Ёзма манбалар тарихидан - Tarix - Referatlar

Ёзма манбалар тарихидан

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ёзма манбалар тарихидан Режа: 1. Ёзув тарихи ва қўлёзма манбалар. Палеография. 2. Турли ёзувда ва даврларда юзага келган манбаларга обзор 3.Туркий адабиётнинг энг қадимги манбалари

www.arxiv.uz Ёзув нутқ билан бир қаторда иккинчи алоқа воситаси ҳисобланади. Маълумки, ёзувларнинг энг қадимийси пиктографик ёзувдир. Улар тоғ қояларида, ғор деворларида учрайди. Бу ёзув белгилари махсус товуш ифодаламай, воқеани яхлит ҳолда билдиради. Тошдан кейин бигиз, бамбук, тери, папирус, қоғоз, сиёҳлар каби ёзув ашёлари юзага кела бошлагач, айрим расмларининг ўзлари ифодалаган нарсага ўхшашлиги аста-секин йўқола боради. Ниҳоят, ёзув айрим сўзларни билдирадиган алоҳида белгилардан иборат бўлиб қолди. Бу иероглифик ёзувдир. Бундай ёзув энг аввал Хитой билан Мисрда пайдо бўлган. Бу ёзув алифбе ёзувининг яратилиши учун замин тайёрлаб берди. Унинг асосида кейинроқ япон фонетик бўғинли (силлабик) ва корейс фонетик (алифбо) ёзуви юзага келди. Қадимги Миср иероглифик ёзуви кейинчалик (эр. ав. 4 - минг йиллик) алоҳида бўғин ва нутқ товушларини ифодалайдиган бўлди. Х удди шу даврларда пиктографик ёзувдан хатнинг яна бошқа бир тури—мих ёки поначаларга ўхшаш белгилардан иборат бўлган миххат келиб чиққан. Бу ёзувни шумерлар яратган, сомийлар уни ўз тилларига мослаштириб олишган. Ўрта ва Яқин шарқда милоднинг биринчи асригача бу хатдан кенг фойдаланилган. Ундаги матн юқоридан пастга қараб ёзилган. Хат лойдан қилинган тахтачаларга шакл тушириб ёзилган. Учинчи минг йиллик ўрталаридан бу хатни чапдан ўнгга ёза бошлашган. Дастлабки алифбо ёзуви Мисрда иероглифик ёзув белгиларидан 20 тасини олиб, унли ва ундош товушларни ифодалайдиган (фонетик) ёзув шаклида юзага келди. Эрамиздан бир ярим минг йиллар аввал бу ёзувдан финикия ёзуви пайдо бўлди. Бу алифбо асосан, ундош товушларни ифодалаган. У учта катта тармоққа бўлиниб: —ОРОМЕЙ-СУРИЯ тармоғи шарққа, —ЖАНУБИЙ АРАБИСТОН тармоғи жанубга,

www.arxiv.uz —ЮНОН-ЕВРОПА тармоғи ғарбга тарқалиб кетган. Оромей-сурия ёзуви эрамизнинг бошларида араб ёзувининг яратилишига асос бўлган. «Ислом дини пайдо бўлгунга қадар араб қабилалари, гарчи асрлар давомида ёзув маданияти юксак даражада тараққий этган халқлар билан қўшни бўлиб, ёнма-ён яшаб келган бўлсалар-да, ўз ёзувларига эга бўлмаганлар. Оромей - сурия ёзувининг араб тилига мослаштирилган варианти юзага кел г ан (Холидов А.Б. Книжная кул ü тура, с. 215). *** Ёзувнинг пайдо бўлиши тарихи, тарихий тараққиёт босқичлари, ҳарф ёзув белгиларининг ўзгариб бориши филологияда алоҳида бир фан сифатида палеография ўрганади. Бу фан яна қўшимча равишда китоб ва қўлёзмаларни безаш ва ясаш—китобат санъатини ҳам, қадимги ёзув ёдгорликларининг материаллари, қуроллари, ёзув билан алоқадор безаклар ва ҳ.к. ларни ҳам тадқиқ этади. Палеографиянинг энг кенг тадқиқ соҳаси қўлёзмалар билан боғлиқ. Бунда биринчи навбатда ёдгорликнинг яратилиш вақти, жойи, кейин муаллифи аниқланади. Ундан кейин матнни тўғри ўқишга киришилади. Буларни аниқлашда ёдгорликнинг яратилиш вақтидаги ёзувнинг хили (жумладан, Марказий Осиё ҳудудида турли даврларда руний, сўғд, уйғур, хоразм, тоҳар, араб ёзувлари бўлганлиги), имло, қоғоз, сиёҳ тури, хаттотлик, рассомлик, саҳҳофлик усуллари эътиборга олинади. Палеографияни яхши ўзлаштириш учун қуйидаги ёрдамчи фанларнинг муайян қисмларидан маълум даражада хабардор бўлиш керак: —матншунослик, тилшунослик, тарих, адабиёт тарихи, санъат тарихи, кимё (сиёҳ ва бўёқлар таркиби), физика (органик материаллар даврини белгилаш). Палеография ёзув хилига ва қайси халққа мансублигига қараб фақат хусусий (фақат бир ёзувга боғлиқ) йўналишда ривожланади. Умумий палеография фани ҳозирча йўқ. Биз фақат араб ёзуви палеографияси га боғлиқ тарзда ишлар олиб борамиз.

www.arxiv.uz Қайси ёзувнинг қайси даврда пайдо бўла бошлаганини билиш қўлёзма манбаларнинг қайси даврга мансублигини аниқлашда керак бўлади. Жумладан, куфий (X асргача кенг, XV асргача сийрак), уйғур (араб ёзуви тарқалгунча кенг, XV асргача камроқ), насх (X асрдан кенг), настаълиқ (XV асрдан кенг) расм бўлган ёзувларини қаерларда ва қайси даврларда қўлланилганини эслаб кўришнинг ўзи кифоя. Бунинг устига бир пайтнинг ўзида қўлланилган турли ёзувларнинг ўзига хос вазифалари бўлгани кузатилади. Жумладан, араб тилидаги илмий асарларга кўпроқ насх хати, форсийдаги адабий-тарихий асарларга настаълиқ хати лозим кўрилган. Форсий ва туркий матн ичидаги арабий иқтибослар учун насх хати маъқул ҳисобланган. Оромей—сурия ёзуви негзида авеста, хоразмий, сўғд, кушон, руний, уйғур ёзувлари вужудга келди. 1. Авеста ёзуви . Бу ёзув эрамиздан 2000 йил аввал юзага кела бошлаган ва оғзаки тарзда сақланиб келган зардуштийлик динининг муқаддас китоби дир. Бу дин Эрон, Озарбайжон ва Марказий Осиё халқлари орасида исломгача асосий диний эътиқод сифатида кенг тарқалган эди. «Авеста» китоби Эронда сосонийлардан Анушервон (Хусрав I ) даврида (531–578) ёзув маданиятининг яхши ривожланган бир пайтда хатга туширилди. Бу даврда сосонийларда паҳлавий ёзуви, оромий-сурия ёзуви кенг расм бўлган бўлса ҳам, «Авеста» китобидаги диний аҳкомларнинг қироатини ўрнига қўйиб ўқилиши талабига жавоб бериши учун «Авеста» тили фонетикасини яхши ифодалай оладиган махсус ёзув ишлаб чиқилган. <М.Баҳор, Сабкшуноси, 1-жилд,81-б.> 44 та ҳарф ва белгилардан иборат бу ёзувда хат горизонтал ҳолатда ўнгдай чапга қараб ёзилган. <қ.: Н.Маллаев, Ўзбек адабиёти тарихи, –Т., 1973>. 2. Хоразм ёзуви. Марказий Осиёда узоқ асрлар давомида қўлланган ёзувларнинг асосий икки туридан бири бўлиб (иккинчиси сўғд), жуда қадимги даврларда пайдо бўлган. Хоразм ёзуви оромей ёзувининг энг қадимги анъаналарини сақлаб қолган ёзувдир. Бу ҳол унинг Марказий

www.arxiv.uz Осиёдаги бошқа ёзувлардан бирмунча илгари шаклланганлигини билдиради. Бу ёзувнинг эр. аввалги III асрга мансуб ёдгорликлари ( буюмлар ) топилган (Қўйқирилди қалъаси— Н. Маллаев, Ўзбек адабиёти тарихи, 34-б.). 3. Сўғд ёзуви. Марказий Осиёда узоқ вақт қўлланган иккинчи ёзув тури. Милоддан аввалги сўнгги минг йилликнинг охирларида оромей алифбосидан ажралиб чиққан. Бу ёзув ҳам ўнгдан чапга қараб ёзилган. Қадим манбаларда бу алифбода 25 та ҳарф борлиги таъкидланади. Бироқ сақланиб қолган ёдгорликларга қараганда 20—25 орасида фарқланиб туради. Сўғд ёзуви фақат ундош товушларнигина ифодалаган. Унли товушлар ёзувда ифода этилмаган. а, е, у унлилари ундошлар ёрдамида берилган. Бу ёзувнинг милод бошларига оид энг қадимги намунаси Самарқанд яқинидаги Fолий Барзу деган жойдан топилган. Бу ёзувнинг энг сўнгги ёдгорлиги IX аср бошларга оид. Бу ёдгорликнинг кўпчилиги Шинжондан топилган. Шулардан бири 808 —821 йиллар ҳукмронлик қилган хоқон шарафига битилган қабр тоши ёзувидир (тошга сўғд, туркий ва хитой тилида ёзилган) <ЎзСЭ, Х-160>. Булар қаторида «Каван китоблари» деб аталган ҳамда «Калила Димна» асосида яратилган ибратомуз ҳикоя ва масаллардан иборат ёдгорлик ҳам бор. 4. Кушон ёзуви. Сўғд ёзуви билан олдинма-кейин пайдо бўлган ёзувдир. Эр. ав. I —милоднинг III асрида Марказий Осиё, Афғонистон, Ҳиндистоннинг турли вилоятларини бирлаштирган Кушон подшоҳлиги даврларида кенг қўлланилган ёзув. Танга ва зеб-зийнатларда сақланиб қолган. Марказий Осиёда бу подшоҳлик даврида ҳиндларнинг кҳароштий ёзуви ҳам қўлланилгани маълум. 5. Рун ёзуви (Дулбаржин). Эрамизнинг биринчи асрларидан туркий ёзув сифатида вужудга келди. Ўрхун-энасой битиклари шу ёзувда ёзилган. Ибн Арабшоҳ унда 41 та ҳарфи бор дейди. Қўшимча ва айиргичлар билан шунчалик кўпайиб кетган. <қ.: Қадимий туркий тил, 12-б.> Бу ёзувнинг Ўрхун, Турфан, Энасой вариантлари мавжуд. Ўрхун ёзувида 4 та унли, энасой ёзувида 5 та унли товуш билдирувчи ҳарф бор. Ўрхун ёзуви юқоридан пастга ва ўнгдан чапга қараб ёзилган. Юқоридан пастга ёзилган ҳарфлар чап

www.arxiv.uz ёнга ётқизилган ҳолатда бўлади. Сатрлар ҳам ўнгдан бошланади. Сўзлар, баъзан бирикмалар бир-бирларидан айиргич (икки нуқта) билан ажратилади. Унлилар бир ёзилиб, бир ёзилмайди: « а» сўз боши ва ўртасида кўпинча ёзилмайди; «и» эса доим ёзилади. Бу ёзувда қоғозга битилган «Таъбирнома» асари ҳам сақланиб қолган. 6. Уйғур ёзуви. Ўрхун-Энасой ёзуви билан деярли олдинма-кетин юзага келган. Сўғд ёзувининг туркийлашувидан келиб чиққан. Уйғур ёзуви фақат Шарқий Туркистондагина эмас, Мовароуннаҳр ва Хуросонда ҳам кейинги асрларга қадар қўлланилиб келинган. XIV—XV асрларда темурийлар саройларида қисман бўлса-да шу ёзувдан фойдаланишган (Беляев уни мўғул ёзуви дейди). Бу ёзувда XV асрда (Еттисувда) кўчирилган «Ўғузнома» достони бор. Бу ёзувда «Қутадғу билиг» нинг Вена нусхаси, Аҳмад Югнакийнинг «Ҳибатул ҳақойиқ» асари, Хоразмийнинг «Муҳаббатнома»си, «Ўғузнома», «Мерожнома»лар сақланиб қолган. Тўхтамиш ва Тумур Қутлуғларнинг ҳам ёрлиқлари уйғур ёзувида битилган. Бу ёзувга Маҳмуд Кошғарий турк ёзуви деб таъриф беради ва унинг алифбосини қуйидагича тавсиф этади: «Турк тилларида ишлатиладиган ҳарфларнинг ҳаммаси 18 та асосий ўзак ҳарфдан иборат. Улардан ташқари 7 та тармоқ ҳарф бўлиб, улар ёзувда акс этмаган, бироқ сўзлар улардан ҳоли бўлмайди». Уйғур ёзуви сўғд ёзувидан, сўғд ёзуви оромей ёзувидан пайдо бўлгани учун у ўрхун ёзувига нисбатан туркий тилларнинг фонетик хусусиятини яхши ифодалай олмайди. Уйғур ёзуви ўнгдан чапга, ҳарфлар бир-бирига икки ёки бир ёндан қўшиб ёзилади. Шунинг учун ҳар бир ҳарф уч элементдан иборат. I асосий элемент бўлиб, у ҳарфнинг ҳамма кўринишларида ҳам сақланади ва товушни шу элемент ифодалайди. II улагич чизиқчалардан иборат бўлиб, булар ҳарфни ҳарфга қўшиш пайтида пайдо бўлади. III тугалловчи чизиқ бўлиб, бу ҳарфлар алоҳида ёки охирги кўринишида ўзак, негиз ёки қўшимчалар охирида пайдо бўлади. 7. Араб ёзуви. Эрамизнинг бошларида оромей-сурия ёзувидан пайдо бўлган. Кейинчалик, араблар истелосидан кейин, бу ёзув бошқа

www.arxiv.uz мамлакатларга ҳам тарқалган. Бу алифбонинг энг қадимги шакли Фирот дарёси қирғоғида жойлашган Куфа шаҳри номи билан юритиладиган куфий ёзувдир. Куфий ёзувдаги 28 та ҳарфдан 18 таси ундош (ҳозир 28 тадан 3 таси унли). Бу ёзувни ўзлаштиришда турли халқлар ўз тилларига мувофиқлаштириб қабул қилганлар. Бу мувофиқлаштири ш кўпинча араб ёзувидаги барча ҳарфларни сақлаб қолган ҳолда ўз товушларини ифодаловчи қўшимчалар киритиш тарзида рўй бер ган (форсий, уйғур, пушту ҳарфлари бунга мисол бўла олади.) Бу ёзув ҳақида атрофлича маълумотга эга бўлиш учун ёзув тарихини алоҳида ўқув фани сифатида режалаштирмоқ мақсадга мувофиқдир. Манбашуносликнинг қизиқиш доираси манбаларнинг ғоявий мазмуни ни эмас, унинг манба сифатида босиб ўтган йўли—манба тарихи ни қамраб олади. Манба тарихи маълумотларини шартли равишда учга бўлиб тадқиқ ва таҳлил қилишимиз мумкин. Манбанинг юзага келиши, кўпайтирилиши, ўрганилиши . АВЕСТ А. Халқ бадиий тафаккурининг илдизлари, маълумки, халқ оғзаки ижоди, у орқали афсона ва асотирларга бориб тақалади. Марказий Осиё ва эрон халқларининг энг қадимги афсона ва асотирларларини ўзида мужассам этган манба «Авеста» китобидир. «Авеста» зардўштийлик динининг муқаддас китоби бўлиб, минтақамизнинг исломгача бўлган ижтимоий-маданий ҳаётида катта ўрин тутиб келган. Бу ерда биз «Авеста»нинг манба сифатида босиб ўтган йўлига—манба тарихига тўхталамиз. Кейинги маълумотларга қараганда, бу таълимот бундан қарийб уч минг йил илгари вужудга келган. Милоддан олдинги VI асрларда китоб ҳолига келтирилган. Беруний ва Табарийларнинг маълумот беришларича, подшоҳ Доро ибн Доро хазинасида бу китобнинг ўн икки минг қорамол терисига (Табарийда пергаментга) тилла ҳал билан битилган нусхаси бўлган.

www.arxiv.uz Искандар босқини пайтида Александр Македонский (эр. ав. 336—323) унинг илми нужум, табииёт, табобат, риёзиёт каби фанларга оид зарур жойларини таржима қилдиртириб, Юнон юртига жўнатади ва қолганини куйдириб юборади <Сулаймонова Ф. Fарб ва Шарқ, 25-б.>. Кейинчалик (милоднинг 227—273 йиллари) бу асар яна қолдиқлардан қайта тикланади. Бундай нусхалардан иккитаси ҳозир Ҳиндистонда, биттаси Копенгагенда сақланади. Кейинчалик кўчирилган нусхаларидан бири Тошкентда— Ойбек номидаги Ўзбекистон халқлари тарихи музейида ҳам бор. «Авеста»нинг бизгача етиб келган бу нусхалари тўла ҳолда эмас. Унинг Ясна, Яшт, Виспарад, Вендидод деб номланган қисмларигина сақланиб қолган. —Ясна—«Гат» деб аталган қўшиқлардан иборат. —Яшт—Ахурамазда, Ер, Қуёш, Ой, Митра илоҳларига бағишланган ўзига хос «ҳамд»лар билан бир қаторда Жамшид, Горшасп, Афросиёб ҳақида афсоналар ҳикоя қилинади. —Виспарад—Яштдан кўпда фарқ қилмайди. —Вендидод—таълимотнинг ақида қисми бўлиб, уни бузганлар қандай жазоларга маҳкум бўлиши баён этилган. «Авеста» матни қадимий сўғд ва бохтарий тилига яқин бир тилда ёзилган, Ёзуви юнон ва парфия ёзувининг ислоҳ қилиниши натижасида юзага келган. Ўрганилиши . Европада «Авеста»ни ўрганишни француз Олими Анкетилъ бошлаб берган. У Ҳиндистонга қилган сафари давомида бу асарни ўрганиб қайтггач, уни француз тилига таржима қилиб чоп этди. <Ў збек адабиёти тарихи , 5 томлик, I т., 66-б.>. Санкт-Петербург университетининг ўқитувчиси К. Коссович 1861 йилда «Авеста»нинг тўрт асосий мақоласини рус ва лотин тилларига таржима қилди ва муфассал кириш мақоласи ҳамда луғат билан чоп этди. Рус тилига қилинга таржиаси ( таржимон М.А. Салье) 1957 йилда, ўзбек

www.arxiv.uz тилидагиси (таржимон А.Расулов) 1968 йилда Ўз ФА нашриёти томонидан чоп этилган. ҚАДИМИЙ ҚИССАЛАР . Бу қиссалар оғзаки шаклда тарқалган бўлиб, уларни бошқа халқларнинг сайёҳ ва олимлари қоғозга туширгани учун хорижий манбаларда —бошқа тилларда сақланиб қолган. Шу боис бу манбалар яратилиш давр тил хусусиятлари учун материал бўла олмайди. Улар Юнон тарихчилари Ҳеродот (эр. ав. 484—425)нинг «Тарих» китобида (История в девяти книгах. Ленинград, 1972), Полиэн (эр. ав. II а.) «Ҳарбий ҳийлалар» асарида, сицилиялик тарихчи—Диодор (эр. ав. I а.)нинг «Кутубхона» асарида сақланиб қолган. Булардан ташқари, ўша давр Даван (Фарғона) ижтимоий ҳаётидан хитой сайёҳи Чжан Сянъ (эр. ав. II а.) ҳам хабар беради ва ундаги маълумотлар бу қиссаларни тасдиқлайди . Ўрганилиши . Тўмарис қиссаси (эр. ав. IV а. воқеалари) бу китобда «Кирнинг массагетларга қарши юриши» сарлавҳаси остида берилган. Ушбу қиссанинг батафсил баёни 1947 йил «Вестник древней истории» журналида В.В. Латишевнинг «Древные писатели о Скифии и Кавказе» мақолалари туркумида босилган. Ундан «Ўзбекистон ССР тарихи», Н. Маллаевнинг «Ўзбек адабиёти тарихи» (–Т.,1963, 1976.), «Ўзбек адабиёти бўстони» туркум нашрида («Қадимий ҳикматлар»—1987 йил) қисқача мазмуни берилган. Аморг ва Спаретра қиссаси юнон тарихчилари Ктесий ва Полисий асарларида сақланиб қолган. Ундан Б.Я. Синявицкий «Между Помирем и Каспием» (М., 1966), «Ўзбекистон ССР тарихи» (I т. –Т., 1970, 86—87- бетлар), Н. Маллаевнинг «Ўзбек адабиёти тарихи» (–Т.,1963, 1976.). Бунда ҳам Эрон шоҳи Кирнинг саклар ерига бостириб кириши ва малика Спаретранинг қаҳрамонликлари тасвирланган. Широқ қиссаси Юнон тарихчиси Полиэн (эр. ав. II а.) «Ҳарбий ҳийлалар» асарида, ундан олиб Б.Я. Синявицкий «Между Помирем и Каспием» (М., 1966), Н. Маллаев «Ўзбек адабиёти тарихи» (–Т.,1963, 1976.),

www.arxiv.uz «Ўзбек адабиёти бўстони» туркум нашри «Қадимий ҳикматлар» (1987 йил) китобида қисқача мазмуни берилган. Берунийнинг «Ҳиндистон» асарида (40- боб) «Широқ»нинг ҳиндча варианти «Шоҳканик ва рожа Канжанинг вазири» номи билан келтирилади. Бу манбалар асосида ёзувчи М. Осим мўъжазгина (3 бетлик) «Широқ» бадиий қиссасини яратди. Зариадр ва Одатида тарихчи Харес Митиленский (эр. ав. IV а.) нинг асарида сақланиб қолган. Қисса «Ўзбек адабиёти бўстони» туркум нашрида («Қадимий ҳикматлар»—1987 йил) қисқача мазмуни берилган. Н. Маллаевнинг «Ўзбек адабиёти тарихи» (–Т., 1963, 1976.)да қиссанинг қисқача мазмуни келтирилган. Зарина ва Странгия қиссасини сицилиялик тарихчи—Диодор «Кутубхона» асарида тарихчи Ктезий ( 430—354) қолдирган маълумотларга асосланиб баён этган. Н. Маллаевнинг «Ўзбек адабиёти тарихи» (–Т.,1963, 1976.) да қиссанинг қисқача мазмуни келтирилган. Искандар қиссаси «Тарихи Табарий»да сақланиб қолган. Унинг қисқача мазмуни «Ўзбек адабиёти тарихи» беш жилдлигида келтирилган (1-жилд, – Т., Фан, 1977). Рустам қиссаси эрамизнинг VI—VII асрларида сўғдларда пайдо бўлган. «Рустами достон» халқ китоблари тарзида тарқалган. Н. Маллаевнинг «Ўзбек адабиёти тарихи» (–Т.,1963, 1976.) да қиссанинг қисқача мазмуни келтирилган. Сиёвуш қиссаси қадим форс-тожик адабиётида, «Шоҳнома»да, Наршаҳий ва Беруний асарларида сақланиб қолган. Н. Маллаевнинг «Ўзбек адабиёти тарихи» (–Т.,1963, 1976.) да қиссанинг қисқача мазмуни келтирилган. Бу қиссалар «Ўзбек адабиёти тарихи» беш жилдлигида (1-жилд, –Т., Фан, 1977) адабий манбалар сифатида келтирилган ва таҳлил қилинган. Кўриб турганимиздек, бу асарларнинг асл нусхалари бизгача сақланмаган. Йиллар, асрлар ўтган сайин уларнинг мазмуни қолган бўлса-да, бадиий шакли ўзгара борган.

www.arxiv.uz Маълумки, қадим араб тилидаги ёзма ёдгорликлар Арабистон ва Суриянинг жанубидаги қоятошларга эрамизнинг I асрлари атрофида битилган битиктошлардан иборатдир. Жоҳилия даври V—VII асрлар шеърияти ҳам оғзаки тарзда ривожлана бориб, VIII—X асрларга келибгина хатга туширилди. Ёзма адабиёт арабларда VIII асрдан юзага келди. Манбаларнинг гувоҳлик беришича, ваҳий тарзида 610 йилдан бошлаб кела бошлаган оятлар саҳобалар томонидан ёдда сақланган, айримлари тери ва суякларга ёзиб қўйилган (М.: Абу Бакр қўлида). Уларнинг барчасини ёд билган кишиларни ҳофизлар дейишган. Расулуллоҳ вафотларидан кейинги жиҳотлардан бирида бундай ҳофизлардан бирданига 18 таси шаҳид бўлииши ислом роҳнамоларини сергаклантирди. Араб манбаларидан маълумки, Абу Бакр ва Умар саҳобалардан Зайд ибн Собитга бу оятларни тўла ёд билган киши сифатида уларни тўлалигича хатга туширишни топширдилар. Бироқ бу орада бошқа саҳобаларда ёзиб олинган яна бошқа оятлар ҳам борлиги маълум бўлиб қолди. Халифа Усмон (р) яна Зайд га топшириқ бериб, Қуръонни барқарор, мукаммал шаклини ҳатга туширишни буюрдилар. Зайд ўзи йиққан оятларни Расулуллоҳга бевосита яқин бўлган маккалик саҳобалардан олинган оятлар билан тўлдириб, Қуръонни қатъий сураларга тақсимлади ва у ҳозирги шаклга келтирилди. VII асрнинг ўрталарида барқарор шаклда қоғозга кўчган Қуръоннинг матншунослари ўз хизматларини виждонан бажарганликларига ҳеч бир шубҳа йўқ. Сабаби бу барқарор шакл бу оятларни ёд билган саҳобалар ҳали ҳаётлик вақтларидаёқ юзага келган бўлиб, уларнинг барчалари томонидан эътироф этилган ва бирор бир эътирозга сабаб бўлгани ҳақида маълумотлар йўқ. Қуръон хатга куфий ёзувда туширилди. Та х минан 702 йилларда унинг матнини кўчириб ёзишда ҳаракатлар қўйиладиган бўлди (қ.: Климович, Ислам, 1965. С.44). Қуръон 114 та сурадан иборат бўлиб, дастлабки—Сураи фотиҳани ҳисобга олмаганда энг узун суралардан бошланиб, у ёғига қисқара боради

www.arxiv.uz ва кам оят ли суралар билан якунланади. Қуръон китоб ҳ олига келгач, у кўплаб кўчирила бошлади. Шу билан бирга халқ маънавий эҳтиёжи билан боғлиқ бўлган бошқа илмлар юзасидан ёзиладиган китобларга ҳам йўл очила бошлади. Масжид ва мадрасаларда, саройларда китоб хазиналари юзага келди. Исломгача бўлган давр адабий, тарихий ва илмий манбалари бир сидра кўриб чиқилди ва ҳ.к. ҲАДИС . Маълумки, ҳадислар ислом оламида Қуръондан кейинги иккинчи муқаддас манба ҳисобланиб, ижтимоий ҳаётнинг барча жиҳатларига ўз таъсирини кўрсатган. Муҳаддислик (ҳадис йиғиш анъаналари ) Расулуллоҳ ҳаёт вақтларидаёқ юзага келган . Ҳимом ибн Мунаббихнинг (вфт.101 ҳ.) «Саҳийфа» асари энг қадимий ҳадис ҳисобланади . У 138 та ҳадисдан иборат бўлган. Бу асарнинг VI аср ҳижрийда кўчирилган нусхаси сақланиб қолган. Исломшунос олим У. Уватовнинг хабар беришича, китоб шаклида, расмий равишда ёзилган биринчи ҳадис китоби хижозлик олим Ибн Шиҳоб аз- Захрий (вфт.124 ҳ.) қаламига мансуб. Бу тўплам халифа Умар кўрсатмаси билан юзага келган. Умуман, халифа Умар мадиналикларга ҳам ҳудди шундай топшириқлар берган. Ҳижрийнинг иккинчи асрида яратилган ҳадис тўпламлари ичида Молик ибн Анасннг «Муватта» номли китоби (Уватов, 9- б.) алоҳида қадрланади. Шуни ҳам айтиш керакки, бу асрда кўплаб нуқсонли ҳадислар, улар қаторида ҳатто сохта ҳадислар ҳам тарқаб кетди. Муҳаддислик ҳижрийнинг учинчи асрида ўзининг чўққисига кўтарилган. Улар орасида олтита тўплам ҳадисларнинг фақат тўғриларини тўплаганликлари билан беҳад эътибор қозониб, «Саҳиҳ ситта» ёки «Кутуби ситта» номи остида машҳур бўлди. Улар: «Саҳиҳ ал-Бухорий», «Саҳиҳ Муслим», «Сухан Абу Довуд», «Жомеъ ат-Термизий», «Сухан ан- Нисоий», «Саҳиҳ Ибн Можа». ТАФСИР ИЛМИ . Ислом дини турли тилларда сўзлашувчи халқлар ўртасида кенг ёйилган бўлса-да, уни таржима қилиш тақиқланган, фақат тафсир қилиш (айнан изоҳлаш) анъанага айланган.

www.arxiv.uz Шарҳ, изоҳ, бирор матннинг маъносини ечиш тафсир дейилади. Диний маънода Қуръон оятларини изоҳлаш ва шу тўғрисида ёзилган китоб. Тафсирда одатда, ҳар бир сура ёки оятнинг қайси ерда нозил бўлгани, сурада нечта оят борлиги ва нималар хусусида гап кетиши, нозил бўлиш сабаблари батафсил ёритилади. Ислом дини тарихида ва қўлёзма фондларимизда форс, турк, урду ва бошқа тилларда бундай тафсирлар жуда кўп. Аммо улардан тўққизтаси—Тафсири Табарий, Тафсири Саолибий, Тафсири Замаҳшарий, Тафсири Байзовий, Тафсири Фахриддин Розий, Тафсири Жалолайн (икки Жалол)—суннийликда; Тафсири Табарий, Тафсири Ҳиллий, Тафсири Ҳусайний—шиаликда тан олинган ва кенг тарқалган. Марказий Осиё минтақасида кўпроқ Қуръоннинг татар тилида қилинган тафсирлари тарқалган эди. Сўнгги пайтларда ўзбек тилида яратилган тафсирлардан собиқ муфтий Муҳаммад Содиқнинг «Тафсири ҳилол» (–Т., «Мовароуннаҳр», 1991) ни мисол тариқасида келтириш мумкин. Булардан ташқари Қуръонни Ибн ал-Арабий бошлаб берган сўфиёна талқин қилишлар ҳам учрайди ва уни таъвил (мажозий талқин) деб аташади. Бу кўпроқ шиа йўналиши ва тасаввув тариқатларида тарқалган. Ҳозир да тафсирларда Қуръони к а рим оятлари матни транслитерация да берилади. Сўнг оятнинг таржимаси ҳамда тафсир шарти ёзилади. Лозим бўлган ўринларда тарихий қиссалар келтирилади. Бир сўз билан айтганда, ўқувчи учун қулай ва тушунарли қилиб тафсир этилади. Тафсир этиш турли муносабат билан ёзилган мақолалар таркибида далилловчи ҳужжат тарзида ҳам учрайди. Қуръоннинг ёзма китоб тарзида юзага келиши араб манбаларининг хатга тушиш жараёнини бошлаб берди. Жоҳилия давридан қолган кўпгина адабий мерос ёзма шаклга кирди. Бунда Қутайбанинг хизматлари катта бўлди. Бу манбаларни яратиш соҳасидагина эмас, Уларни тартибга солиш, сақлаш, қадрлаш ишлари ҳам анча жадаллашди. Бу диний манбалар кетидан дунёвий билимларни ўзида жам этган манбалар ўз қадрини қайта топа борди. Йирик шаҳардарда диний-дунёвий билимлар хазиналарига эътибор кучайди.

www.arxiv.uz Халифаликнинг Ўрта Осиёда вилоятларга қарашли бир қанча шаҳарлардаги саройларда ўқимишли ҳукмдорлар ҳомийлигида бой кутубхоналар барпо этилди. Сомонийлар давлатининг пойтахти бўлган Бухорода кўп кутубхоналар ва китоб бозорларнинг бўлиши илмий-дунёвий билимларнинг ёйилишига имкон беради. Жумладан , Абу Али ибн Сино, файласуф Абу Наср Форобийнинг ўзига зарур бўлган асарини Бухоро бозоридаги китоб дўконидан топганлиги ҳақидаги хабари сақланиб қолган. Бу асарда , унинг ёзишича, юнон олими Ар а ст у нинг қарашлари шарҳлаб берилган эди. Илгари саройлар ва мадрасаларда сақланиб келган қўлёзмалар бу даврда аста секин кутубхоналарда тўплана бошлади. Айни вақтда қўлёзмаларни хилларга ажратиш усуллари ишлаб чиқилди. Бу иш IX — X асрларга келиб анча юқори с а вияга кўтарилди.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Қ а ю м о в А. Ўзбек адабий манбашунослиги.—«Ўзбек тили ва адабиёти» ж-ли, 1987, № 5; ЎзСЭ: “Манбашунослик”, “Текстология” мақолалари; Ш а й х з о д а. Тазкирачилик тарихидан.—“Навоийга армуғон” китобида, –– Т.,1968. 2 . Источниковедение. Теоретические и методологические проблемы. Сб. М., 1969.; Ҳ а к и м о в М. Алишер Навоий асарларини кўчирган хаттотлар. –Т., 1991; Қ о с и м х о н о в Б. Навоий асарларининг тошбосма нашрлари тавсифи. –Т., 1968. 3. Хрестоматия по истории древнего Востока. М., 1963; Б е р т е л ь с. Е.Э. Суфизм и суфийская литература. М., 1965; И м о м н а з а р о в М. , Миллий маънавиятимизнинг такомил босқичлари. Т.,1996. А б д у р а ҳ м о н о в F, Р у с т а м о в А. Қадимги туркий тил, –Т., 1982. 4. www . Ziyonet . uz

O'xshashlar

Эпиграфикани тарихшунослик фанлари ва ёзма манбалар билан муносабати

Кадимги Рим тарихига мукаддима. Тарихий манбалар

Марказий Осиё тарихи фанининг предмети ва долзарб муаммолари. Манбалар

Узбекистон тарихи фанининг предмети, назарий-методологик асослари, манбалари ва ахамияти

Урта осиё мусулмонларининг хаж зиёратлари тарихидан (XIX асрнинг охири ХХ аср бошларида)