Диний экстремизм ва фундаментализм - Tarix - Referatlar

Диний экстремизм ва фундаментализм

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

157.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Диний фундаментализм, экстремизм ва фанатизм тушунчаларининг таҳлили. 2. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида миллий ва диний рухдаги сиёсий партиялар тузишнинг тақиқланиши. 3. Ваҳҳобийлик ва бошқа диний экстремистик ҳаракатлар, унинг ижтимоий-сиёсий ғоялари, мақсадлари, кЎринишлари 4. Ўзбекистонда ақидапарастликнинг Ўзига хос кЎринишда намоён бЎлиши.

www.arxiv.uz Диний фундаментализм, экстремизм ва фанатизм тушунчаларининг таҳлили Диний экстремизм- муайян диний конфессия ва ташкилотлардаги ашаддий мутаассиб, фанатик унсурларнинг фаолияти мафкураси. Фанатизм Ўз ақидасининг шак-шубҳасиз тЎғрилигига ишониб, бошқа фирқа ва мазҳабларни бутунлай рад этган ҳолда уларни тан олмаслик, балки уларни диний асосларни бузушда айблаб, уларга қарши уруш очишга олиб борадиган омиллардандир. Диний фанатизм диний экстремизм ва терроризмга замин тайёрлайди. Ислом модернизми -ислом диний ва ижтимоий таълимотини янги замон шароитларига мувофиқлаштириш, ислом динининг сиёсий, ҳуқуқий, ижтимоий муаммоларга таалуқли ақидаларини янгича талқин этиш, хЎжалик ҳаётини тартибга солиш ва ислом принциплари асосида янги тараққиёт моделларини ишлаб чиқишини ислом модернизми Ўз олдига асосий мақсад қилиб олади. Кенг маънода-ислом модернизми ҳозирги ижтимоий ҳаёт ва илмий-техника тараққиёти талабларига ислом таълимотини мослаштириш ҳаракати-дан иборат. Ислом модернизми динда “ижтиҳод эшиклари очиқ” деган принцпга амал қилади. Модернистлар “ғайриислом” олами билан ҳамкорлик қилишни, ҳатто ислом ва “ғайри ислом” маданиятларини бириктиришни ёқлаб чиқадилар. Ислом традиционализми тарафдорлари Ўрта аср ақидаларига изчил амал қилиб, динни ҳар қандай ислоҳ қилишларга қарши чиқадилар. Уларнинг фикрича динда “ижтиҳод эшиклари ёпиқдир”. Ислом традиционализми миллий онг соҳасида исломни миллатчиликка қарши қЎйади, яьни мусулмонлар қайси миллатдан бЎлишига қарамай ислом ақидаларига сЎзсиз амал қилиши керак, ижтимоий онг соҳасида эса мусулмон жамоаси аъзолари- умматлар тенг ҳуқуқли, уларни бир-биридан ажратиш мумкин эмас деган консепцияни илгари сурадилар Ислом фундаментализми. И.Каримов “Ўзбекистон XXI аср бЎсағасида; хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт

www.arxiv.uz кафолатлари” деган чуқур мазмунли китобининг “диний экстремизм ва фундаментализм” номли бЎлимида мазкур муаммо сарлавҳасидаги масала ҳам батафсил ёритилган. Ҳақиқатан ҳам диний фундаментализмнинг келиб чиқиши Ўзининг узоқ тарихига эга бЎлса-да, бу жараённинг жонланиши XX асрнинг охирги чорагида юз берган эди. ҲЎш, диний фундаментализм, шу жумладан ислом фундамен-тализми ва унинг келиб чиқиши, моҳияти деганда нимани тушунмоқ керак? Бу саволга қисқа жавоб қуйидагилардан иборат: Фундаментализм тушунчасининг асл келиб чиқиш илдизини республикамиз олимларидан проф. Ҳ. Кароматов Ўзининг “Фунда-ментализм ёҳуд тЎқликка шЎхлик” деган мақоласида жуда Ўринли далиллар билан асослаб берган. Бу олимнинг таъкидлашича, ҳозирги вақтда фундаментализм деганда аксарият ҳолларда ислом фундамен-тализми назарда тутиляпти. “Аслида,-деб ёзган эди у, -фундаментализм 20 асрда христиан “модернизми”нинг ривожига қарши вужудга келган Ўзига хос христиан оқимига берилган номдир. Мазкур модернизм турли соҳаларда акс таъсир туғдириб, Америка ҚЎшма Штатларида айниқса шиддатли тус олди” 1 . Мақола муаллифи бу фикрни давом эттириб, ёзадики, 20 асрнинг охирги чорагида исломнинг қайта жонланиши жараёнига узвий боғлиқ бЎлган оқимлар, ҳаракатлар шу ном билан аталадиган бЎлди. Ислом фундаментализми, мусулмон фундаменталистлари деган атамалар шу тарзда ишлатила бошланди; бу атама ортодоксал исломнинг тикланиши ва шу хусусдаги тадқиқотларнинг таркибий қисмига айланиб қолди. Шу тариқа у ҳозирги замон исломидаги уч оқимнинг бирига айланди. Қолганлари ислом традиционализми ва модернизмидир. Олимларимизнинг фикрича, анъанавий ислом тарқалган мамлакатлар- Миср, Жазоир, Тунис, Ливия, Туркия, Эрон, Покистон, Саудий Арабистони, Сурия, Ироқ каби мамлакатлар жаҳон мустам-лакачилик системаси 1 Караматов У. “Фундаментализм ёҳуд тЎқликка шЎхлик”. Ислом: бағрикенглик ва мутаассиблик. ТЎплам, 43-бет.

www.arxiv.uz парчалангандан сЎнг мустақил ривожланиш йЎлига Ўтган эдилар. Натижада асримизнинг 80-90 йилларида уларда юз берган ижтимоий-иқтисодий силжишлар негизида бутун дунёда диний омил, айниқса ислом омили фаоллашган эди. Бу даврда икки бир-бирига зид майл дунёга келган эди. Бир томондан, бутун дунёда диний эътиқоднинг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маънавий ҳаётдаги мавқеи тиклана бошлаган эди; иккинчи томондан бу майлга қарши мафкураларга мойиллик шаклланган эди: бу икки майл орасида зиддиятлар юзага келган эди. Мазкур ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маънавий зиддиятлар асосида “ислом омили”, “ислом уйғониши”, “ислом феномени”, ислом фундаментализми деган атамалар, “исломлаштириш”, “сиёсийлашти-рилган ислом” каби тушунчалар ва улар байроғи остида турли оқимлар пайдо бЎлди. Булар қаторига “мусулмон биродарлари”, “Хизбуллох”, “ваҳобийлик” “Ҳезби исломия” каби Ўнлаб ташкилот, партия, уюшмалар кирарди. Булар экстремистик, террористик хусусият касб этган эди. Ваҳҳобийлар фундаментализмда, бинобарин, ақидапарастликда Ибн Ҳанбал таълимотидан ҳам сЎллашиб, мақсад ва таълимотлари Ўтмаган ҳудудларда куч, ҳатто қилич ишлатишга жаҳду-жадал қилганлар. Уларнинг таълимотича пайғамбар, мусулмон оламининг азизлари қабрларини зиёрат қилиш бидъат ҳисобланган, фақат Оллоҳга сиғиниш фарздир деб тарғиб қилинган. Улар суфийлар таълимотини исломга зид деб даъво қилганлар. Ҳаж сафарини тЎхтатганлар, унга ҳоҳиши бЎлган талабгорларни фақат катта тЎловлар эвазига амалга оширганлар. Фундаменталистлар ва уларнинг издошлари ислом маданиятига катта шикаст етказганлар. Улар тамаки чекиш, ипак кийим-бош кийиш, тасбеҳ Ўгириб юришни ман қилганлар, эркаклардан соқол олдирмасликни, аёллардан ҳижобга бош-оёқ Ўралиб юришни талаб этганлар. “Ваҳҳобийлар,- деб ёзган А.Бегматов,-иймони-шариатдаги асосий усулларидан бирини ҳам

www.arxiv.uz инкор қилишади. Ижмо мусулмон жамоасининг якдиллик билан чиқарган фикри, ҳукми асосида иш кЎрилишидир.” 2 Ақидапараст ваҳҳобийлар, умуман фундаменталистлар нисбатан уюшган, жанговар, сиёсатда ҳам, динда ҳам экстремист бЎлганлари учун Ўзга мазҳаб ва ҳаракатлар устидан ҳарбий ва мафкуравий жиҳатлардан тез, осон ғалаба қилиб, бутун Арабистон ярим .оролига тарқалганлар, ҳокимиятни қЎлга олганлар. Ойбек Ҳамдамовнинг “Эзгуликка чоғланмаган мусулмон эмас” деган мақоласида қайд қилганидек, “ваҳҳобийлар Ўтган асрда ҳокимият тепасига келиш учун 3000 одамни Каъбанинг олдида шаҳид қилганлар” 3 . Бундай ёвузликлар ҳақида тарих тажрибасидан кЎплаб мисоллар келтириш мумкин. Хулоса шуки, фундаментализм ҳаракати ханбалия мазҳаби доирасидан келиб чиққан ва турли кЎринишда ривожланган. 2.Ваҳҳобийлик ва бошқа диний экстремистик ҳаракатлар, унинг ижтимоий-сиёсий ғоялари, мақсадлари, кЎринишлари. Маълумки, сунизм оқимида фақат 4 мазҳаб мусулмон фақиҳ-лари, муфассирлари, муҳаддислари, энг нуфузли уламолари эътироф қилган мазҳаб деб ҳисобланади. Булар ханафия, моликия, шофиийя, ханбалия бЎлиб, уларнинг ичида энг кенг тарқалгани ханафия мазҳабидир. Олимларимизнинг фикрича, дунёда 1,2 миллиард мусул-мон аҳолиси бЎлиб, шундан 92,5 фоизини суннийлар ташкил этади. Жами суннийлардан ханафийлар 47 фоиз, шофиийлар 27 фоиз, молийкийлар 17 фоиз ва ханабийлар 1,5 фоизни ташкил этади. Қолган 7,5 фоизи шиалар, ибодийлар ва хорижийлардан иборат. Исломнинг 14 асрлик тарихи тажрибаси шуни кЎрсатадики, унда ҳам қандай янги бир мазҳабни тарғиб қилиб, тоифачиликка берилиш ёки бирор оқим яратишга интилиш доимо сиёсий ва ғаразгЎйлик мақсадларига хизмат қилган. Ҳатто мусулмон дунёсининг муайян бир қисмида расмий ислом 2 Бегматов А. Ақидапарастлик: тарих огоҳлантиради.”Ўзбекистон овози”. 1998 йил, 20- сони. 3 Ҳамдамов О. “Эзгуликка чоғланмаган мусулмон эмас”. “Ватан”. 1998 йил. 15 май сони.

www.arxiv.uz оқими деб эътироф қилинган шиизм ҳам дастлабки шаклланишида маълум сиёсий мақсадлар туфайли вужудга келган. Ваҳҳобийлар суннийларнинг фақат 1,5 фоизини ташкил этувчи ханбалийлар мазҳабига мансуб бЎлиб, улар асосан Саудия Арабисто-нида яшайди. Улар дунёвий қадриятларга нисбатан Ўта муросасиз диний мафкурага асосланган. Ваҳҳобийлар суннийликдаги жуда озчиликни ташкил этувчи ханбалийлар оқимига мансуб бЎлишига қарамай, мусулмон аҳолисининг кЎпчилигини ташкил этувчи хана-фийларни ислом динидан чекинувчилар деб Ўринсиз ҳисоблайдилар. Ваҳҳобийлик ҳаракати ҳозирги Саудия Арабистони ҳудудида, VIII асрда, шу мақсадда вужудга келган. Унинг ғоявий асосини исломнинг дастлабки ҳолатига қайтишни мақсад қилиб олган ақидапарастлик ташкил қилади; сиёсий сифатини жамиятнинг маънавий, ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, ҳуқуқий ҳаётини шу ақидапарастлик асосига қурилган сиёсий тузумни барпо қилиш ғояси ташкил қилади. Асримизнинг бошларида ташкил топган хорижий мусулмон давлатларида юзага келган бундай диний оқим, ташкилот, партиялар эса Ўз олдига асосан миллий мустақилликка эришиш вазифасини қЎйганлар. Аммо исломдаги бундай оқимларнинг деярли барчаси ҳам бу ҳаракатларга восита деб қарамасдан, охирги мақсад деб қараганлари учун ё муваффақиятсизликка учраганлар, ё муайян бир даражадаги салбий оқибатларга олиб келганлар. Ўрта асрлар тарихи шуни кЎрсатдики, бу ҳаракатларнинг аксарияти фақат хаёлдагина (утопия) бЎлиб қолган; айрим ҳолларда эса бутун бир мамлакатлар ва халқлар Ўртасида даҳшатли, беқиёс бЎлган қонли урушларга олиб келган. Масалан, ХVI асрда бошланган шиизм (сафавийлик) ва суннизм (шайбонийлар) Ўртасидаги гЎё ҳақиқий дин учун кураш ниқобидаги урушлар бутун бир Хуросон ва Мовароуннаҳр Ўлкаларини бир неча аср давомида ижтимоий-иқтисодий ва маданий жиҳатдан таназзулга тушишининг асосий сабабларидан бири бЎлган эди.

www.arxiv.uz Исломни восита деб эмас, мақсад қилиб олган Ўтган асрда вужудга келган турли оқимлар эса оқибатда ислом фундаментализ-мига олиб келди. Бунинг исботи учун узоққа боришнинг ҳожати йЎқ. КЎпчилик хорижий мусулмон мамлакатларидаги террористик ҳаракатлар, яқин қЎшни Ўлкалардаги қонли тЎқнашувлар бунга мисол бЎла олади. И.Каримов Ўзининг “Ўзбекистон ХХI аср бЎсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолат-лари” китобида бу ҳақда бундай деб ёзган эди: “Афсуски, инсоният тарихида диний онгнинг ажралмас қисми бЎлган одамлардаги эътиқоддан фақат бунёдкор куч сифатида эмас, балки вайрон қилувчи куч, ҳатто фанатизм (Ўтакетган мутаассиблик) сифатида фойдалан-ганлигини кЎрсатувчи мисоллар кЎп” 4 . Бу фикрнинг ғоят тЎғрилигини Наманган шаҳрида ваҳҳобийлар уюштирган дин ниқоби остидаги машъум жиноятчилик мисолида ҳам кЎриб, тЎла ишонч ҳосил қилдик. Ваҳҳобийлар ҳаракати ХVIII асрнинг бошларида вужудга келган бЎлиб, у ХIХ асрда яна ҳам кучайди. ХХ асрнинг биринчи, хусусан иккинчи ярмида турли мусулмон мамлакатларида (Тожикистон, Афғонистон, Чеченистон, Доғистон, Жазоир ва бошқаларда) юзага келган ижтимоий- иқтисодий ва сиёсий вазиятдан фойдаланиб ваҳҳобийлар Ўз таъсирларини кучайтирдилар ва натижада салбий оқибатларнинг келиб чиқишига, ҳаттоки, қонли тЎқнашувларнинг юзага келишига сабаб бЎлдилар. Ваххобия- сиёсий-диний таълимот, идеология эканлигини таъ- кидламоқ даркор. Бу таълимотда диний, сиёсий, ижтимоий масалалар жипслашиб кетган. Шунинг учун, масалалар мажмуасини ёритишда бу таълимот асосчисининг таржимаи холи, диний-илоҳий қарашлари, саудийлар оиласи билан муносабати, мазкур тарғиботчининг шахсий манфаатлари, таълимотнинг Саудия Арабистони давлатининг вужудга келиши ва уни кенгайтириш йЎлида олиб борилган босқинчилик урушларидаги раҳнамолик роли, ҳозирги даврдаги кЎриниши, Саудия 4 И.А.Каримов. Ўзбекистон ХХI аср бЎсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.

www.arxiv.uz Арабистони ички ва ташқи сиёсатидаги аҳамияти каби гуруҳларга бЎлган холда кЎриб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Муҳаммад ибн Абдулваҳҳоб 1115 хижрий (1703-04 милодий) йилда Арабистон ярим оролининг Нажд Ўлкасининг ал-Уйайна деган жойида таваллуд топди. Бу шаҳар ал-Арид минтақасининг ад-Диръия ва ар-Риёд шаҳарлари ёнида жойлашган. Мазкур шаҳарлар янги Саудийлар давлатининг вужудга келишида катта роль Ўйнаган. Бу даврда унинг отаси Абдулваҳҳоб ибн Сулаймон мустақил маҳаллий амир ҳокимиятида қозилик лавозимида хизмат қилар эди. Муҳаммад ёшлигидан диний илмларни Ўз отаси раҳбарлигида Ўргана бошлади. Абдулваҳҳоб доимо Ўғлининг руҳонийлик касбига тайёргарлигини диққат билан кузатиб борди. Муҳаммад анъанага кЎра Куръонни ёд олди, тафсир ва ҳадис илмлари билан таниша бошлади. Мухаммад 12 ёшида вояга етгач, отаси Абулваҳҳоб уни уйлантириб қЎйди. Тез орада у диний илмлар Ўрганиш мақсадида турли мамлакатларга сафар қилди. Муҳаммад ибн Абдулваҳҳоб Арабистон ярим ороли, Миср, Сурия, Қурдистон, Ироқ, Эрон каби мамлакатларда бЎлиб ва олимлар суҳбатида кЎпинча Ибн Абдулваҳҳоб уламоларга тазйиқ Ўтказганлиги учун жанжал билан тугатар эди. 1726-27 йилда отаси Абдулваҳҳоб Нажд водийларидан бири Хураймалага оиласи билан кЎчиб Ўтади. Бунга сабаб ал-Уйайна янги амир билан келиша олмаганлиги учун Абдулваҳҳоб қозилик лавозимидан бЎшатилади. Баъзи тадқиқотчилар 1740-41 йилда Абдулваҳҳоб вафотидан сЎнг уйига қайтган Муҳаммад унинг Ўрнига қози бЎлганлигини таҳмин қилишади. Лекин, у бу мансаб билан чекланмади. Муҳаммад ибн Абдулваҳҳоб кишиларнинг дин масалаларида "нотЎғри" қарашларни танқид қилиб, Ўзи "тЎғри" деб тушинган йЎлни тарғиб этишни бошлади. Унинг тарғиботчилик фаолиятини 2 даврга ажратса бЎлади: 1) 1730-1745 йиллар; 2) 1745 йилдан сЎнги давр.

www.arxiv.uz Биринчи даврда Ибн Абдулваҳҳоб турли кичик давлатлар-амирликлар ичида Ўзига муносиб ҳомий излади. У 1150 (1737-38) йил ал-Уйайнага унинг амири Усмон ибн Муъаммар таклифига биноан кЎчиб Ўтади. Бу ерда тарғибот ишларида зиддиятли вазият келиб чиқади. Натижада, маҳаллий ислом уламоларининг талабига биноан Усмон ибн Муъаммар янги тарғиботчини Ўз давлатидан чиқариб юборишга мажбур бЎлди. 1745 йили Муҳаммад ибн Абдулваххоб қЎшни ад-Диръия водийсига унинг амири Муҳаммад ибн Саъуд таклифига биноан кЎчиб Ўтади. Тез орада Усмон ибн Муҳаммад катта хатога йЎл қЎйганлиги тушуниб қолади. Ибн Саъуд ваҳҳобийлар мисолида шахсий ҳокимиятини мустаҳкамлашда кучли қуролга эга бЎлди. Биринчидан, кЎшни қабила, амирликларга қарши уюштириладиган босқинчилик урушларини оқлайдиган таълимот ҳамда уламолар унинг эътиборига Ўтди. Чунки, ваҳҳобийлар хоҳлаган мухолифларни бидъатда, ширкда айблаб, уларга қарши жиҳод урушини эълон қилишлари мумкин эди. Иккинчидан, Ибн Саъуд ваҳҳобийлар саъй- ҳаракатлари натижасида "ТЎғри йЎлдаги" мусулмонлар имоми, амир унвонига эга бЎлди. Ваҳҳобийлар ҳаракатининг мақсади ва мазмунини таҳлил этадиган бЎлсак, у ханбалийя мазҳабидан бошқа бир мазҳабни тан олмаган ва ислом динидаги ҳар қандай янгиликни рад этган; айни пайтда бу диннинг ривожланишига катта ҳисса қЎшган азиз-авлиёларнинг хизматини инкор этиб, ёдгорликлар, қабрларни вайрон қилишга чақирган. Далилларга мурожаат қилайлик. Исломшунос олимларнинг бер-ган маълумотларига кЎра, ваҳҳобийлар давставвал Расули Акрам са-ҳобаларидан бирининг Жубайилидаги қабрини вайрон қилдилар. 1802-1803 йилларда Муҳаммад пайғамбарнинг набиралари-Имом Ҳасан ва Имом Ҳусайнларнинг қабрларини вайрон қилдилар. Қабр мақбараларидаги қимматбаҳо безакларни, олтин суви юритилган ғиштларни туяларга ортиб Ўлжа сифатида олиб кетдилар. Бу ваҳший-ликларга қарши чиққан мЎйсафидлар, аёллар, ҳатто болалар шафқат-сизларча қириб ташланган. Қабрлардаги талон-тарож 8 соат

www.arxiv.uz давом этган. Шу вақт ичида қаршилик кЎрсатганлардан тЎрт минг одам қиличдан Ўтказилган. Тарихий воқеалар шуни кЎрсатадики, ваҳҳобийлар ислом дини “асл ҳолатига келтириш” даъвати остида босқинчилик, талончилик билан шуғулланишган. 1803 йили ваҳҳобийлар Маккани, кейин Мадина шаҳрини босиб олишди. У ердаги барча қабртошларни, ҳатто Биби Фотима ва саҳо-балар соғанасидаги қабр тошларни бузиб ташлашди. 1810 йилга келиб Муҳаммад пайғамбарнинг масжидини ҳам талон-тарож қилишди. Бундай хунрезликларга чидай олмаган Миср ҳукмдори Муҳаммад Али 1811 йили бу ёвузликка қарши чиқиб, Ўз қЎшинлари билан аввал Хижозни, сЎнг 1818 йили Диръани ваҳҳобийлардан тозалади. Шундан сЎнг ҳокимият мисрликлар қЎлига Ўтса ҳам, барибир, ваҳҳобийлар вақти билан Ўша давлатни тиклашди. Унинг пойтахти Ар-риёд бЎлди 5 . Ибн Саъуд шу даврдан бошлаб Марказий Наждда Ўзининг яккаҳокимлиги Ўрнатишини бошлади. Мушрикийликда айбланган қЎшни мамлакатлар амирлари учун, ёки Саудийларга тЎлиқ бЎйсуниш ёки уларга ҳарбий қаршилик кЎрсатиш йЎлларигина қолар эди. Қарийб чорак аср давом этган бу кураш Саудийларнинг тЎлиқ ғалабаси билан тугади. Лекин Ибн Сауд Наждни босиб олиш билан чекланмади. Энди Ибн Сауд бутун Арабистонни Ўз тасарруфида бирлаштиришни ният қилиб қЎйган эди. Бу узоқ давом этган кураш Усмонийлар империяси ва Буюк Британиянинг аралашувига олиб келди. Пировард натижада ваҳҳобийлар байроғи остида Арабистонни бирлаштириш ҳаракати Саудия Арабистони мамлакати тузилиши билан тугади. Бу кураш йилларида, яъни 1792 йили Муҳаммад Ибн Абдулваҳҳоб вафот этади. Маълумки, ислом дини ривожланиши Куръон даври билан тугамади. Кейинги даврда яшаган ислом олимлари диний ҳаётда пайдо бЎлган масалаларни хал этиб бордилар. Бунинг натижасида турли миллий 5 Қаралсин: Дунёвий давлат ва дин. КЎнгилдаги бузилиш. Т., 1998, 24-25-б.

www.arxiv.uz маданиятлар, тиллар минтақалар хусусиятини ҳисобга олувчи мазҳаблар, йЎналишлар вужудга келди. XI асрда ислом оқимларининг ичида ханбалия оқими пайдо бЎлдики, улар диний масалаларда дин фундаменти, яъни Пайғамбар даври воқеликларига қайтишни талаб этди. Улар барча Ўз мухолифларини динга янгилик киритганликда (бидъат) айбладилар. Фақат Ўз карашларини соф исломий деб эълон этдилар. Лекин бу давр уламолари ханбалийларнинг таълимотларида кЎп бидъатлар топиб, Ўз навбатида, уларни кофирликда айбладилар. Кейинги асрларда бу ғояларни суриялик олим Такиаддин ибн Таймия (1328 йил вафот этган), Ибн ал- Каййим (XIV аср) ривожлантирдилар. Улар ислом манбалари сифатида Куръони Карим, Пайғамбар суннати ва аввалги 3 аср амалиётида бЎлган қоидаларнигина тан олишади. Жамият ҳаётидаги ҳамма камчиликларни, регрессив мазкур нормаларни бажармасликдан келиб чиққан деб ҳисобладилар. Фақат Ўз қарашларини тЎғри деб билиш, бошқалар фикри билан ҳисоблашмаслик, муросасизлик, фанатизм бу таълимотнинг асосини ташкил этди. Мухаммад Ибн Абдулваҳҳоб бу фикрларни тЎлик қЎллаб- қувватлади. У Ўз асарларида шу фикрларни қайтаради. Ваххобийларда жиход назарияси. Ваҳҳобийлар Саудийлар сиёсий муҳолифларни мушрикийлар деб эълон қилдилар. Ислом душманлари сифатида мушрикийларга қарши жиҳод урушига боришга фатво бердилар. Бу билан Муҳаммад Ибн Абдулваҳҳоб Саудийлар босқинчилик урушларига қонуний, диний асос яратиб бердилар. Бу урушлар давомида кЎплаб гуноҳсиз мусулмонлар Ўлдирилди, шаҳарлар, қишлоқлар вайрон этилди, мол-мулклари таланди, аёллар ва болалар қул этиб сотилди. Ваҳҳобийлар уларнинг фикрларига қЎшилмаган мусулмонларни кофирлар деб эълон қилар эдилар. Ваҳҳобийлар янги водий ва шаҳарларни босиб олгандан сЎнг у ерда жойлашган муқаддас жойларни бузиш, шу минтақада яшовчи ваҳҳобийларга қарши бЎлган уламоларнинг китобларини ёқиш билан шуғулландилар. Экстремистик дин вакилларининг ҳарбий-сиёсий гуруҳлар

www.arxiv.uz билан иттифоқи шундай оғир, қонли оқибатларга олиб боришини яна бир бор амалда исботлади. Аҳлок таълимоти. Ваҳҳобийлар назарияси жиҳатидан аҳлоқ масалаларида гарчи шахсий камтарлик, мол-мулкка хирс қЎймаслик, дунёвий ҳаётда тоат-ибодатга аксарият вақтни сарфлашга тарғиб қилсаларда, лекин амалда сарой аҳлининг босқинчилик урушлари, қЎшни қабилаларнинг мол-мулкларини талаш оқибатида бойиши натижасида гап билан амал Ўртасида зиддиятлар пайдо бЎлишига олиб келди. Саудийлар серхашам саройлар, қимматбаҳо бисотлар билан Ўзларини Ўраб ола бошладилар. Тарғиботни касбга айлантирган ваҳҳобийларнинг қарашлари қийин исломда илк ақидаларга зид эди. Саудия Арабистони давлати шаклланиши Усмонийлар Империяси (1453-1924) худудларида юз берилганлиги туфайли ваххобий таълимотида туркий исломига қарши бЎлган кайфиятлар кучлироқ Ўз аксини топди. Империя марказий минтақаларида ханафия мазҳаби мутлоқ ҳукмрон мавқега эга бЎлганлиги учун мазкур мактаб қоидалари қаттиқ танқид қилинди. Ислом дунёсини бирлаштириш гоялари. Ваҳҳобийлик кичик амирликнинг катта мамлакатига айланиш мафкураси бЎлганлиги сабабли унда аввало Наж, Ҳижоз, сЎнгра бутун Арабистон ерларини бирлаштириш ғоялари устувор Ўринда бЎлди. Қатор ислом мамлакатларида турли дин шакллари мавжуд бЎлган бир вазиятда Пайғамбар даври меъёрларига қайтиш ғоялари бу таълимотнинг бошқа мамлакатларда ҳам тарафдорлари пайдо бЎлишига олиб келди. Баъзи сиёсий кучлар, Ўз ғаразлари йЎлида бу таълимотдан фойдалана бошладилар. Ўз муҳолифларини танқид қилишда ушбу ғоя кЎл келди. Бу Ўз навабатида ваҳҳобиянинг ислом дунёсида тарқалишига замин яратди. Турли аҳоли гуруҳларининг Ўз аҳволидан норозилиги бу таълимот орқали кимларнидир айблашга, ҳиссиётларини кЎзғатиб, Ўзларининг ғаразли мақсадлари йЎлида фойдаланишларига ҳам

www.arxiv.uz восита бЎлди. Ҳижозда ҳаж сафарида бЎлган мусулмонлар бу ғояларни Индонезиядан тортиб то Атлантика океани соҳилларигача олиб бордилар. Мазкур таълимот, айниқса, заиф ривожланган мамлакатларда муваффақият қозона бошлади. Бундай жамиятлардаги хал қилинмаган иқтисодий, ижтимоий, аҳлоқий муаммоларни мамлакатда маълум тартиб- ислом тартибини Ўрнатиш орқали ечишга кЎп умид қилинарди. Саудия Арабистонида нефть конларининг кашф этилиши, уларнинг мамлакат хазинасига фойда келтириши бу мамлакат мавқеини Ўзгартириб юборди. Иқтисодий кучли давлат аввал араб дунёси, сЎнгра ислом оламида етакчи мамлакат ролини Ўйнашини орзу қила бошлади. Ташқи сиёсат соҳасида ваҳҳобия сустроқ ривожланган бошқа мусулмон давлатларга тазйиқ Ўтказиш қуролига айланади. Ички сиёсат соҳасида мамлакат бойликларига кичик гуруҳ эгалик қилиши, ҳеч қандай сайловлар Ўтказмаслик, сиёсий кучлар мувозанатини Ўзгартирмасликда ваҳҳобия таълимоти мислсиз хизмат кЎрсатмоқда. Мамлакат ривожланишида таълимот баъзи зиддиятли холларни келтириб чиқарди. Масалан, таълимотдаги маиший ҳаётда камтарин бЎлиш ғояси ва сарой аҳллари, малик оиласининг дабдабали ҳаёти (Саудийлар оиласи жаҳондаги энг бой оила ҳисобланади), мусулмонлар Ўртасида биродарлик, Ўзаро ёрдам ғояси ва ташқи сиёсатда мусулмон давлатларига қарши баъзи /арб, христиан-яхудий давлатлари билан бирлашиш, Ўрта аср ҳаётини акс эттирувчи шариат қоидалари ва оилавий, ижтимоий ҳаётдаги ҳозирги замон воқелиги, шахс эркинлиги принциплари Ўртасидаги келишмовчиликларни мисол келтириш мумкин. Булар мамлакат раҳбарияти учун кЎп муаммолар келтириб чиқаради. Мазкур масалаларни ечишда уламолар катта кЎмак берадилар. Маълумки, уларнинг кЎпчилигини имтиёзли Муҳаммад Ибн Абдулваҳҳоб авлодлари (Ол аш-шайх) ташкил этади. Маълум маънода, ваҳҳобийларнинг Ўзлари ҳам замон билан баробар бЎлишга ҳаракат этиб, таълимотга Ўзгартиришлар киритадилар ва Ўзларининг таъкидларига кЎра бидъатга йЎл қЎядилар.

www.arxiv.uz Ваххобийларнинг чет элларда жуда кЎп ташкилотлари мавжуд бЎлиб, улар фаол ҳаракат олиб борадилар. КЎпчилик ташкилотлар яширин сиёсий фаолият билан шуғулланадилар. Улар Ўзларини муваххидун (тавҳидчилар) деб атайдилар. Ваҳҳобийларнинг фаолияти мусулмон мамлакатларидаги мавжуд конституцион тузумни зЎрлик билан Ўзгартириб, Саудия Арабистонига мойил ҳукумат тузишга қаратилган. Иш услублари-диний ҳиссиётлари кучли фуқароларни жамиятларига тортиб, уларни қайта тарбиялаш, сЎнг улардан ташвиқот, ижтмоий тартиббузарлик, экстремистик ҳаракатларда фойдаланиш. Бу ишларга, айниқса, ёшларни, аёлларни, болаларни тортиш. Шунинг учун балоғатга етмаган фуқаролар, норозилар Ўртасида иш олиб боришга эътибор берилади. Хайрия фондлари орқали майиб-мажруҳларга, етим-есирларга ёрдам, дин қоидаларини Ўрганувчиларга дарс бериш, дарслик-китоблар тарқатиш каби пропаганда методларидан кенг фойдаланадилар. Кишиларга фанатизм, муросасизлик, Ўзгалар фикрлари ва манфаатларига хурматсизлик рухини сингдиришга уринадилар. XIX асрнинг дастлабки йилларидан ислом дини тарқалган мамлакатлар иқтисодий, ижтимоий, сиёсий ҳаётида катта тарихий Ўзгаришлар юз бера бошлади. Бу Ўзгараётган янги шароитларга диний - фалсафий, ҳуқуқий нормаларнинг XIX аср ярмидан бошланган мослашуви илму фанда "исломий ислоҳотлар" номини олди. Лекин бу жараёнлар ҳаддан ташқари чЎзилиб кетди ва кЎп соҳаларда зиддиятли ҳолларни келтириб чикарди ва чиқармоқда. Шундай соҳалардан бири-ижтимоий онг доирасида миллий мафкуранинг шаклланиши. Миллий озодлик курашининг ривожланиши жараёнида исломнинг сиёсийлашуви ходисаси кузатилади. Бу хол Ўзини сиёсий кураш давомида исломий шиорлардан кенг фойдаланишда намоён қилади. Улар орасида панисламизм ва мусулмон жамоаларини бошқа конфессия вакилларидан ажратиш (ислом миллатчилиги) ғоялари эътиборга моликдир.

www.arxiv.uz 3.Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида миллий ва диний рухдаги сиёсий партиялар тузишнинг тақиқланиши. 1.Ўзбекистон Республикаси демократик давлат сифатида Ўзининг қонун яратувчилик фаолиятида халқаро ҳуқуқ нормалари ва халқаро келишувларга таянади, жумладан Конституциянинг 57-моддаси Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тЎғрисидаги халқаро пактдан келиб чиқади, чунки унда белгиланишича: биринчидан, урушни ҳар қандай тарғиб этиш қонун билан тақиқланиши керак; иккинчидан, камситишга, адоватга ёки зЎравонликка ундовчи миллий, диний ёки ирқий нафрат руҳидаги ҳар қандай ҳаракат қонун йЎли билан тақиқланган бЎлиши лозим(20-модда) 6 . 2. Конституция 57-моддасининг мазмунини ривожлантириб “Ўзбекистон Республикасида жамоат бирлашмалари тЎғрисида”ги қонунда бизнинг жамиятимизга зид бЎлган жамоат бирлашмаларининг рЎйхатини аниқ кЎрсатилган. Бу ташкилотларнинг фаолияти: биринчидан, умумбашарий гуманистик қадриятларни бузушга: иккинчидан, Ўзбекистон Республикаси ва Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудий бирлигини бузушга: учинчидан, Ўзбекистон халқлари маънавиятини емиришга: тЎртинчидан, жамиятни парчалашга; бешинчидан, қонуний ва демократик йЎл билан шакллантирилган ҳокимият органларига куч билан тазйиқ Ўтказишга йЎналтирилган. 3.Ўзбекистон Республикаси демократик ҳуқуқий давлат тамойилларини амалиётга татбиқ этиб, қонунчилик даражасида қуйидаги партияларни тузишни ман қилади: а) конституциявий тузумни зЎрлик билан Ўзгартиришни мақсад қилиб қЎювчи; 6 Инсон ҳуқуқлари: универсал халқаро ҳужжатлар тЎплами. Т: Ўзбекистон, 1996, 43бет.

www.arxiv.uz б) миллатчилик характерига эга бЎлган; в) миллий ва диний мансубликка асосланиб шакллантирилаётган; г) ижтимоий, миллий, ирқий ва диний адоватни тарғиб қилувчи. 4.Ўзбекистонда ақидапарастликнинг Ўзига хос кЎринишда намоён бЎлиши. Афсуски, кейинги пайтларда айрим диндорлар орасида мамлакатимиз ҳукумати яратиб бераётган имкониятлар, имтиёз ва ғамхЎрликнинг қадрига етмасдан, уларнинг бу моҳиятини тушунмасдан жамият учун жиддий салбий оқибатлар билан тугалланиши мумкин бЎлган хатти-ҳаракатлар юз бермоқда. Ачинарлиси шундаки, бундай кирдикорлар ғализ ниятли кимсалар таъсирига тушадиган, мустаҳкам дунёқарашга эга бЎлмаган ёшларда, шу жумладан, дунёвий илмга эга бЎлиб, келажакда жамиятимиз равнақи учун астойдил хизмат қилиши лозим бЎлган олий Ўқув юртларидаги талабаларимиз орасида бу таъсирга берилиш кам бЎлса ҳам учрамоқда. Ана шундай кимсаларга, Ўзларини “ваҳҳобийлар”, “суннийлар”, ”фундаменталистлар” ва бошқа оқим издошлари деб даъво қилаётган бузғунчиларга бу ёш диндорлар фақат жамиятдагина эмас, шу билан бирга расмий эътиқоддаги кЎпчилик мусулмонлардан ҳам ажралиб қолмоқдалар. Улар аксарият диндорларнинг фақат ачиниш ва таассуф объектларигагина айланиб қолмасдан, баъзан айрим ножЎя хатти-ҳаракатлари, экстремистик фикрлари, ҳатто жиноятлари туфайли қораланмоқдалар. Уларнинг бу фаолиятлари фақат нотЎғри хатти-ҳаракатгина бЎлиб қолмасдан, балки кейинги пайтларда айрим хорижий мусулмон мамлакатларларида ҳуруж қилаётган ислом фундаментализмига, ақидапарастликка асосланган мутаассиблик экстремизмининг дин ниқоби остида Ўз мақсадини зЎравонлик билан амалга ошириш изидан бораётганлардан кам фарқ қилади. Улар Ўзларини гарчи исломдаги энг мЎътадил ханафия мазҳабининг издошлари деб ҳисобласалар ҳам, аслида

www.arxiv.uz уларнинг фаолияти жамият ва ислом учун зарарли бЎлган тоифачилик, гуруҳбозликдан бошқа нарса эмас. Кейинги Ўн йилликлар даврида ваҳҳобийлик ҳаракатининг намояндалари Ўзбекистондаги мусулмонларга ҳам Ўз таъсирини Ўтказиш учун турли йЎллардан фойдаланмоқдалар. Матбуот берган хабарларга кЎра? “Хизби” ҳаракати, “Жиҳод”, “Даъват ул иршод” ва “Покистон ислом уламолари жамияти” каби ташкилотлар ёрдамида Ўзбекистонлик, аксарияти Фарғона водийси ёшларидан Пешовор туманида жойлашган диний Ўқув юртларида Ўқиётгани маълум бЎлди. Тайёрланган жангарилар турли ишлар билан Ўзбекистонга келиб ислом давлати барпо этиш мақсадларини амалга оширишни мЎлжаллаган эдилар. Ал-Ихвон ал-муслимин. 1928 йили Мисрнинг Исмоила шахрида Шайх Ҳасан ал-Банно томонидан ташкил этилган диний сиёсий ташкилотдир. Хасан ал-Банно Жамолиддин ал-Афғоний Мухаммад Абдух Рашидризо асарларидан таъсирланиб Пан исломизм ғоясида жихот, исломий миллатчилик, исломий давлат таълимотларини ишлаб чиқди. Ал-Ихвон ал- муслимун Ўз тарихида бир неча босқичларни босиб Ўтди. 1928-1936 йиллардаги даврни хайрия ва маърифат чилик бочқичи деб атаса бЎлади. Кейинчалиу у кураш услуби сифатида террорни қЎллаш даражасига етган сиёсий ташкилот сифатида майдонга чиқди. КЎплаб давлатлар унинг фаолиятини тақиқлади. Кейинчалик у уч йЎналишага ажраб кетди. 1) мЎътадиллр-Хасан ал-Банно, Саиид Қутб тарафдорлари: 2) ислом демократлари-ислом социализм таълимоти тарафдорлари. 3) «Ат-Такфир ва –л-хижра» «Ал-жихот» «Хизб ат-тахрир ал-исломий» каби террор услубини қЎлловчи ташкилотлар. Хизб ат-тахрир 1952 йил Қуддус шахрида фаластинлик илохиётчи Тайқийиддин ан-Набахоний томонидан асос солинган диний сиёсий партия. Партиянинг асосий мақсади-аввал араб давлатлари кейин ислом дунёси ва нихоят жахон миқёсида халифалик шаклидаги ислом давлатини тузиш.

www.arxiv.uz Партия дастури 187 банддан иборат бЎлиб, асосий мақсади хокимиятга эришиш. Уларга исломий таълим тарбия бериш икки босқичдан иборат: -ислом таълимотини Ўрганиш йЎлида маданий-маърифий ишлар олиб бориш; -сиёсий фаолиятга тортиш. Мақсадга эришиш учун кураш уч босқичдан иборат: -ғоявий фикрий кураш; -жамиятда ғоявий инқилобни амалга ошириш; -хокимиятга фақатгина умма жамоанинг тЎлиқ ризолигидан келиш. Ўзбекистон худудида 1992 йилдан бошлаб партиянинг бошланғич бЎлинмалари ташкил этила бошланди. Партия сафига кирувчилар Ўз партиялари хақидаги маълумотларни хеч қачон ошшкор этмасликка Қуръон билан қасам ичадилар. Партия мутасаддилари Ўз тарафдорларини кЎпроқ зиёлийлар, илмий ходимлар, талаба ёшлар орасидан қидирадилар. Акромийлар. Акромийлар 1997 йил Андижонда ташкил топиб, унинг номи гурух асосчиси 1963 йилда туғилган ЙЎлдошев Акром номи билан боғлиқ. Акромийлар ҳам давлат теппасига чиқиш каби ғаразли мақсадни кЎзлайдилар. Бироқ улар тахрирчилардан фарқли Ўлароқ аввало Андижонда, сЎнг амалга оширмоқчи бЎлдилар. Акромийлар сиёсий хокимиятга эришишни беш босқичини режалаштирганлар. –«сирли» «моддий» «узвий» «майдон» ва «охират». ТЎртинчи ва бешинчи босқичлар тамомила исломлаштириш даври тугагач бошланиши ва очиқдан очиқ хокимият учун кураш босқичлари бЎлмоғи лозим эди. Профессор Х.Кароматовнинг шоҳидлик беришича, Наманганда Ислом уйғониш фирқасини тузиш ҳаракати 1990 йилдаёқ юзага келган эди; бу ташаббус ваҳҳобий жамоалари фаолияти асосида авж олди. Уларнинг асосий шиори дунёвий ҳокимият барча ишларни диндорлар билан мувофиқлаштириш, яъни мусулмон давлатини барпо этиш эди 7 . Бу узоққа бормай бартараф бЎлди. Шу воқеа билан боғлиқ ва фош этилган баъзи 7 Қаранг: Кароматов Х. Фундаментализм, ёҳуд тЎқликка шЎхлик. Ислом: бағрикенглик ва мутаассиблик. 47-бет.

www.arxiv.uz далилларни келтирамиз. Ваҳҳобийлик оқими вакили ҚЎқонлик Яҳё Исҳоқов бу оқимнинг тескари ғояларини ёйиш билан бирга, олдин вальюта билан чайқовчилик қилгани учун 5 йилга кесилган, унинг маслакдоши Рустам Алимов унга қЎшилиб долларлар билан шуғулланган. Марғилонлик Х.Мадумаров мусулмонлар орасида динни сиёсий воситага айлантириш, ҳокимият тепасига чиқиб олишни тарғиб этувчи минглаб нусҳадаги ёт адабиётни тарқатиш билан шуғулланган. Унинг ҳамшаҳари Ш.Назарбеков бугунги мустақил, адолатли, демократик, ҳуқуқий, адолатли тузумни ёқтирмай, унга таъна тошларини отиб, уни ағдариб, исломий давлат тузишга даъват қилиб чиққан. Фундаменталистлар 1990 йил 2 декабрда 5 аскарни автобусда ёқиб юбордилар; Ўша йили баҳорда эса турклар билан низо чиқарган ҳам шулар эди. “Айрим жиноятчиларни жавобгарликдан қутултириш мақсадида вилоят прокуратурасини биносини Ўраб олиб, баъзи бир ҳужжатларни ёқиб юбордилар” 8 . Бунинг устига у йиртқичлар Э.Маматқулов, М. Носиров, Б.Убайдуллаев каби лавозимли кишиларни ваҳшийларча Ўлдирдилар. Бундан ташқари, республикамизда турли христиан тоифалар, будда, кришна динлари тарафдорлари, шунингдек, аҳмадийлар, баҳоийлар, кодиёнийлар, огоҳийлар ва бошқа оқимдагилар ҳам фуқароларни Ўз тарафларига оғдиришга уриндилар. Баъзи эътиқоди суст мусулмонларда уларнинг таъсирига берилиш ҳоллари бор. Чет элдаги тоифалардан бири “Дор-ул Аркам” дир. Унинг маркази Малайзияда. Бу тоифа аъзоларидан эркаклар тЎпиғидан сал юқори турадиган узун кЎйлак ва кичик салла билан, аёллар эса қора либос, юзларига фақат кЎзи очилиб турадиган ниқоб кийишлари билан ажралиб турадилар. Охирги йилларда бу тоифанинг таъсири оз бЎлса-да, Ўзбекистонда сезилмоқда. Бу тоифанинг аксарияти сармоядорлар ва тижоратчилардир. Улар биздаги талайгина шахслар билан алоқа Ўрнатганлар. Мазкур тоифа 8 Эътиқод комил инсон байроғидир. “Ўзбекистон овози”, 1998 й. 14 июль

www.arxiv.uz Индонезия, Таиланд, Покистон ва бошқа мамлакатларда ҳам Ўзига тарафдорларини топди. “Дор-ул Аркам” ҳаракати кучайиб, Малайзияда ҳатто жиддий муаммога айланди. Улар исломдан чиққан кофирлар деб эълон қилинди, юртдан қувилди. Ҳозир бу гуруҳ раҳбари Таиландда истиқомат қилмоқда 9 . Ваҳҳобийлик ғоялари Ўтмишда Ўрта Осиёда, шу жумладан, Ўзбекистонда яшайдиган мусулмонлар Ўртасида бЎлмаган. Биздаги мусулмонлар, асосан, ҳанафия мазҳабига эътиқод қилувчилардир. Ҳозирги даврда бизнинг диний, миллий қадриятларимиз мезонларига қарама-қарши бЎлган ваҳҳобийлар ғоялари катта маблағларга эга бЎлган ажнабий кчлар ва уларга эргашган кишилар томонидан тарғиб қилинмоқда. Фундаменталист ваҳҳобийлардан аранг қутулганимизда уларнинг ҳорижий ҳомийлари мафкуравий кураш жабҳасига чиқдилар. Бу хуружни Президентимиз И.А.Каримов “мафкуравий таҳдид” деб атаган. У шундай деб ёзган эди: “Биздан узоқ-яқин масофаларда жойлашган айрим ислом давлатларида Ўрта асрларда мавжуд бЎлган мусулмон халифалигини тиклашни Ўз олдига мақсад қилиб қЎйган муайян ташкилотлар мавжуд” 10 . Гарчи бу ният ҳомҳаёл бЎлса ҳам, у нисбатан янги бЎлгани учун унга қизиқадиган калта фаҳмлар, бир уриниб кЎрайликчи, ноумид шайтон дегувчи кимсалар бизда ҳам топилади. 1999 йил 16 февраль куни Тошкент шаҳрида қабиҳ ва разил ниятли кимсалар террорчилик ҳуружлари содир этдилар. Президен-тимизнинг “Тошкент шаҳридаги фожеали ҳодисалар муносабати билан мотам куни эълон қилиш тЎғрисида” ги Фармонида қайд қилинганидек, “Мустақиллигимизга, халқимизнинг осойишта ҳаётига, юртимиз хавфсизлигига тажовуз қилишга қаратилган бу ёвуз уриниш оқибатида бегуноҳ одамлар ҳалок бЎлди” 11 . 9 “Мулкдор” газетаси, 1998 йил, 20 февраль сони. 10 И.А.Каримов. Ўз келажагимизни Ўз қЎлимиз билан қурамиз. “Ўзбекистон овози”, 1999 йил, 4-февраль сони. 11 И.А.Каримов. Тошкент шаҳридаги фожеали ҳодисалар муносабати билан мотам куни эълон қилиш тЎғрисида.“Ўзбекистон овози”, 1999 й. 18-февраль

www.arxiv.uz Портлаш оқибатида 15 киши ҳалок бЎлган, юздан зиёд одам жароҳатланган; жабрланганларнинг деярли барчаси тинч аҳоли вакиллари эди. Бу мудҳиш ҳодиса рЎй берган жойга етиб келган Президентимиз И.А.Каримов журналистлар берган саволларга жавобида бундай деган эди: “Бизни ҳеч ким танлаган йЎлимиздан қайтара олмайди. ҚЎпорувчилик қилганларнинг мақсади халқимизнинг тинчлигини бузиш, қЎрқитиш, юрагига ваҳима солиш, юритаётган сиёсатимизга ишончини сЎндириш, амалга ошираётган улкан ишларимизга зарба беришдан иборат бЎлган” 12 . Давлатимиз раҳбари бу фожеанинг асл сабабини очиб бериб, бу ноҳуш ҳодиса мамлакатимизда сЎнгги йилларда пайдо бЎлган Ўта ҳотиржамлик кайфиятининг оқибати эканлигини таъкидлаган эди. Одамларга бирон-бир диний эътиқодни зЎрлик билан сингдириб бЎлмайди. Бизнинг халқимизнинг дини, эътиқоди ва миллий қадриятлари кишилар онги ва психологиясига чуқур сингиб, жамиятда тинчлик ва тотувликни таъминлашга, ижтимоий тараққиётга хизмат қилиб келган. Президентимиз И.А.Каримов ислом фундаментализми ҳамда ақидапарастлигининг таҳдиди нималардан иборат деган саволга, бу таҳдид намоён бЎлишини 7 қисмга бЎлиб, қуйидагича тавсифлаган: биринчидан, ақидапарастлик ғояларини тарқатиш орқали мусулмонларда ислоҳотчи давлатга ишончни йЎққа чиқаришда намоён бЎлаётир; иккинчидан, “Фундаменталистларнинг адолат ҳақидаги оломон-боп, жозибадор, аммо бақироқ ва асоссиз даъватларига кЎр-кЎрона эргашувчилар Ўзгалар иродасининг қули бЎлиб қолишини англашимиз лозим” 13 ; учинчидан, ақидапараст, фундаменталистларнинг таҳдидиди мамлкат аҳолиси, ижтимоий гуруҳлар орасида “ҳақиқий” ва сохта” диндорлик 12 Танланган йЎлимиздан бизни ҳеч ким қайтара олмайди. “Ўзбекистон ахбороти агентлиги”, “Ўзбекистон овози”. 1999 й., 20-февраль сони. 13 Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бЎсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. 45-бет.

www.arxiv.uz белгиларига қараб қарама-қаршилик, гоҳо конфликт келтириб чиқаришлари намоён бЎлмоқда; тЎртинчидан, бундай таҳдид республикамиз жанубидаги қЎшни мамлакатларда фуқаролар уруши тЎхтамай, давом этиб келаётганлигида намоён бЎлмоқда; бешинчидан, бундай таҳдид мусулмон ва номусулмон мамлакат-лар, уларнинг жамоатчилиги орасида ҳам мамлакатимиз тЎғрисида кЎнгилни музлатадиган тасаввур туғдиришга уринишлардан намоён бЎлмоқда; олтинчидан, хавфсизликка таҳдиднинг яна бири ислом маданияти билан ноисломий (дунёвий) маданият Ўртасида зиддиятларни шакл- лантиришда гоҳ ошкора, гоҳ яширин тарзда намоён бЎлаётир; еттинчидан, сЎнгги таҳдид халқ оммасини, хусусан диндорларнинг онгида дин ҳамма иқтисодий, ижтимоий ва ҳалқаро муаммолар ва зиддиятларни ҳал этишнинг ҳаммабоп (универсал) воситаси деган асоссиз фикрни қарор топтиришга уринишда намоён бЎлаётир. Юқорида баён қилинган далил, мисол ва фикр-мулоҳазалардан шундай хулоса қилишимиз мумкинки, халқимизнинг минг йиллар давом этган тарихидаги давлатчилик сиёсатида диннинг жамият ва инсон ижтимоий, маънавий ҳаётидаги роли масаласига ёндошилганда, асосан диний мутаассиблик ва ақидапарастлик эмас, эмпиризм (тажриба), рационализм (ақл-идрокка мувофиқлик) ва амалиётга суяниш ва ёндошиш бош мезон бЎлган. Нисбатан адолат ва инсонпарварликларга таянган IХ-ХII асрлардаги салтанатлар ҳам туркий элатларни бирлаштириб, марказлашган давлат қургани ва миллат қудратини оширган буюк Темур ва темурийлар салтанати ҳам, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Ҳумоюн, Акбаршоҳ, Шаҳжаҳонларнинг турли дин ва мазҳабдаги халқларни бирлаштириб, олдингиларга нисбатан инсонпарвар давлатчиликни вужудга келтирган салтанат-ларнинг буюклиги ва бутун жаҳонни хайратга солганлигининг сабаби ҳам шундадир. Буюк аждодларимиз ҳукмронлик қилган Ўрта Осиё заминида асрлар давомида рационал (ақл-идрокка асосланган) диний эътиқод, ҳур ва эркин

www.arxiv.uz фикрлаш қадрланганлигини, Ўзбекистонда фан ва маданият, адабиёт ва санъатнинг нақадар равнақ топганини кЎриш мумкин. Бугунги Республикамиз мустақиллиги шароитларида фуқаролар, айниқса ёшлар диний фундаментализм ва экстремизмнинг Ўзбекистон мусулмонлари эътиқод қилиб келган ҳанафийлик мазҳабига тамомила зид эканлигини тЎғри англаб, бу фундаментализмнинг тарихда ҳам, ҳозирги кунда ҳам Ўта зарарли эканлигини чуқур тушуниб етишлари лозим. Ачинарлик жойи шундаки, ваҳҳобийлик, “Хизби таҳрир” каби тоифачиларнинг қилмишлари шармандаларча фош қилинган бугунги кунда, уларнинг ҳамон тинчимай турли кимсаларни ишга солиб, автобус- трамвайларда, хонадон ва почта қутиларига Ўзларининг разил ниятлари ёзилган варақаларни тарқатаётирлар. Бунга лоқайдлик билан қарайдиганлар орасида борлиги диний фундаментализмнинг моҳиятини тЎлиқ тушуниб етмаганлигини кЎрсатади. Бунинг олдини олишнинг бирдан-бир йЎли уларга қарши маърифат йЎлини кенгайтиришдир. Буни амалга ошириш- зиёлилар, Ўқимишли кишилар, талабалар, диний уюшмалар ва имом- хатибларнинг муқаддас бурчидир. 5.Ўзбекистон ҳукуматининг соф ислом таълимотини ривожлантириш борасида олиб бораётган ишлари. Янги таҳрирдаги Қонун виждоний эътиқодга, унинг дунёвий ва диний шаклларига эрк беради, уларни мустақил, тенг мавжудлигини ва низосиз иш олиб боришларини таъминлайди; уларни қЎллаб-қувватлайди; ғайриқонуний тажовузлардан ҳимоя қилади. Бундайн ташқари ҳар қандай экстремистик ҳаракатлар қораланади ва бу ишларнинг ташкилотчилари қонуннинг тегишли моддаси билан жазоланадилар. Виждон эркинлиги туфайли диндан давлатга ва Конституцияга қарши тарғибот олиб бориш, нифоқ, нафрат қЎзғатиш, миллатлар орасида адоват уйғотиш каби ҳаракатларга асло йЎл қЎйилмайди.

www.arxiv.uz Мамлакатимизда дин ва эътиқод эркинлигининг таъминланишини аҳамияти шундаки, у халқимизнинг маънавияти ва психикасига ҳаётбахш таъсир этиб, инсоннинг покланиши, жамиятни маънавий-ахлоқий жиҳатлардан соғломлаштиришда муҳим Ўрин тутади. Ҳозирги вақтда мамлакатимизда 15 диний конфессия фаолият кЎрсатмоқда. Улар билан давлат идоралари Ўртасида демократик тамойилларга асосланган ҳуқуқий муносабатлар шаклланди. Дин ва эътиқод эркинлигини таъминлаш асосида мамлакатда фуқаролар ҳамжиҳатлиги ва миллий тотувлик, тинчлик ва барқарорлик вужудга келмоқда. Ўзбекистон Республикаси инсон ҳуқуқлари Миллий Маркази Ўтказган социологик тадқиқотлар натижасида барча сЎралган аҳолидан 79,2 фоизи динга ишонишини айтган. Шулардан, Ўзбеклар - 87,2 фоиз, бошқа миллат вакиллари - 71,3 фоизни ташкил этган. Шуниси диққатга моликки, Ўзларини диндор ҳисоблаган аҳолининг аксарият кЎпчилиги динга бЎлган муносабатини белгилашда беш вақт намоз Ўқишни, мачит-мадраса ёки черковга боришни шарт деб билмайди. Ўзбекистонда дин ва эътиқод эркинлиги таъминланганлиги яна шунда кЎринадики, хоҳиши бЎлган фуқаролар диний таълим олиш учун диний Ўқув юртларига мурожаат қилишлари мумкин. “Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тЎғрисида” ги янги таҳрирдаги қонуннинг диний урф-одат, маросимларни ҳуқуқий тартибга солувчи қоидаси янада мукаммаллаштирилди. Фуқаролар диний эътиқод эҳтиёжларини қондириш учун ибодат, диний урф-одатлар ва маросимларда ва уларга тегишли ҳудудларда, зиёратгоҳларда, қабристонларда, зарур ҳолларда уларнинг уйларида Ўтказилади. Мусулмонлар диний эътиқодлари туфайли жамоат жойларида ибодат либосларида (диний ташкилотларнинг хизматидагилар бундан мустасно) юришларига янги қонунда йЎл қЎйилмайди, деб таъкидланган. Ислом фундаментализми ва унинг издошларининг асосий ғояси илк исломнинг “соф”, илмий тилда ортодоксал тамойилларига қайтиш ёки

www.arxiv.uz уларни тиклашдир, мақсади эса бутун инсоният жамиятига “ислом омили”, “исломий тараққиёт йЎли”ни мажбуран жорий этишдир. Аммо Ўзбекистонда истиқомат қилувчи мусулмонлар тарихан исломнинг сунний йЎналишдаги энг мЎътадил, инсонпарвар ханафия мазҳабига эътиқод қилиб келганлар. Ислом бизнинг худудимиз халқ-лари турмуш тарзига, аҳлоқ-одобига, урф-одат ва маросимларга, бир сЎз билан айтганда, маданиятга катта ҳисса қЎшган. Бу ҳақда Республикамиз Президенти И.Каримов шундай деб ёзган эди:” Дин, шу жумладан ислом дини ҳам минг йиллар давомида барқарор мавжуд бЎлиб келганлигининг Ўзидаёқ у инсон табиатида чуқур илдиз отганлигидан, унинг Ўзига ҳос бЎлган бир қанча вазифаларни адо этишидан далолат беради. Энг аввало, жамият, гуруҳ, алоҳида шахс маънавий ҳаётининг муайян соҳаси бЎлган дин умуминсоний ахлоқ меъёрларининг Ўзига сингдириб олган, уларни жонлантирган, ҳамма учун мажбурий ҳулқ- атвор қоидаларига айлантирган, маданиятга катта таъсир кЎрсатган. Инсоннинг одамлар билан баҳамжиҳат бЎлиб яшашига кЎмаклашган ва кЎмаклашмоқда” 14 . Табиийки, бундай катта ижтимоий ва маънавий куч бЎлган ислом қадриятларидан самарали фойдаланиш миллий истиқлол мафкураси-нинг доимий диққат-эътиборидадир. Бу соҳада давлатимиз раҳбари олиб боаётган адолатли ишлар ҳозирги кунда ҳеч қандай шубҳа туғдириши мумкин эмас. Масаланинг диққатга сазовор томони шундаки, ҳозирда исломнинг жамият тараққиётидаги ҳақиқий роли ва Ўрнининг мавжуд воқеликка таяниши Ўтмиш даврлардан кескин фарқ қилади. Буни ҳозирги пайтда мутлақ (аксарият) мусулмонларимиз ҳам, мамлакатимиздаги кЎзга кЎринган ислом илоҳиётчилари, уламолар ҳам, умуман республикамизнинг аксарият аҳолиси тушуниб етдилар. 14 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бЎса ғ асида: хавфсизликка та ҳ дид, бар қ арорлик шартлари ва тара ққ иёт кафолатлари.

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Тавсия этиладиган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., 2003. 2. Каримов И.А. Оллоҳ қалбимизда, юрагимизда. Т., 1999 й 3. Эътиқод эркинлиги қонуний асосда бЎлсин. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримовнинг Олий Мажлис XI сессиясида сЎзлаган нутқи. Халқ сЎзи газетаси 1998 йил 5 май 4. “Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тЎғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни (Янги таҳрири). Ўзбекистоннинг янги қонунлари. ТЎплам. 19-сон, Т., “Адолат”. 1998. 5. ЎзР Вазирлар Маҳкамасининг “Ижтимоий-маънавий муҳитни янада соғломлаштириш, диний ақидапарастликнинг олдини олиш чора- тадбирлари тЎғрисидаги 1998 йил 26 март 130-сонли қарори. 6. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг Ўз истиқлол ва тараққиёт йЎли. Т., “Ўзбекистон”, 1992. 7. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бЎсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т., “Ўзбекистон”, 1997. 8. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI асрга интилмоқда. Т., “Ўзбекистон”, 1999. 9. Каримов И.А. Оллоҳ қалбимизда, юрагимизда. Т. “Ўзбекистон”, 1999. 10. Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: Ўзбекистон, 1997. 11. www.ziyonet.uz 12. www.e-tarix.uz

O'xshashlar

Сиёсий экстремизм ва терроризм

Инсон феномени. Диний ва дунёвий талқин

Ислом асрларида Узбекистонда мовароуннахрда диний ва сиёсий бошкарув уйгунлиги

Ўзбекистон миллий амалий безак санъати. диний тасаввурлар, урф одатлар ва иримлар. Ўзбек халқ байрамлари, ўйин ва маросимлари

Урта Осиё ахолисида милоддан аввалги 7-6 асрларда дастлабки диний эътикодларнинг таркалиши