлотар II нинг ўғли Дагобер замонида (629—639) бирмунча ошди. Дагобер франклар давлатининг шарқдаги чегараларини кенгаитиришга уриниб, славянларга қарши юришлар қилди. Лекин у ўлгандан кейин шуидай бир давр бошландики, 639 йил билан 751 йил ўртасидаги бутун бир даврни ўша вақтдаги кишиларнинг ўзлари ҳам «ялқов корол-лар» даври деб атадилар. VII — VIII асрлардаги Меровинглар фақат номигагина король бўлиб, улар қўлида ҳақиқий ҳокимият йўқ эди. Улар -қўлида король ерларининг озгина қисмигина қол-ган эди. Бутун маъмурий, суд ва ҳарбий ҳокимиятни маҳаллий магнатлар тортиб олди. Нейстрия, Бургундия ва АвстразияДа энг зодагон хонадонлар етишиб чиқиб, булар ўз юртларида король майордомлари сифатида бутун ҳокимиятни ўз қўлла-рига олдилар. Бир вақтларда, яъни дастлабки Меровинглар дав-рида король саройида эшик

оғаси лавозимида ишлаган киши, майордом (сўзма-сўз маъноси: «хонадон оғаси», яъни сарой бош-лиғи деб аталар эди. Энди эса майордомлик ҳақиқатда парчала-ниб кетган Франк давлатининг айрим бўлакларининг ҳар бирида жорий этилган энг юқори маъмурий мансаб бўлиб қолди. Дастлаб уч майордомдан энг кучлиги Нейстрия майордоми эди. У Бургундия майордомини ҳам ўзига бўйсундирди, лекин Нейстрия майордоми тез вақт ичида кучлироқ бўлган бошқа бир майордомнинг Австразия майордомининг қаршилигига учра-ди. Шарқий франк майордомининг аҳволи қулайроқ эди. Австра зия майордомлари кўп срнли ҳарбий кучга таяниш имконига эга бўлдилар, бу ҳарбий кучнинг бир қисми бу ерда ҳали сақланиб турган эркин деҳқонлардан иборат эди. Шу билан бирга Австра-зияда зодагонлар бирмунча кучсиз бўлиб, улар ўз герцогининг— майордомининг бошчилигига бўйсунишга мажбур эдилар. Ней-стрияда эса, аксинча, кўпгина йирик феодал хонадонлари бир-бири билан рақобат қилмоқда эди. Охири, Австразиянинг Пипин-лар хонадонидан чиққан майордом герцог Пипин II Геристальс-кий 687 йилда Тертри ёнида бўлган жангда рақиби Нейстрия майордомини тор-мор қилиб, шу вақтдан бошлаб бутун корол-ликни бир ўзи идора қила бошлади. Аммо, шу билан бирга, у Меровинг королларининг номигина долган ҳокимиятни сақлаб келди. Ҳақиқатда эса Пипин Геристальский янги династияни бошлаб берган эди, бу династия кейинча унинг энг машҳур намо-яндаси бўлган Карл Буюк номи билан аталган Каролинглар ди-настияси деб аталди. VIII — IX АСРЛАРДА ФРАНК ДАВЛАТИ. КАРОЛИНГЛАРНИНГ ИДОРА ҚИЛА БОШЛАШИ VII асрнинг охири — VIII асрнинг бошларида Франк давлати бутунлай парчаланиб кетди. Пипин Геристальскийнинг ғалаба қозонган бўлишига қарамай, Нейстрия ва Бургундия магнат-лари ҳали ҳам ўзларини марказий ҳокимиятга у қадар қарам чмас, деб ҳис қилар эдилар. Аквитания королликдан тамомак ажралиб чиқди ва Австразия герцоги Аквитаниянинг ҳокимия-•пши тан олмади.

Рейннинг нариги томонидаги қабилалар—ал-лсманлар, фризлар, сакслар ва баварлар ҳам ажралиб чиқди. Жануби-ғарбда араблар хавф туғдира бошладилар, ҳатто VIII асрнинг 20- ва 30- йилларида бутун Франк давлати араблар томонидан тўғридан-тўғри босиб олиниш хавфи остида қолди. Лекин янги династия ана шундай оғир бир шароитда корол-ликнинг ҳарбий кучларини қайтадан ташкил этиб, ташқи душ-манга зарба беришга муваффақ бўлди. Бу династия янада феодаллашган зодагонларнинг таъсирини чеклаш ҳамда ўрта ва майда ҳарбий хизматчиларга суяниб туриб, королликни бир- қадар, марказлаштиришга ҳаракат қилди. Карл Мартелл ва унинг арабларга қарши кураши. Пипин Геристальскийнинг ўғли Карл Мартелл («Тўқмоқ») майордом-герцог сифатида 715 йилдан 741 йилгача идора қилди. У ғай-ратли ва истеъдодли лашкарбоши эди. Австразиянинг ўрта ва майда ер эгаларидан иборат бўлган ўз дружиначиларига суя ниб туриб, у Нейстрия аристократиясининг оппозициясини узил-кесил тор-мор қилди, сўнгра фризлар, сакслар, аллеманлар ва баварларга қарши муваффақиятли юришлар қилиб, Рейн нинг нариги томонида франк давлатини тиклади. Бу қабилалар-нинг ҳаммаси франкларга яна хирож тўлайдиган бўлдй. Франкларнинг Карл Мартелл томонидан такомиллаштирил-ган янги қўшини (яхши қуролланган, қисман профессионал отлиқ аскарлар ташкил қилинган эди, пиёда аскарлар ҳам ўз аҳамиятини қисман сақлаб қолган эди) араблар билан бўлган тўқнашишда жуда яхши иш кўрсатди. 732 йилда Испания араблари Галлияга катта юриш қилди-лар. Араблар саркардаси Абдураҳмон Аквитанияга кирди ва уин iwiiipoii қплнб, Парнжга борадиган эски Рим йўли билан шимолга қараб юриш қнлдн. Карл Мартелл ўз қўшини билан Пуатьега яқин жойда арабларга рўпара бўлди; шу ерда 732 йил октябрида илк ўрта аср Европасида жуда катта жанглар-дан бири бўлди. Жанг уч кун давом этди. Икки томон ҳам бўш келмади. Жантнинг учинчи куни Абдураҳмон ўлдирилди, араб лар эса франкларга жуда бой обозлар қолдириб, кечаси чекина бошладилар. Бу жангда эришган ғалабаси учун ҳам

майордом-герцог «тўқмоқ» деган лақаб олди. Араблар худди Пиренеягача сиқиб олиб борилди. Беш йилдан кейин араблар жанубий Гал-лияни босиб олишга яна уриниб кўрдилар. Лекин Карл Мартелл уларни иккинчи марта яна тор-мор қилди. Пуатье ёнидаги жангнинг энг биринчи сиёсий оқибати шу бўлдики, Карл Мартелл ҳарбий реформа қилди. Ҳарбий ишда отлиқ қўшин узил-кесил равишда асосий ўрин тутадиган бўлиб қолди (илгари эса, қадимги германларнинг ҳаммасида бўлгани каби, франкларда ҳам асосий куч пиёда аскарлар эди). Яхши қуролланган ва от устида узоқ-узоқ юришлар қилишга қобил •бўлган отлиқ аскарлар янги франк қўшин'ининг асосий кучига айланди. Табиий, энди бўндай қўшиннинг хонавайрон бўлган ва илга-риги мустақиллигид'ан маҳрум қилинган деҳқонлардан тузили-ши мумкин змас эди. Шундай қилиб, Карл Мартеллнинг рефор-маси натижасида деҳқонларнинг кўпчилиги ҳарбий хизматдан четлаштирилди. Бу янги профессионал отлиқ қўшин ёки кейин-ча атала бошлаганидек, р»и ц а р л а р 1 қўшини катта ер эгалари ва ҳали эркинликдан маҳрум қилинмаган деҳқонларнинг энг бадавлатларидан тузиладиган бўлиб қолди. Карл Мартеллнинг социал сиёсати. Черков ерларининг қис-ман секуляризация қилиниши. Ҳарбий ишнинг реформа қнлини-ши муноеабати билай Карл Мартелл ер соҳасида алоҳида сиё-сат юргизди. Яхши қуролланган ва моддий жиҳатдан яхши таъ-минланган отлиқ аскарлар зарур бўлганлиги сабабли, Карл Мартелл давлат фондига қарашли ерлардан (бу фонд янги истилолар ва исён кўтарган зодагонларнинг ерларини мусодара қилиш натижасида кенгайиб кетган эди) ҳарбий бенефи-цийлар деб аталган ер участкалари беришни кенг суратда қўлланди. Бу бенефицийлар ҳарбий хизматни ўташ шарти би лан умрбод фойдаланиш учун бериладиган ўртача ва майда поместьелар эди. Шу билан кейинроқ бориб пайдо бўлган майда поместьели рицарларнинг вужудга келиши учун асос солинди, бу рицарлар ташкил топаётган феодаллар синфининг жуда кўп-

чилигини ташкил этган қуйи табақаси эди. Бу поместьелардаги эрксиз деҳқонлар эса меҳнат қилиб, ўз хўжайинларини — «уру-шувчи одамлар»ииг — рицарлар ни боқишга мажбур эдилар. Ҳарбий хизмат ўтовчиларга давлат фондига қарашли ерлар дан участкалар бериш билангина чекланмасдан, Карл Мартелл шу мақсад учун черков ерларидан ҳам қисман фойдаланди. У ўзига қарши кўтарилган қўзғолонларда дунёвий зодагонлар би лан бирликда қатнашган епископ ва аббатларнинг 2 поместьела-рини мусодара қилди. Нейстрияда ва Аквитанияда бундай ру-ҳоний ер эгалари кўп эди. Руҳонийлардан мусодара қилиб олинган ерлар ҳам бенефицийларга айлантирилди. Ғарбий Ев ропа тарихида бу нарса биринчи марта ўтказилган катта секу ляризация эди, яъни черков мулкини тортиб олиб, дунёвий кишилар қўлига топшириш эди. Лекин Карл Мартелл томонидан қилиигап секуляризация тўла секуляризация эмас эди. Бу секу ляризация черков ерларининг фақат био қисмига нисбатан қўл-лаиилган эдй. Кейинчалик Карл Мартеллнинг ўғли Пипин Пака-на мусодара қилинган ерларни ҳам черковга қайтариб беришга мажбур бўлди, лекин шу шарт билан қайтариб бердики, бу ерлар ҳақиқатда фойдаланувчилар, яъни рицарлар қўлида бўлиб, рицарлар бунинг авазига ҳосилнинг ўндан бир қисмини черков-П1 алоҳида, қўшимча равишда тўлаб туриши керак эди. Пипин Пакана ва унинг короллик унвонини олиши. Карл Мартеллнинг тахт вориси Пипин III Пакана ҳам (741—768) аввал фақат майордом унвони билан юрди. Меровинг короллари одатдаги тартиб билан бири ўрнига иккинчиси келиб турди, лекин улар давлатни идора қилишда ҳеч бир қатнашмас эдилар. Ниҳоят, Пипин давлат ўзгариши ясаб, ҳар қандай ҳокимиятдан маҳрум бўлган эски династияни тахтдан туширди. Бу ўзгариш Рим папасининг фаол ёрдами билан амалга оширилди. Пипин ҳокимият тепасига келиши биланоқ папалар билан дўстона муносабат ўрнатишга ҳаракат қилди. Худди шунинг учун ҳам у черков ерларини секуляризация қилишдан бош тортди. Яна шу «мақсадда Пипин Рейннинг нариги томонидаги папа миссионерларига турли йўллар билан

ёрдам берди. Алле-манлар, фризлар ва сакслар ўртасида христианликнинг тарғиб қилиниши бутун Ғарбий Европани ўз ҳокимиятига бўйсундириш пайида бўлган папаларга ҳам, Рейннинг нариги томонидаги территорияларда маҳкам ўрнашиб олишга ҳаракат қилган франк ҳукмдорларига ҳам фойдали эди. Папалар билан янги франк ҳукмдорларининг бир-бирига яқинлашувига Италиядаги аҳвол ҳам ёрдам берди. Лангобард короллари папалар билан франк ҳукмдорларининг умумий душ- мани эди. Папанинг «томонини олиш» билан франк ҳокимлари Италия ишларига аралашиш учун ўзларига жуда қулай баҳона топиб олдилар. 751 йилда Суассон шаҳрида франк зодагонлари йиғилишида Пипин франк короли деб эълон қилинди. Орадан кўп вақт ўт-май, Ғарбий Германиядаги франк миссионерларининг ишига бошчилик қилиб турган Майнц архиепископи Бонифаций папа нинг буйруғига мувофиқ Пипинни король деб таниш мароси-мини ўтказди. Шундай қилиб, янги династия черковдан ўзига керакли санкция олишга муяссар бўлди. Охирги Меровинг-Хильдерик III («король деган номни но-тўғри олиб юрган»— деб ёзган эди тўнтаришга хайрихоҳлик кўзи билан қараган бир хронист) монастирга солинди, умрининг охи-ригача шу ерда бўлди. Меровингларни четлатишда ёрдам бер- •гани учун папага миннатдорлик юзасидан Пипин Пакана ланго- бардларга қарши 755—756 йилларда икки марта юриш қилди., лангобардлар папани сиқиб, Римнинг ўзини ҳам босиб олиш хавфини солаётган эдилар. Лангобардларни тор-мор қилиб, Пипин папа Стефан II га (752—757) Равенна эқзархатини ва Рим областини «ҳадя» қил ди, яъни папанинг ўрта Италиядаги ерларини ҳам ўз ичига олгац • жуда катта бир территорияга узил-кесил мустақил дунёвий ҳукм-дор бўлиб олишига ёрдам берди. Шу тариқа VIII асрнинг ўрта-ларида Европада

черков папа давлати вужудга келди, бу давлат •бўлган отлиқ аскарлар янги франк қўшин'ининг асосий кучига айланди. Табиий, энди бўндай қўшиннинг хонавайрон бўлган ва илга-риги мустақиллигид'ан маҳрум қилинган деҳқонлардан тузили-ши мумкин змас эди. Шундай қилиб, Карл Мартеллнинг рефор-маси натижасида деҳқонларнинг кўпчилиги ҳарбий хизматдан четлаштирилди. Бу янги профессионал отлиқ қўшин ёки кейин-ча атала бошлаганидек, р»и ц а р л а р 1 қўшини катта ер эгалари ва ҳали эркинликдан маҳрум қилинмаган деҳқонларнинг энг бадавлатларидан тузиладиган бўлиб қолди. Карл Мартеллнинг социал сиёсати. Черков ерларининг қис-ман секуляризация қилиниши. Ҳарбий ишнинг реформа қнлини-ши муноеабати билай Карл Мартелл ер соҳасида алоҳида сиё-сат юргизди. Яхши қуролланган ва моддий жиҳатдан яхши таъ-минланган отлиқ аскарлар зарур бўлганлиги сабабли, Карл Мартелл давлат фондига қарашли ерлардан (бу фонд янги истилолар ва исён кўтарган зодагонларнинг ерларини мусодара қилиш натижасида кенгайиб кетган эди) ҳарбий бенефи-цийлар деб аталган ер участкалари беришни кенг суратда қўлланди. Бу бенефицийлар ҳарбий хизматни ўташ шарти би лан умрбод фойдаланиш учун бериладиган ўртача ва майда поместьелар эди. Шу билан кейинроқ бориб пайдо бўлган майда поместьели рицарларнинг вужудга келиши учун асос солинди, бу рицарлар ташкил топаётган феодаллар синфининг жуда кўп- чилигини ташкил этган қуйи табақаси эди. Бу поместьелардаги эрксиз деҳқонлар эса меҳнат қилиб, ўз хўжайинларини — «уру-шувчи одамлар»ииг — рицарлар ни боқишга мажбур эдилар. Ҳарбий хизмат ўтовчиларга давлат фондига қарашли ерлар дан участкалар бериш билангина чекланмасдан, Карл Мартелл шу мақсад учун черков ерларидан ҳам қисман фойдаланди. У ўзига қарши кўтарилган қўзғолонларда дунёвий зодагонлар би лан бирликда қатнашган епископ ва аббатларнинг 2 поместьела-рини мусодара қилди. Нейстрияда ва Аквитанияда бундай ру-ҳоний ер эгалари кўп эди. Руҳонийлардан мусодара қилиб олинган ерлар ҳам бенефицийларга

айлантирилди. Ғарбий Ев ропа тарихида бу нарса биринчи марта ўтказилган катта секу ляризация эди, яъни черков мулкини тортиб олиб, дунёвий кишилар қўлига топшириш эди. Лекин Карл Мартелл томонидан қилиигап секуляризация тўла секуляризация эмас эди. Бу секу ляризация черков ерларининг фақат био қисмига нисбатан қўл-лаиилган эдй. Кейинчалик Карл Мартеллнинг ўғли Пипин Пака-на мусодара қилинган ерларни ҳам черковга қайтариб беришга мажбур бўлди, лекин шу шарт билан қайтариб бердики, бу ерлар ҳақиқатда фойдаланувчилар, яъни рицарлар қўлида бўлиб, рицарлар бунинг авазига ҳосилнинг ўндан бир қисмини черков-П1 алоҳида, қўшимча равишда тўлаб туриши керак эди. Пипин Пакана ва унинг короллик унвонини олиши. Карл Мартеллнинг тахт вориси Пипин III Пакана ҳам (741—768) аввал фақат майордом унвони билан юрди. Меровинг короллари одатдаги тартиб билан бири ўрнига иккинчиси келиб турди, лекин улар давлатни идора қилишда ҳеч бир қатнашмас эдилар. Ниҳоят, Пипин давлат ўзгариши ясаб, ҳар қандай ҳокимиятдан маҳрум бўлган эски династияни тахтдан туширди. Бу ўзгариш Рим папасининг фаол ёрдами билан амалга оширилди. Пипин ҳокимият тепасига келиши биланоқ папалар билан дўстона муносабат ўрнатишга ҳаракат қилди. Худди шунинг учун ҳам у черков ерларини секуляризация қилишдан бош тортди. Яна шу «мақсадда Пипин Рейннинг нариги томонидаги папа миссионерларига турли йўллар билан ёрдам берди. Алле-манлар, фризлар ва сакслар ўртасида христианликнинг тарғиб қилиниши бутун Ғарбий Европани ўз ҳокимиятига бўйсундириш пайида бўлган папаларга ҳам, Рейннинг нариги томонидаги территорияларда маҳкам ўрнашиб олишга ҳаракат қилган франк ҳукмдорларига ҳам фойдали эди. Папалар билан янги франк ҳукмдорларининг бир-бирига яқинлашувига Италиядаги аҳвол ҳам ёрдам берди. Лангобард короллари папалар билан франк ҳукмдорларининг умумий душ мани эди.

Папанинг «томонини олиш» билан франк ҳокимлари Италия ишларига аралашиш учун ўзларига жуда қулай баҳона топиб олдилар. 751 йилда Суассон шаҳрида франк зодагонлари йиғилишида Пипин франк короли деб эълон қилинди. Орадан кўп вақт ўт-май, Ғарбий Германиядаги франк миссионерларининг ишига бошчилик қилиб турган Майнц архиепископи Бонифаций папа нинг буйруғига мувофиқ Пипинни король деб таниш мароси-мини ўтказди. Шундай қилиб, янги династия черковдан ўзига керакли санкция олишга муяссар бўлди. Охирги Меровинг-Хильдерик III («король деган номни но-тўғри олиб юрган»— деб ёзган эди тўнтаришга хайрихоҳлик кўзи билан қараган бир хронист) монастирга солинди, умрининг охи-ригача шу ерда бўлди. Меровингларни четлатишда ёрдам бергани учун папага миннатдорлик юзасидан Пипин Пакана ланго-бардларга қарши 755—756 йилларда икки марта юриш қилди., лангобардлар папани сиқиб, Римнинг ўзини ҳам босиб олиш хавфини солаётган эдилар. Лангобардларни тор-мор қилиб, Пипин папа Стефан II га (752—757) Равенна эқзархатини ва Рим областини «ҳадя» қил ди, яъни папанинг ўрта Италиядаги ерларини ҳам ўз ичига олгац • жуда катта бир территорияга узил-кесил мустақил дунёвий ҳукм-дор бўлиб олишига ёрдам берди. Шу тариқа VIII асрнинг ўрта-ларида Европада черков папа давлати вужудга келди, бу давлат бутун ўрта асрлар тарихи давомида катта роль ўйнади ва ҳатто янги (1870 йилгача) ва энг янги замонда ҳам сақланиб қолди (Рим шаҳрининг бир қисмини эгаллаган ҳозирги папа «давла-ти»—Ватикандир, у 1922 йилдан бери яшаб келмоқда). Шу нарса характерлики, франк короллари билан бўлган му-зокараларда папалар одатда, Рим областини Рим епископларига IV асрда Константин Буюк ҳадя қилган, бинобарин, франк ко роли илгарйдан «қонуниЙ*суратда» папага қарашли бўлган нарса-ни унинг ўзига «қайтариб бераяпти» холос, дер эдилар. Ҳақиқат-да эса, Константин I на Римни ва на Рим областини ҳеч қачон ҳеч қандай папага ҳадя қилган эмас. «Константин ҳадя қилган» деган

ran шубҳасйз уйдирмадир. Пипин «Константин ҳадя қил ган» деган даъвога зътироз қилмади, чунки у папалардан куп ман-фаат курган эди. Папалар билан янги франк династияси ўрта-сида мустаҳкам иттифоқ вужудга келди, бу иттифоқ ҳар икки томоннинг бир-биридан чинакам манфаатдорлигига аоосланган эди. Отасига ўхшаш Пипин ҳам Рейннинг нариги томонида ва Аквитанияда урушларни давом эттирди. Унинг замонида араб-лар Жанубий Галлиядан бутунлай сиқиб чиқарилди. Пипин ў? сиёсати билан франк короллигининг равнақ топиши учун замин тайёрлади. Унинг ўғли Карл Буюк даврида Франк давлати им-перияга айланди. КАРЛ БУЮК ИМПЕРИЯСИ Карл Буюк Қаролинглар династиясининг энг атоқли намоян-даси эди (династия ҳам унинг номи билан аталган). У 46 йил ҳукмронлик қилди (768 —814). Карл катта саркарда ва истилочн эди. Таркиб топаётган франк феодал давлати Карл даврида жуда катта агрессив сиёсат юргизди. Жуда кўп жойларни истило қи-либ, Карл Буюк жуда катта бир давлатга бошлиқ бўлди. Рим империяси қулагандан кейин Ғарбий Европада Карл Буюк дав-латидек катта даалат дунёга келмаган эди: бу давлат франк-лардан ташқари ўнлаб бошқа қабила ва халқларни ўз ичига олган эди. Карл Буюк урушлари. Карл Буюкнинг шахсан ўзи 50 дан ортиқ юришда қатнашди. У Европанинг турли жойларида уруш қилди. У аввало лангобардлар масаласига жуда катта эътибор берди. Лангобардлар Пипин томонидан тор-мор қилинган бўли-шига қарамай, лангобардлар саройида франклар билан итти-фоқда бўлишга қарши турган гуруҳ бор эди. 773—774 йилларда Карл лангобардларга қарши яна уруш очди. У лангобардлар пойтахти Павияни босиб олди ва лангобардлар короли Дези-дерийни тахтдан туширди.'Лангобардия шундан кейин ўз мус-тақиллигини йўқотди, франк короллигига |қўшиб олиниб, граф-лар томонидан идора қилина бошлади. Кейинча Карл Лангобар-дияга ўзининг ўғли Пипинни вице-король к.илиб тайинлади.

VIII асрнинг 70-йилларида Карл араблар билан ҳам уруш қилди. У 778 йилда Пиренея тоғлари орқасига юриш қилиб, Са рагоса шаҳрини )боеиб олишга ҳаракат қилди. Юриш муваффа-қиятсиз чиқди, Сарагосани ололмаДи. Қайтишда Ронсевал дара-сида франклар арьергардига маҳаллий аҳоли — басклар ҳужум қилди. Бу жангда франклар отряди деярли бутунлай қириб таш-ланди. Ҳалок бўлганлар қаторида Бретань маркасининг графи Роланд ҳам бор эди. Кейинча бу эпизод «Роланд ҳақида қўшиқ» номли машҳур достонга тема бўлди, бу достон анча кейин ёзил-ди ( XI асрнинг иккинчи ярмида батамом ёзилиб бўлди). 778 йилда Испанияда қилинган юриш муваффақиятсизликка учраган бўлса-да, франкларнинг Пиренеи тоғлариданошиб ўтишларининг ўзи диққатга сазовордир. Кейинчалик, VIII асрнинг охири ва IX асрнинг худди бошида франклар Пиренея тоғлари орқасига яна бир неча марта ҳарбий юриш қилдилар; бу юришлар натижасида Пиренея тоғлари билан Эбро дарёси ўртасидаги область босиб олинди. Бу ерда Испан маркаси деб аталган алоҳида бир чегара округ тузилди, бу округга кейинча Барселона графлиги деб ном берилди. Нотинч Аквитания устидан назоратни кучайтириш учун Карл у ерга бошқа бир ўғли Людовикни ноиб қилиб тайинлаб, унга Аквитания короли унвонини берди. Лекин Карл Буюк урушларнинг кўпини шарқда — Марказий Европада олиб борди. У сакслар билан бўлган урушларга айниқ-са кўп куч сарф қилди. Бу уруш қаттиқ бўлиб, 30 йилдан ортиқ (772 йилдан 804 йилгача) давом зтди. Франкларни ҳисобга ол-маганда, сакслар Ғарбий Ғерманияда* яшаган қабилалар ичида энг катта қабила эди. Улар Рейндан Эльбагача чўзилган жуда катта территорияда ўрнашган эди. Саксларнинг Карл замони-даги ижтимоии тузумида уруғчилик тузуми аломатлари, унинг барча яхши ва ёмон томонлари ҳали анчагина сақланиб қолган эди. Саксларнинг асосий оммаси уруғчилик алоқалари ва қаби ла ичидаги алоқалар билан ўзаро маҳкам боғланган эркин деҳ-қонлар, шу билан бир вақтда жангчилардан иборат эди. Бироқ, улар тарқоқ ҳолда бўлиб, жуда кўп қабилаларга ва қабилавий гуруҳларга бўлинган эди, бу қабилалар ва қабилавий гуруҳлар узлуксиз

ра^вишда бир-бири билан урушиб турарди. Уларнинг ишлаб чиқарувчи кучлари даражаси (деҳқончиликда асосаи партов системаси қўлланарди, моллар яйловда боқилар эди), шаҳарлар ва савдо мутлақо йўқ эди, шунингдек, уларнинг қу-рол-аслаҳалари ва урушиш усуллари (яхши қуролланмаган деҳ-қон пиёда лашкарлари асосий ўрин тутар эди) франкларнинг иқтисодий ва ижтимоий-сиёсий тараққиёт даражасидан паст эди, франклар бу вақтда феодаллашув ва романлашув соҳасида жуда олға қараб кетган эдилар. Феодаллашиб бораётган франк зода-гонларининг саксларга қарши олиб борган уруши феодалларга хос уруш эди. Франклар ўз олдиларига сакслар ерини босиб олиш ва уларнинг ўзини крепостнойларга айлантиришни мақсад қилиб қўйган эдилар. Саксонияга қарши урушишнинг яна бир сабаби бор эди. Карл Балтика депгизига чи-қишга ҳаракат қилди, Балтика деигизи VIII асрнинг охири ва IX асрнинг бошларида катта савдо аҳамиятига зга эди (скандинавлар, славянлар ва араблар савдоси шу Балтика денгизи орқали олиб борилар эди). Франк короли Балтика савдо-сидан катта- катта хи-рожлар олишни мўл-жаллар эди. Карл саксларни дастлаб VIII асрнинг 70- йилларида бўйсун-дирди. Аввал ғарбий сакслар — вестфаллар (улар Рейн ва Везер дарёлари ўртасида яшар эдилар) бўйсун-: дирилди. _ Уларнинг кетидан остфаллар ҳам бўйсундирилди (улар Везер дарёсининг шарқида яшар эдилар). 777 йилда Падерборнда бўлган съездда сакс қабилалари кўпчилигининг бошлиқлари Карлга қасамёд қилди. Карлнинг буйруғига биноан, саксларнинг ҳаммаси мажу--сийлик динидан христиан динига ўтишлари керак эди. Саксония-га кўпдан-кўп франк руҳонийлари келди, ҳамма ёқда черковлар қурила бошлади, сакслар черковга ушур (ҳосилнинг ўндан би- рини) тўлащга мажбур этилган эдилар. Лекин, шундан кейин тез орада 778 йилдан бошлэб сакслар бир неча марта катта қўзғо-лон кўтардилар. Бу қўзғолонлардан кузатилган мақсад франк лар зулмидан халос бўлиш эди. Карл бу қўзғолонларни жуда ҳам раҳмсизлик билан бостирди. Минглаб сакслар қатл этилди. Қўзғолончиларнинг купи қулга айлантирилди. Дастлаб

сакслар-нинг қўзғолонларида уларнинг зодагонлари ҳам «қатнашди. Ле кин Карл зодагонларни секин-аста ўз томонига оғдириб олишга муваффақ бўлди. Қўзғолон кўтарган саксларнинг аеосий бош-лиқларидан бири — вестфаллар герцоги Вииукинд қимматбаҳо инъомларга сотилиб, 785 йилда саксларга хиёнат қилди ва Карл томонига ўтди. Лекин, шунга қарамасдан, фашист тарихчилар уни «Германиянинг миллий қаҳрамони» деб эълон қилдилар. Саксларнинг IX аср бошларидаги сўнгги ҳаракати деярли нуқул «оддий сакслар» ҳаракати тусида бўлиб, асосан Саксониянинг шимолида (Нордальбингияда) ўтди. Ниҳоят, сакслар бўйсундирилди ва Франк королининг фуқароси сифатида франк графлари томонидан идора қилинадиган бўлди. Саксларнинг итоатсизроқ бир қисми Рейн дарёсининг чап қирғоғига — франклар орасига кўчирилди, франк колонистлари эса қайтадан Рейн дарёсининг ўнг қирғоғига, яъни бир вақтларда франк қабилаларининг итти-фоқи вужудга келган ерга ўтиб жойлашди. Сакслар билан уришиш вақтида Карл Шарҳий Европадаги бошқа халқлар (билан ҳам уруш олиб боришга мажбур бўлди. У полаб (Эльба бўйи) славянлари билан урушди ва бу қабила-лардан баъзиларига — лютичларга ва лужичанларга — хирож солди, Дунайнинг ўрта оқимидаги кучли Авария подшолиги 1 франкларга қарам бўлди. Дунайнинг юқрри оқимидаги Бавария короллиги тамомила босиб олинди, илгари бу короллик франк ларга онда- сонда хирож тўлаб турар эди. Харутан-словенлардан иборат жанубий славян қабилалари яшайдиган Хорутания (ка-ринтия), шунингдек, Болқон ярим оролининг шимоли-ғарбидаги хорват ерлари Бовария билан бирга Франк давлатига қўшиб олинган эди. Хорутания Франк давлати составида узоқ турмади. Истилолар натижасида Карл Буюк замонида Франк давлати жуда кенгайиб кетди. Унинг чегаралари ғарбда Эбро дарёси, Пиренея тоғларидан Атлантика океанигача, шарқда Эльба ва Дунай дарёлари ва Адриатик денгизи қирғоқларигача, шимолда Фриз (ёки Немис) ва Балтика денгизларигача, жанубда деярли жанубий Италиягача борди. Сал илгарироқ

вужудга келган Папа давлати ҳам Карл Буюк даврида ҳақиқатда унга бўйсунувчи вассал давлат бўлиб қолди. Империянинг эълон килиниши. Франк короли қўл остидаги ерларнинг жуда кенгайиб кетиши, табиий, Карл Буюкни ва унинг маслаҳатчиларини унвонини (титулни) ўзгартириш тўғри-сида ўйлашга мажбур қилди. 800 йилда Карл Римда бўлган вақ-тида папа уига «римликлар императори» тожини кийдирди, «Римликлар императори» деган таърифнинг қизиқ жойи шун-даки, бу таъриф Рим традициясининг IX асрда ҳам одамларга жуда катта таъсир ўтказганлигини кўрсатади. Карл франклар императори деб эмас, балки римликлар императори деб эълон қилинди, ваҳоланки, бу вақтда энди римликлар деган халқ йўқ эди. Бир оз вақтдан кейин Шарқий Рим — Византия императори ҳам Карлнинг «базилевса» (геркча император демакдир) унво нини тан олишга мажбур бўлди, у дастлабки вақтларда бунга қаттиқ қаршилик қилиб келган эди. Карлнинг замондоши Боғдод халифаси Хоруналь-Рашид ҳам Карлни император деб таниди ва булар бир-бирларига элчилар юборишди. Карл Буюк замонида идора қ-илиш. Жуда катта бир давлат-ни идора қилиш иши Карлдан маъмурий аппаратни қайта ту-

j зишни талаб қилди. У амалдорлар орқали, императорнинг мах-сус фармонларини чиқариш, маҳаллий ҳокимиятни бир қадар систематик назорат қилиб туриш йўли билан идора этувчи мар-казлашган давлат тузишга ҳаракат'қилди. Карл Буюкнинг идора қилиш маркази король саройи— палаций эди. Юқори мансаб-даги амалдорларнинг бутун иши шу палацийда марказлашти-рилган бўлиб, булар: палата графи (у олий судья бўлиб, импе - раторнинг йўқлигида унинг ўринбосари ҳам эди), архиканцлер (император канцеляриясининг бошлиғи), камерарий (король ха-зинасининг бошлиғи), коннетабль (мирохўр, яъни королнинг от-лиқ аскарларини -бошқарувчи) ва бошқалардан иборат эди. Ма-ҳалларда энг катта амалдорлар графлар— латинчасига comites , яъми маъмурий округларнинг (бошлиқлари 1 ва уларнинг вика-рийлари ёки вице-графлар (граф ўринбосарлари) бўлиб, уларга тунгинлар ёки юэбошилар, яъни энг кичик маъмурий округлар нинг —

юзликларнинг (сотня) ва бошқаларнинг бошлиқлари бўйсунарди. Граф скабинлар билан биргаликда, яъни суд колле-гиясининг аъзолари билан биргаликда суд қиларди, булар илга-риги сайлаб қўйилган меровинг судьялари — рахинбурглар ўрни-га маҳаллий бадавлат ер эгаларидан тайинланган эди. Империяда Карлнинг ўзи тайинлайдиган епископлар ҳам суд ва маъмурий ишларда катта роль ўйнар эдилар. Маҳаллий маъ-мурларни текшириш "учун марказдан ўқтин-ўқтин король реви-зорлари ( missi dominici ) деб аталмиш текширувчилар юборилиб турарди, улар одатда икки киши-икки киши бўлиб юриб, гра'ф-ликлардаги аҳволни текширар ҳамда аҳолининг граф, епископ ва бошқа амалдорлар устидан берадиган шикоятларини қабул қиларди. Императорнинг фармонлари ёзма равишда тузилиб, капитулярия деб аталар эди (капитулярия латинча caput деган сўздан олинган бўлиб, боб демакдир, фармон алоҳида параграфларга бўлинганлиги учун шундай деб аталарди). Карл Буюкнинг 250 га яқин фармони бизгача етиб келди. Карл Буюк империясининг характеридаги зиддиятлар. Бу фактларнинг ҳаммаси Карл Буюк замонида идора қилиш аппа-ратининг анчагина бюрократлашганини кўрсатади. Меровинглар ва дастлабки Каролингларнинг дружина ва хизматкорлари — министериаллари бўлиб, улар королнинг топшируви билан энг оддий маъмурий-молиявий ва суд функцияларини бажарар эди. Меровинглар ва дастлабки Каролинглардаги ана шу ибтидоий идора аппаратининг аксича Карл империясида амалдорларнинг доимий чиновниклик аппарата таркиб топди. Карл Буюк бюро-к'ратиясининг ташкил топишига Рим традицияси шубҳасиз таъ-сир қилди. Короллик— императорлик канцелярияларида давлат тили, латин тили, яъни римликлар тили эди. Каролинг .давлат муаосасаларининг ва лавозимларининг номларидан (император, палаций, комитлар — графлар, нотарийлар — секретарлар ва ҳо-казолардан) Рим терминологияси шундайгина сезилиб туради. Карл Буюкнинг энг яқин маслаҳатчилари ва олий мансабдор-лари Рим тарихини яхши билган ҳамда императ-орга жамиятдаги мутлақ олий

ҳокимият деб қарайдиган, римча традицияни ўз-лаштириб олган кишилар эдилар. Шунга қарамай, Карл Буюк империясини марказлашган давлат деб сира айтиб бўлмайди. Карл Буюк давридаги бошқарув аппарати умуман ибтидоий эди. Империяда расмийлаштирилган ва ихтиоослаштирилган суд ва молия идоралари — палаталари йўқ эди. Унда бошқарувнинг доимий солиқ системаси каби .муҳим звено (жумладан, доимий олиб туриладиган ер солиғи) йўқ эди, Карл давлатида марказ билан жойлар ўртасида муттасил алоқа ўрнатилмаган эди, король миссиялари, яъни ревизорлари жойларни номигагина контроль қилиб турар, амалда эса айниқса чекка территория-нинг графлари ўзларини марказдан мустақил деб ҳис қилар эдилар. Иккинчи томондан, Карл Буюк давлати ўзининг состави жи-ҳатидан ҳам хилма-хил уруғларнинг беқарар сиёсий бирлашма-сидан иборат эди. Франк империяси омади юришган бир исти-лочи томонидан шошиб-пйшиб, кўп қабила ва халқлардан иборат тузилган алоҳида бир тарздаги ҳарбий монархия бўлиб, унда на умумий иқтисодий база, на умумий миллий тил, на умумий маданият йўқ эди. Карл Буюк империясига кирган қабилалар-нинг ҳар бири ўзининг одатдаги қонун-қоидаларига амал қилиб келганини кўрсатиб ўтиш кифоя -қилади. «Варвар ҳақиқатлари», «Сали, Рипуар Бургундия, Бавария, Саксония ҳақиқатлари»— Карл Буюк замонида ҳам, айрим қабилалар учун суд қонунлари тўплами бўлиб қолаверади; улар қунт билан кўчирилиб ёзилди ва уларга ўзгаришлар киритилди, шундай қилиб, улар империя-нинг айрим областлари учун амалдаги қонун бўлиб қолаверди. Айрим қабилалар Карл Буюк подшолиги вақтидаёқ халқ бў либ бирлаша бошлаган эдилар. Сали ва Рипуар франклари гал-лия-рим аҳолиси билан аралашиб кетиб, шимолий роман халқи-ни (кейинчалик булардан француз халқи ташкил топди) вестготлар, бургундлар жанубий галлия-римликлар билан қўши-либ жанубий роман халқини (булар кейинчалик провансал халқи деб атала бошладилар) барпо этдилар. Италияда ланго-бардлар билан итальян-римликлардан бўлғуси итальян хал қи ташкил топди. Германияда Рейннинг нариги томонидаги қаби лалар бир этник группа бўлиб, кейинчалик улардан г е р м а

н (ёки н е м и с) халқи вужудга келди. Халқларнинг ташкил то-пиши маҳаллий алоқаларни кучайтирди, бу ҳол ҳам амалга им-периянинг жуда майда ва бир хил давлатларга парчаланиб ке-тишига олиб келди. Карл Буюк замонида франкларнинг феодаллашув процесси. Карл Буюк ва унинг ворислари замонида феодаллашув процес-сининг жуда тезлашиб кетаётганлиги империянинг парчаланиб кетишида жуда катта аҳамиятга эга бўлди. Бироқ Карл Буюк империяси «қабила ва халқларнинг қурамасидан иборат» бўли-ши билан бир вақтда, феодаллашаётган жамият ҳам эди. Меро-винглар замонида бўлган ҳодиса, яъни катта ер эгалигининг* ўсиши, унинг майда эркин деҳқон хўжалигини ютиши Каро-линглар замонида давом этди ва зўр бериб авж олди. Прекар муносабатларининг (кўпроқ черков ерларида) ривож олиши, патронат-коммендацияларнинг (кўпроқ дунёвий ерларда) кенг ёйилиши, эркинларнинг қарамликка тушиш ҳолларининг кўпая-ётганлиги—буларнинг ҳаммаси Карл Буюк подшолиги замони да одат тусига кирганлиги император қонунида (капитулярия-ларда) ўзининг ёрқин ифодасини топди. Карл магнатлар ва бошқа «нуфузли одамлар» томонидан деҳқон ерларининг тортиб олинишини чеклашга анча уринди, бироқ ердор зодагонлар унинг фармойишларига қаршилик кўрсатганлари учун бу фар-мойишлар амалда бажарилмай қолаверар эди. Франклар жа-миятининг феодаллашув процесси, табиий, сиёсий тузумга ҳам таъсир этди. Феодаллашув империяни сиёсий тарқоқликка ва, пировар-дида, сиёсий жиҳатдан майда қисмларга бўлиниб кетишига олиб келди. Ўзининг ҳарбий қудратига ва энг катта истилочи-лик шуҳратига қарамай, Карл Букжнинг ўзи ҳам ердор зодагон-ларга қарам эди. Бу нарса ҳаммадан бурун магнатлар съездла-ри аҳамиятининг ортишида кўринди. Бу съездлар император томонидан одатда ҳар йили кузда чақирилар эди. Уида энг му-ҳим капитулярияларнинг ҳаммаси муҳокама қилинар эди. Зо-дагонларнинг ҳақиқий сиёсий аҳамиятга эга бўлган ана шу кузги съездларига қарама-қарши ўлароқ, май далалари деб аталмиш эски ҳарбий йиғилишлар — аскарларнинг

йиғилишлари (бу йиғилишлар қадимги герман халқ йиғилишларининг қолди- ғи эди) каролинглар замонида оддий бир ҳарбий кўрик бўлиб қолди. Бу. кўрикда энди император томонидан тасдиқланган фармонлар маълумот учунгина эълон қилинар эди. Король судлари («Сали ҳақиқати»да кўрсатилган қадимги халқ судлари ўрнини олган скабинлар ва ҳар турли суд амал-дорлари) фаолиятининг кучайиши билан бир қаторда Карл Буюк и мм унитетлар деган нарсани ҳам кенг суратда жорий қи-лишга мажбур бўлди, иммунитетлар берилган маҳаллий ер эга-лари (дунёвий ер эгалари ҳам, черков ер эгалари ҳам) ўз терри-торияларига король амалдорлари, судьялари ва шунга ўхшаш кишиларнинг текшириш учун киришидан холи эдилар. Бундан ташқари, маҳаллий ер эгаларига яна шундай иммунитет ёрлиқ-лари ҳам берилдики, бу ёрлиқларга мувофиқ улар ўзларига қарам бўлган аҳолинигина эмас, ҳатто эркин аҳолини ҳам суд қилиш ва ундан ўз фойдаларига ҳукумат солиқлари ва мажбу-риятлари ундириш ҳуқуқини олдилар. Иммунитетлар магнат — ер эгаларининг эркин аҳоли орасидан ожизларини топиб олиб, ўз аооратларига туширишларига жуда катта ёрдам берди. Карл замонида ҳарбий бенефицийлар системаси ҳам авж олаверди. Эркин деҳқонларнинг заифлашуви ва тушкунликка учраши ор-қасида деҳқонлар ҳарбий хизматни ўташга тобора камроқ чақи-рилди. Лекин бенефицийларнинг ҳам фақат бир қисми импера-торга қарам эди. Уларнинг кўпчилиги катта ер эгаларига — маг-натларга қарам эди, бу магнатлар курашга одатда «ўз оодиқ кишилари»дан бутун-бутун отрядлар олиб келардилар. Шундай қилиб, Карл Буюк қўшини ҳақиқатда унинг ўзиники бўлмай, балки, тобора аниқроқ ташкил топаётган катта феодаллар қўши ни эди, бу феодалларнинг жуда кўп поместьелари бўлиб, улар маҳалларда жуда кенг сиёсий ҳуқуқларга эга эдилар ва улар нинг қарамоғида жуда кўп майда рицарлар бор эди. Карл Буюк замонидаёқ идора қилиш аппаратининг аниқ фео- даллашганлигига шу нарсани мисол қилиб кўрсатиш мумкинки, графлар ўз мансабини ва бу мансаб учун олган ерларини авлод-дан-авлодга мерос бўлиб

қоладиган мулкка айлантиришга ҳара-кат қилдилар. Карл Буюк ўзининг графлар тайинлаш ҳуқуқини жуда катта машаққат билан аранг сақлаб қолди. Каролинглар поместьеси. Карл Буюкнинг асосий даромад-лари унинг поместьеларидан келадиган даромадлар эди. Корол-нинг ер фонди бутун давлатнинг ҳамма жойига тарқалган бўлиб, юзларча катта ва бир қадар кичик ерлардан иборат эди. Карл Буюк замонидаги энг катта ер эгалари монастирлар эди. Париж монастирларидан бири — авлиё Герман (ёки Сен- Жермен) мо-настирининг IX аор бошларида 100 мингдан ортиқ жрепостнойи бор эди. Дунёвий _зодагонлар қўлида ҳам шубҳасиз жуда кўп катта-катта поместьелар бор эди, бироқ улардаги ерларнинг рўй-хати бизгача етиб келмаган. Каролинглар поместьесини ўрганиш учун асосий манба Карл Буюкнинг «Поместьелар тўғрисидаги капитулярий»си ва «Аббат ирминон полиптиги» деб аталган ҳужжатдир. (Париж атрофи-даги Сен-Жермен монастирига қарашли ерлар ва бу ерларда ўтирган крепостнойлар рўйхати.) Мана шу манбаларга қараб, биз Ғарбий Европада илк ўрта асрдаги феодал поместьесининг манзарасини кўз олдимизга келтира оламиз. Дастлаб биз бу поместьеда ўрта асрларга хос бир хусусиятни — ернинг икки қисмга: х ўж а й и н—доме ней нал (домен) ерига ва деҳ қонлар ерига — чек ер га бўлинганини кўрамиз. Чек ер-ларга деҳқонлар эгалик қилар эдилар. Бу чек ерлар м а н с л а р деб аталарди. Деҳқонлар ўз меҳнатлари билан, ўзларининг от-улов ва қурол-асбоблари билан хўжайинларининг ерини ишлаб берардилар. Франкларнинг |қишлоқ хўжалиги VIII — IX . аорларда анча му- ваффақиятларга эришди. Каролинглардан қолган манбаларга қараганда деҳқончиликнинг асосий системаси уч дала системаси бўлган. Поместьеларда ғаллакорликдан ташқари, чорвачиликка катта эътибор берилган эди (королга қарашли имениеларда хусусий йилқичиликка катта эътибор берилган, чунки ҳарбий ишда йилқичиликнинг аҳамияти катта эди).

Манбаларда узум-чилик, боғдорчилик, полизчилик, доривор ўсимликлар экилган-лиги ҳам тилга олинган. Каролинглар поместьеси аниқ натурал хўжалик хусусиятла-рига эга эди. Бу ҳақда «Поместьелар тўғрисидаги капитулярий» да жуда очиқ далиллар келтирилган, бу «Капитулярий»да по местьеларда^ етиштирилган маҳсулотларнинг король оиласи ва король сарой аҳллари эҳтиёжларини қоплашга сарфланганлиги бир неча марта таъкидлаб ўтилган. Бироқ Каролингларнинг поместье тўғрисидаги ҳужжатлари-да учрайдиган энг қизиқ нарса ўша вақтдаги крепостнойларнинг состави ҳақидаги маълумотлардир. Бу материал Сен-Жермен монастири полиптигида жуда очиқ кўрсатилган. Бу ҳужжатда крепостной деҳқонлар турли номлар билан: колонлар, литлар, қуллар деган номлар билан аталади. Литларга ва қулларға нис-батан колонлар ҳатто «эркин» кишилар дейилади. Лекин улар-нинг «эркинлиги» жуда нисбий бир нарса эди. Ҳақиқатда улар-нинг «тутқунлар»дан ҳеч қандай фарқи йўқ эди. Улар ҳам ўз - ларининг чек ерларига биркитиб қўйилган бўлиб, нормалашти-рилган баршчина, натурал оброк ва бир оз миқдорда рента пули тўлаш шаклида «тутқунлик» мажбуриятларини бажарар эдилар. Бу ҳол шу нарсани кўрсатадики, деҳқонларнинг бу хил категорияларга бўлиниши (худди деҳқонлардаги чек ерларнинг мансларнинг уч гуруҳга бўлингани сингари) бу вақтда ўтмиш-дан қолган бир сарқит эди. Ҳақиқатда франкларда бу вақтда крепостной деҳқонлар синфи ташкил топган бўлиб, бу синфда энди эркинлар, ярим эркинлар (литлар) ёки тутқунлар (қуллар) ўртасидаги илгариги фарқлар чиндан ҳам йўқолиб кетган эди. «Каролинглар уйғониши». Карл Буюк ўз замонасининг анча маърифатли кишиси эди. У, гарчи ёши анча улғайган вақтида ўқиш-ёзишни ўрганган бўлса-да, грек ва латин тилларини билар ва маърифатни қадрлар эди. Унинг саройига турли мамлакатлар-дан олимлар чақириб келтирилган эди. Бу олимлар ичитд Йорк епископлик мактабида (Англиянинг шимолида) ўқигаи Алкуин номли англ-сакс айниқса машҳур эди. Сўнгра Карл-нинг саройда ўша

вақтнинг кўзга кўринган бошқа ёзувчилари — лангобардиялик Павел Дьякон, испаниялик вестгот Т е о-дульф ва бошқалар ҳам яшар эди. Франкларнинг ўзларидан етишган ёш Эйнгард жуда ҳам маърифатли киши эди, у кейинча Карл Буюкнинг жуда яхши тузилган таржимаи ҳолини езди 1 . Карл юқорида айтилган олимлар ёрдами билан епископ лик резиденцияларида бир қанча мактаблар ташкил қилди, бу мактабларда асосан хат-саводли руҳонийлар ва император кан-целяриялари учун амалдор кадрлар (судьялар, секретарлар, мирзалар ва бошқалар) тайёрланарди. Карлнинг буйруғи билан қадимги латин ва грек қўл ёзмалари тўпланДи ва кўчириб ёзил-ди. Катта скрипторияларда (мирзахоналарда) ўнларча мирзалар энг қимматли қўл ёзмаларни янги нусхаларга кўчирардилар. Шундай қилиб, кўпгина антик авторларнинг асарлари кейинги авлодлар учун сақлаб қолинди. Каролинг мирзаларининг юмалоқ ҳарфлар билан донадор қилиб ёзган хатлари уларнинг ўзлари дан олдинги замонларда ёзилган анча қадимги хатлар у ёқда турсин, ҳатто кейинги ўрта асрларда ёзилган латин хатига қа раганда ҳам жуда чиройли эди. Карл саройида ўзига хос бир олимлар жамияти вужудга келди, бу жамият антик дунёдан ибрат олиб, «Академия» деб аталди. Бу жамиятнинг ишларида Карлнинг ўзи ҳам қатнашди. Академия қатнашчилари латин авторларининг, ёзувчи ва шоир-ларнинг асарларини ўқидилар, баъзида эса антик авторларга тақлид қилиб ўзлари ҳам асарлар ёздилар. Бироқ, Каролинглар замонидаги ренессанс (уйғониш) асл маънодаги антик мадапият-нинг тикланиши эмас эди, асло ундай эмас эди. Антик автор-лардан қолган адабий мероснинг бир оз қисми олинди, холос. Антик ёзувчиларга сиртдангина (шеърият ва риторик форма-лар) тақлид қилинди. Қарл саройига тўпланган олимларнинг дунёқараши (императорнинг ўз дунёқараши ҳам) антик классик маданиятдаги рационалистик дунёвий дунёқарашга м'утлақо ўх-шамас эди. Карлнинг атрофига олим христиан монахлари тўп ланган бўлиб, уларнинг дунёқараши черков руҳонийларининг дунёқараши эди. «Мажусий» антик маданияти

улар учун христи-анлик ақидаларини шарҳлаш ва чуқурлаштириш воситасигина эди, холос. Алкуиннинг королваччаларни тарбиялаш учун ёзган дарслигида кўпинча ҳақиқий антик маданият билан ҳеч қандай алоқаси бўлмаган ўрта аср диний дунёқараши анқиб турарди. «Ҳаёт нима?» деб савол қўяди бу дарсликда ўқитувчи ва ўзи жавоб бериб: «...бахтлиларга шодлик, бахтсизларга қайғудир, уларга ҳам, буларга ҳам ўлимни кутишдир», дейди. «Одам нима?» деб яна бир савол қўйиб, «Улим бандасидир, ўз уйида меҳмондир, ўтиб кетадиган йўловчидир» ... деб жавоб беради. Аслида Каролинглар даврида ўрта аср схоластикаси қарор топ-ди, унинг характерли хусусияти соф диний дунёқарашни устун қўйиб, антик дунё фанининг баъзи бир ташқи формаларинигина ўзлаштиришдам иборат бўлди. Шу нарсани унутмаслик керакки, Каролинглар маърифати-дан жуда кам киши баҳраманд бўлди. Ҳатто Карл Буюк саро-йидаги мансабдорларнинг ҳам жуда кўпчилиги ўқиш-ёзишни билмасдан ўтиб кетди. Амалда Карл Буюкнинг «маърифатпар-варлик» тадбирлари кўпдан-кўп черков епископлик мактаблари-нинг ривожланишигагина олиб келди, кейинчалик бу мактаблар заминида ўрта аср университетлари вужудга келди. КАРЛ БУЮК ИМПЕРИЯСИНИНГ ПАРЧАЛАНИШИ Карл Буюк 814 йилда 72 ёшида вафот этди ва Ахенга кўмил-ди, у умрининг сўнгги иилларини шу Ахен атрофида ўтказган эди. Карл Буюк вафот қилгандан кейин императорлик унвони унинг катта ўғли Людовикка ўтди, Людовик илгари отасининг ҳаётлик чоғида узоқ вақт Аквитания короли бўлиб келган эди. Карл Буюк ўлгандан кейин унинг империяси узоқ умр кўр-мади. Бу илк ўрта аср ҳарбий-феодал монархияси бўлиб, унда чинакам марказлашув учун етарли даражада иқтисодий база йўқ эди. Натурал хўжалик ҳукмронлиги, айрим область ва ра-йонларнинг ва ҳатто айрим поместьеларнинг ҳам биқиқлиги, шаҳарлар ва савдонинг кам ривожланганлиги — мана шуларнипг ҳаммаси империянинг муқаррар равишда парчаланиб кети-шига

сабаб бўлди. Карл Буюк замонида крепостник поместьелар эгаси бўлиб узил- кесил қарор топган ва Карл Буюк олиб борган урушлар натижасида жуда кўп янги ерларга эга бўлган феодал-ларнинг ўзи мустаҳкам марказлашган ҳокимиятдан безор эди. Маҳалларда аста-секин ҳокимиятни ўз қўлларига олиб улар марказга бўлган тобеликни камайтиришга ҳаракат қилдилар. Иккинчи томондан Карл Буюк олиб борган жуда катта урушлар ҳали эркинлигини йўқотмаган франк деҳқонларининг тинкасини батамом қуритган эди. Бунинг натижасида король энг муҳим социал кучнинг ёрдамидан маҳрум бўлди, ҳолбуки, Австразия герцог-майордонлари аслида шу кучнинг ёрдами соясида юзага чиққан эди. Карл Буюк вафотидан кейин Франк давлатидаги ўзаро уруш лар. Карл Буюкнинг ўғли император Людовик Художўй замо нида (814—840) бўлиниб кетиш йўлидаги интилишлар зўр бериб намоён бўлди. У лапашанг бир король бўлиб, руҳонийларга (унинг Художўй деган лақаби ҳам шуни кўрсатади) ва дунёвий зодагонларга бутунлай қарам эди. Ҳақиқатда унинг бутун ко-роллик даври узлуксиз ғалаёнлар даври бўлди. Зодагонлар Лю - довикка қарши бош кўтариб, унинг ўз ўғиллари — Лотарь ва Людовикни (ёки Людовик Немисни, унинг асосий ерлари Бава-рияда эди), ўз отасига қарши гиж-гижлатдилар. Людовик Худо-жўйнинг учинчи ўғли Карл (у кейинча Ялтироқбош деб ном ол-ди) ҳамиша отасининг ёнини олди. Людовик Художўй ўлгандан кейин унинг ўғиллари бир-бири билан яна уруш бошлади. Император унвонини олган катта ака-сига — Лотарга қарши энди иккала укаси — Людовик Немис билан Карл Ялтироқбош бош кўтарди. Фонтенуа шаҳри ёнида бўлган жангда (1841 йил) Лотарь иккала укасининг бирлашган қўшинлари томонидан тор-мор қилинди. Бир йилдан кейин, 842 йилда Людовик билан Карл Страсбург шаҳри ёнида битам ту-зиб, Лотарь устидан тўла ғалаба қозонгунча унга қарши кураш-ни давом эттиришга аҳд қилишди. Шуниси қизиқки, «Страсбург қасами» (бунда ҳар иики томон ҳам қасамёд қилган эди) икки тилда «роман» тилида (яъни ро-манлашган франк

лаҳжасида) ва немис тилида (яъни Рейннинг нариги томонидаги герман қабилалари гапирадиган герман тили да) ёд қилинди. Бу ҳол Каролинглар замонида халқларнинг ташкил топиш процесси юз берганини очиқ кўрсатади. Энди ға лаба қозонишга кўзи етмаганлигидан Лотарь давлатни бўлишга рози бўлиб, ён беришга мажбур бўлди. Вердендаги тақсимот. 843 йилда Верденда Карл Буюкнинг уч невараси йиғилишида империя уч қисмга бўлинди. Верден аҳдига мувофиқ акаси Лотарь императорлик унв.онини сақлаб қолди, лекин укаларига нисбатан ҳеч қандай махсус ҳуқуққа эга эмас эди, укаларининг ҳар қайсиси ўз ҳолича батамом мустақил ко роль бўлиб қолди. Лотарга Италия, шарқда Рейн билан ғарбда

Масс , Шельда , Сена ва Рона дарёлари ўртасидаги ерлар ( бунга Бургундия ҳам киради ) тегди , Рейннинг шарқидаги ерлар Людо вик Немисга тегди . Лотарга қарашли ерларнинг ғарбидаги ерлар Карл Ялтироқбошга тегди . Кейинроқ ( бориб , Лотарь ўлгандан сўнг ерлар қайтадан бўлинди . Лотарнинг авлодлари Италиядаги ерларнигина ўз қўлида сақлаб қолди , Рейн бўйидаги ерларнинг ҳаммасини эса Людовик билан Карл ўзаро бўлишиб олди . Бур - гундия мустақил короллик бўлиб ажралиб чиқди . Императорлик унвони кейинроқ бориб Каролинглар хонадонининг бошқа авлод лари вакилларига ўтди . Масалан, 875—877 йилларда Карл Ял-тироқбош император бўлди, 880 —887 йилларда императорлик тожи Людовик Немиснинг ўғли Карл Семизга ўтди. X асрнинг >бошларига келиб эса императорлик унвонининг умуман ҳеч қандай реал аҳамияти қолмади. IX — X асрларда Франция. Сўнгги Каролинглар. Верденда бўлган тақсимот Бвропада кейинча вужудга келган учта катта давлатнинг— Франция, Германия ва Италиянинг ташкил топи-шини умумий бир тарзда белгилаб берди. IX асрнинг ярмида бу давлатлар ичида энг яхлити «ғарбий франклар» давлати эди, у кейинча вужудга келган Франциянинг куртаги ^ўлАи ^-Бу^ер даги аҳолининг асосий оммаси энди ташкил топиб келаётгаТГфтгатщуз халқидан иборат бўлиб, бу халқ алоҳида бир шимолий роман тилида, яъни илк француз тилида гапиришар эди. Бу давлатнинг пойтахти Париж бўлиб, у Луара дарёси яқинидаги Сена дарё-сида жойлашган. «Ғарбий франклар кароллигида» ёки оддий қи-либ айтганда, Францияда (уни X — XI асрларда Франция деб атай бошладилар) Каролинглар X асрнинг охиригача ҳокимият-ни ўз қўлларида сақлаб келдилар, Германия билан Италияда эса Каролинглар анча илгари — X асрнинг бошларидаёқ ҳоки-миятдан маҳрум бўлдилар. Лекин Францияда ҳам феодал тарқоқлик терлик билан авж олиб борди. «Биринчи француз короли» Карл Ялтироқбош ўз зодагонларига узлуксиз ён бёришга мажбур бўлди. 847 йилда у М'ерсен капитулярийсини чиқариб, бу капитулярийда ҳар бир эркин кишига сеньор топиб олишни таклиф қилди;

король ўз фуқаролари устидан қандай ҳокимиятга эга бўлса, сеньор ҳам ўз вассаллари устидан шундай ҳокимиятга эга эди. 887 йилдаги Кьерсин капитулярийси ер бенефицийларининг наслдан-наслга мерос бўлиб қолишини, шунингдек, графлик лавозимининг ҳам мерос бўлиб қолишини қонунлаштирди. Шу вақтдан бошлаб бе-нефицийлар наслдан-наслга мерос бўлиб қоладиган ерларга — феодларга, ленларга айланди. Графлик, вице- графлик (виконт-лик), маркграфлик (ёки маркизлик) ва герцоглик унвонлари наслдан-наслга қоладиган князлик унвонига айланди. Жойларда территориал ҳукмдорларга хос бўлган барча ҳуқуқларга, яъни короллик ҳуқуқларига ўхшаш ҳуқуқларга эга бўлган князлик династиялари вужудга 1 кела бошлади. Норманларнинг ҳужумлари. Карл II Ялтироқбощ замонидаёқ Франция короллигига норманлар қаттиқ ҳужум қила бошлаган эди. Карл II Ялтироқбош ўлгандан кейин эса (877 й.) бу ҳужум-лар жуда ҳам авж олиб кетди. Ҳужум қилганлар қисман нор-вежлар, қисман шведлардан иборат бўлган скандинавлар эди; скандинавлар ўша вақтда уруғчилик тузумининг тушкунликка учраш ва феоиализмга ўтиш процессини бошидан кечираётган ' бўлиб, улар орасида кўпдан-кўп босқинчи дружиналар вужудга келмоқда эди, бу дружиналарга феодаллашаётган ҳарбий бош-лиқлар — ярллар ва короллар раҳбарлик қилар эди. Денгизда сузишга уста бўлган, ўша давр учун жуда зўр ҳисобланган темир қуроллардан фойдалана билган (бу қуроллар рудаларга бой Скандинавияда ишланар эди) бу норманлар жуда хавфли душ - ман бўлиб чиқди. Норманлар кемаларида француз' дарёлари қуйиладиган жойгача ва Урта денгиз қирғоқ бўйидаги мамла-катларгача кириб бордилар ва бу мамлакатларни шафқатсиз талаб ва хароб қилиб, аҳолисига даҳшат солдилар. IX асрда Ғарбий Европада шу муносабат билан махсус бир дуо вужудга келган бўлиб, бу дуо «э худо, норманларнинг ёвузлигидан ўзинг сақла» деб бошланарди. Сўнгги Каролинглар королликни мудофаа қилишдан ожиз эдилар. Уларнийг сиёсий эътибори ва ҳарбий ресурслари жуда ҳам кам эди. Норманларга қарши курашиш вазифасини маҳал-лий

йирик феодаллар ўз қўлига олди; бунинг натижасида улар ҳарбий ҳимояга муҳтож қолган-қутган эркин аҳолини ҳам бема-лол крепостнойга айлантириб, ўз мавқеларини янада мустаҳкам-лаб олдилар. 885—886 йилларда норманлар Парижни 10 ойгача қамал қилиб турди, лекин уни ахир ололмади. Роберт Зўрнинг (866 йилда вафот этган, Парижнинг биринчи графи) ўғли, ма-ҳаллий феодал граф Эд Парижский муваффақиятли мудофаа уюштириб, душманни қайтарди. Сўнгги Қаролингларнинг бири Карл IV Анқов X асрнинг бошида (911 й.) қуйи Сена қирғоғини норманлар бошлиғи — герцог Роллонга беришга мажбур бўлди, Роллон бу ерда кўчиб келган норманлардан иборат жуда кучли бир князлик— Нормандия герцоглигини тузди. Норманлар-нор-веглар (ёки Францияда аташларича нормандияликлар) маҳал-лий аҳоли билан тезда аралашиб кетдилар, христианликни қа-бул қилдилар ва француз тили ҳамда урф-одатларини ўзлаш-тириб олдилар. Янги француз-нормандия герцоглиги Шимолий Франциядаги энг кучли феодал князлиги бўлиб қолди; бу янги князлик расман Каролингларга вассал-тобе эди, амалда эса уларга мутлако тобе бўлмай, баъзан Парижнинг ўзини ҳам бо-сиб олиш хавфини солиб турди. Капетингларнинг идора қила бошлаши. Ахир оқибатда Каро линглар ҳам Меровингларнинг кунига тушди. Сўнгги Каролинг лар ҳам бутунлай ночор ҳолга тушиб қолди. X асрнинг охирида уларнинг ерлари Франциянинг шимолидаги Лан шаҳрининг ўзи билангина чекланиб қолди, десак бўлади. Сўнгги Каролинг Лю довик V Ялқов ўлгандан кейин граф Роберт Зўрнинг насллари-дан бири бўлган Гуго Капет номли киши 987 йилда зодагонлар ва руҳонийлар йиғилиши томонидан Франция короли қилиб сай-ланди. Шундай қилиб, Францияни янги династия — Капетинглар династиям идора қила бошлади. Биринчи вақтларда Капетинг лар ҳокимияти жуда кучсиз бўлди. Анча кейинроқ бориб, XII ва XIII асрлардагина бу династия қаддини ростлаб олган шаҳар-ларга суяниб туриб, Францияни бирлаштиришга ва марказлаш- ган давлатга асос солишга муваффақ бўлди.

O'xshashlar

Франк давлатида феодал муносабатларининг ривожланиши. Франция кироллигининг ташкил топиши

Франк давлатида феодал муносабатларнинг ривожланиши. Франция кироллигининг ташкил топиши

X—XI Асрларда Германия, Италия ва папалик X—XI асрларда Германияда феодал муносабатларининг ривожланиши

X-XI асрларда Германия

Голлизм ва Бешинчи республиканинг ташкил топиши