Chig’atoy davlatining boshqaruv tizimi - Tarix - Referatlar

Chig’atoy davlatining boshqaruv tizimi

Yuklangan vaqt:

11.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.8740234375 KB

Ko'chirib olish

MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI Arxivshunoslik yo’nalishi O’zbekistonning davlat muassasalari tarixi fanidan MUSTAQIL ISH Mavzu: Chig’atoy davlatining boshqaruv tizimi Bajardi : Tekshirdi: Toshkent

Reja: Kirish 1.Chig’atoy ulusi davlati vujudga kelishi sabablari va mohiyati. 2.Chig’aatoy ulusi davrida O’rta Osiyoda davlat muassasalari. 3.Ma’sudbek pul islohoti. Kebekxon va uning islohotlari. 4.Tumanlar tizimi va ularning boshqaruvi. Chig’atoy ulusining ikki qismga bo’linishi. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish Mavzuning dolzarbligi: Hozirgi kungacha saqlanib kelinayotgan O’zbek xalqining o’tmishiga oid bo’lgan qimmatli ma’lumotlarni kelajak avlodga yetkazish va bugungi kunda o’sib kelayotgan yosh avlodlarni o’tmishimiz tarixidan xabardor etishdan iborat. Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Chig’atoy ulusi boshqaruvi davrida tizimining o’ziga xos tomonlari juda ko’p. Bu davrni o’rganish uchun manbalar yetarli darajada. Bulardan g’arbda M. Pesheron, R. Krausset, A. Makkenzi, D. Martin, J. Dyupon, X. Lamba, L. Gambis, P. Rachnevskiy, J. A. Boyl, rus va sovet tarixchilaridan V.V. Bartold, L. L. Viktorova, B.Y.Vladimersev, I. P. Petrashevskiy, N. S. Munkuyev, Z. M. Bunyodov, E. I. Kichanov va boshqalar tomonidan chop etilgan turli xarakterdagi adabiyotlarda o’z aksini topgan Mavzuning maqsad va vazifalari: Maqsad Chig’atoy ulusi davrida O’rta Osiyoda davlat boshqaruvi va amaldorlar va xodimlarning yuritgan ish faoliyatlarini qay tarzda olib borganliklarini shuningdek, Chig’atoy ulusi davlatining yurtimiz tarixida tutgan o’rni qay darajada muhim ekanligini o’rganishdir.

1. Chig’atoy ulusi davlati vujudga kelishi sabablari va mohiyati 1219-1220-yillarda O'rta Osiyo Chingizxon tomonidan egallanadi va ushbu hudud Mo’g’iliston, Xitoyning bir qismi, Sharqiy Turkiston bilan birgalikda imperiya tarkibiga kiritiladi. 1224-yilda barcha bosib olingan olkalar Chingizxon vorislariga taqsimlab berildi. Bunga sabab bunday katta hududni faqat markazdan turib nazorat qilib bolmasligida va bu hududlarni boshqarish uchun o’sha hududda malum bir kuchning saqlanib turishi zaruriyati bilan bogliq ekanligida edi. XIII asrning birinchi yarmiga kelib Xorazmshohlar davlatida keskin siyosiy vaziyat hukm surgan bir vaqtda sharqdan yangi xavf vujudga keladi, ya’ni hozirgi Mo’g’iliston hududida tuzilgan Chingizxon boshchiligidagi lcochmanchilar davlati qadimgi savdo yolida joylashgan barcha mamlakatlarni o’z hukmronligiga birlashtirish uchun harakat boshlaydi. 1227-yildan boshlab Chig’atoy (1227 - 1241) in’om qilingan yerlar rasman “Chig'atoy ulusi” deb nomlana boshladi. Tarixchi Juvayniy bergan ma’lumotga kola, uning qarorgohi Ili daryosining janubiy qismida Kunas (yoki Quyosh) deb atalgan joyda bolgan va Ulug’ If deb atalgan. Keyinchalik, u qarorgohini Olmaliqning Garbiga kochirgan. Tarixchi Rashididdinning keltirishicha, ulus poytaxti Uyg’urlar mamlakatidagi Beshbaliq shahri bolgan. Chig’atoy ulusi tarkibiga Movarounnahr, Yettisuv, Qoshgar, Xorazmning sharqi, Xurosonning bir qismi, Uyg’urlar mamlakati, Badaxshon, Balx va Gaznaning Hind daryosigacha bolgan hududlar kirgan. Musulmon va xitoy manbalarida Chigatoy qattiqqo ’ l hukmdor sifatida tasvirlanadi. U mo’g’ullarning asosiy qonuni hisoblangan “Yasoq” qonunlar to’plami qoidalariga qattiq amal qilgan. O'rta Osiyoga kelib o’rnashgan kochmanchilar o’zlariga qarashli bolgan hududlarni boshqarishda dastlab o'z qonunqoidalariga amal qilib ish ko'rganlar 1 . Chig'atoy ulusi davlati tepasida buyuk xoqon tomonidan tayinlangan xon turgan. Ushbu xonlar nomigagina buyuk xoqonga boysunsalar ham amalda mustaqil ish ko'rishgan. Rashididdinning yozishicha, xonlar qolida cheklanmagan va amalda nazoratsiz hokimiyat mavjud bolgan. Lekin har bir xon tola hokimiyatga 1 O’zbekistonda davlat muassasalari tarixi, 1-qism Toshkent “Turon-Iqbol” -2021, 103-bet

ega bolishi uchun o'zining shaxsiy qobiliyatlariga ega bolishi kerak bolgan. Agar davlat boshligi o’z hukumatida aniq va hal qiluvehi sozni ayta oladigan, Chingizxon yasoqlariga amal qiladigan kuchli shaxs bolsa davlatni deyarli mustaqil boshqara olgan. Ushbu davrda ulus xonining qat’iy belgilangan quyidagi oliy huquqlari va vazifalari mavjud bolgan. 2. Chig’atoy ulusi davrida O’rta Osiyoda davlat muassasalari Xon o'zi boshqarayotgan urug'ning oliy hokimiyat egasi sifatida mamlakat hududiga, ulus tarkibiga kiruvchi barcha oziga qarashli yerlardagi aholiga ega bolib, uning asosiy vazifasi va eng muhim majburiyati davlatni tashqi dushmanlardan himoya qilish edi. Xonlar boshqa hududlarga urush e’lon qilish huquqiga ega bo'lgan va bu urushda qo'shinning eng asosiy qismini boshqargan. 3. Xonlarning chet davlatlar bilan oliy darajada muzokaralar olib borishi mumkin bo'lgan, bu ularning davlat tashqi siyosati yo'nalishini belgilash vazifasi ko'rsatgan. 4. Xon o'ziga bo'ysunuvchilar orasida aybdorlarni o'limga hukm qilishi mumkin bo'lgan bu uning oliy hakam lik vazifasini belgilagan. 5. Nihoyat, xonlar qonun chiqarish va bu qonunlarga barcha jamiyat a’zolari bo'ysunishi ko'rsatilgan, bu ularning jamoa tuzilish va tartibini saqlashdagi vazifasi hisoblangan. 2 Keltirilgan dalillar mo'g'ul xonlarining yagona oliy hokimiyat egasi hisoblanganligini isbotlaydi. Chig'atoy ulusida oliy hokimiyatning yuqori mansablarini mo'g'ul harbiy-ko'chmanchi zodagonlari va shahzodalari boshqargan. Ular katta-katta udellarga ega bo'lganlar. Harbiy boshliqlarda (ulus no'yonlari, tuman va minglik amirlari) qo'shinni boshqarish bilan birga qabilalarga sardorlik qilish, yaylovlar va mulklarga egalik qilish huquqi ham bo'lgan. Mo'g'ullar bosqinigacha va ularning hukmronligi davrida bunday mulk egalari muqto yoki iqtodor deb atalgan. Ular ushbu yerlarga bu mulkda yashovchi aholisi bilan birgalikda egalik qilishgan va ularda o'z qo'l ostidagi dehqonlarni harbiy xizmatga ko'ngilli sifatida olib borish majburiyati bo'lgan. 2 Eshov B.J, Odilov A.A “ O’zbekiston tarixi “ 1-jild, Toshkent “Sharq” -2014, 150-bet

3. Ma’sudbek pul islohoti. Kebekxon va uning islohotlari Chig'atoy va uning vorislari davrida o'troq viloyatlar, jumladan Movarounnahrni boshqarish mahalliy aholidan bo'lgan savdogar Mahmud Yalavochga va undan keyin o'g'li Ma’sudbekka topshirilgan. Ushbu davrda davlat boshqaruvi haqida ma’lumot bergan Jamol Qarshiy “Ulus boshlig'i Esu Munke ibn Chig'atoy, qo'shin boshlig'i esa uning ukasi Bo'ri” bo'lganligi ta’kidlab o'tgan. Bu davrda Chig'atoy ulusida qo'shin boshliqlarining mavqei yuqori bo'lgan. 1241 - 1242-yillarda Chig'atoyning nevarasi Mutuganning o'g'li Bo'ri Botu egallagan mavqega ega bo'lgan. O'rta Osiyodagi mo'g'ullar davlati ko'chmanchi va o'troq viloyatlarga bo'lingan. Ko'chmanchilar shahzodalar va harbiy boshliqlar hukmronligi ostidagi o'nlik harbiy birlashmalarni tashkil qilgan. Qaydu davrida uning qo'shini va chig'atoylar ittifoqi o'rtasida aniq belgilangan tafovut bo'lgan. Chig'atoylar hukmdorlarni qo'riqlaydigan va ularga xizmat ko'rsatish vazifasini bajaradigan soqchi qismlar - keshiklarni ham saqlagan 3 . Xon va shahzodalar o'zlarining shaxsiy soqchilariga ham ega bo'lishgan va bu birlashmalar ba’zida o'z boshliqlarining vafotidan keyin bu boradagi faoliyatlarini to'xtatib qo'yishgan. Qaydu hukmronligi davrida xon odatda qo'shinning old Yuan qismini, shahzodalar esa boshqa old qismlarni boshqargan. Faqatgina Movarounnahr va Afg'onistonda qo'shin boshqaruvida bu usul qo'llanilmagan. Bu vazifani bajaruvchi shahzodalar tez-tez taxt boshqaruviga da’vogar bo'lib turgan 4 . Kebek g'arbga qarab ko'chgandan keyin u Yuan qismida o'zining hukmronligini tasdiqlashi qiyin bo'lgan. Tarmashirin sharqda ishonchli harbiy boshqaruvchiga ega bo'lmagan va uning hukmronligi davrida Qoraunaslarning mavqei oshgan ular shahzoda deb tan olinmagan bo'lsa-da, amirlikka ega bo'lgan. Qoraunas amirlari qudrati Qazag'onning 1347-yilda Movarounnahrni egallab olgan vaqtida yuqori darajaga yetgan edi. Mo'g'ul hukmron doiralarining mahalliy aholi yuqori tabaqalari bilan yaqinlashuvi o'lka hayotining biroz jonlanishiga ijobiy 3 Eshov B.J, Odilov A.A “ O’zbekiston tarixi “ 1-jild Toshkent “Sharq” - 2014, 157- bet 4 Saidboboyev Z.A “ O’zbekistonning davlat muassasalari tarixi “ 1-qism, Toshkent “ Turon-Iqbol “ - 2021, 108-bet

ta’sir o'tkazdi. Bu davrda pul muomalalri bilan bog'liq ijtimoiy guruhlar ta’siri kuchayib bordi. Ular sadrlar deb atalardi. Ularning ko'pi ruhoniylar orasidan chiqqan bo'lib, asosiy pul ishlari ularning tasarrufida bo'lgan. Shu bilan birgalikda ular katta pul mablag'lariga ega bo'lib, shaharlarning savdo-sotiq hayotini ularsiz tasavvur etib bo'lmasdi. 1271-yilda Ma’sudbek pul islohoti 0’tkazdi. Movarounnahr viloyatlarida bir xil vazndagi kumush tangalar zarb etildi va muomalaga kiritildi. Bu tangalar qayerda zarb etilishidan qat’i nazar umumdavlat muomalasida bo’la olar edi. Kumush tangalar o'sha davr 0’rta Osiyo feodal jamiyatining ichki savdo qiymati va hajmi darajasiga mos kelar edi. Bu tadbirning muhim tomoni shundaki, kumush tangalar zarb etish erkin bo’lib, har kim o'z kumush buyumini zarbxonaga keltirib, uni xohlaganicha kumush tangaga aylantira olar edi. Aholining kumush tangalarga bo'lgan ishonchi mustahkamlana borishi natijasida ulaning qadr-qimmati, nufuzi ortib bordi 5 . Natijada XIII asrning 80-90-yillariga kelib o'lkaning 16 ta shahrida zarbxonalar ochilib, ularda doimiy ravishda kumush tangalar zarb etib turildi. Musulmon madaniyati an’analariga ergashish va davlatni m arkazlashtirish yo'lida asosiy harakatni Esan Buqadan keyin taxtga kelgan Kebek (1307-1309, 1318 - 1326 ikkinchi marta) boshlagan. U hokimiyatga kelgan vaqtida davlat yetarlicha kuchga ega bo'lgan. Chunki davlatdagi barcha mulklar birlashtirilgan va mamlakat farovonligi nisbatan ta’minlangan edi. Bu paytda davlat poytaxti Olmaliq hisoblansa-da, Kebekxon Ila vodiysidan Movarounnahrga ko'chib keladi. U Qashqadaryo vohasida Naxshab shahri yaqinida o'ziga qasr qurdiradi va uni Qarshi deb nomlaydi 6 . 1333-yilda O'rta Osiyoda bo'lgan arab sayyohi Ibn Battuta Kebek haqida ko'plab muhim ma’lumotlarni keltiradi. Sayyohning fikriga ko'ra, Kebek davlatda adolat o'rnatgan. V.V. Bartoldning ta’kidlashicha, Kebekning o'zidan aw algi mo'g'ul hukmdorlaridan farqi uning qadimgi Movarounnahr sivilizatsiyasiga va shaharlar hayotiga qiziqishida bo'lgan. Shu bilan birga u, Chig'atoy ulusining 5 Eshov B. “ O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi “ , Toshkent”Sharq” - 2012, 187-bet 6 SaidboboyevZ.A “ O’zbekistonning davlat muassasalari tarixi “ 1-qism, Toshkent “ Turon-Iqbol “ – 2021, 160-bet

birinchi rasmiy davlat pul birligini ham joriy etgan. Bu vaqtgacha har bir shahar yoki mahalliy sulolalar o'zlarining alohida pul tizimiga ega bo'lishgan. Bu islohot Chig'atoy ulusida xo'jalikni tiklash, iqtisodiy va ma’muriy barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Pul islohoti savdo-sotiqni Hulokuiylar davlatidagi va Oltin O'rdadagi pul almashuv tizimiga moslashtirdi, yangi pul birliklari - dinor va dirham tangalarni zarb qilish yo'lga qo'yildi, pul asosan Buxoro va Samarqand shaharlarida zarb etilardi. Tarmashirin davrida kumush tangalar zarb etish O'tror shahrida ham yo'lga qo'yildi. Kebekning vafotidan keyin (1326) to Tarmashirin taxtga kelgunga qadar qisqa vaqt mamlakatni Duvaxonning boshqa o'g'illari Eljigiday (1326) va Durra-Temur (1326) boshqargan. 4. Tumanlar tizimi va ularning boshqaruvi. Chig’atoy ulusining ikki qismga bo’linishi. Qaydu hukmronligi davridan Kebeklcacha chig'atoy ulusi tumanlarga bo'lingan (mo'g'ulcha 10 minglik), viloyatlarda yillik daromadlarni yig'ishda fumanlarning guruhlari kerakli yordamni bergan. Tuman boshliqlari o'zlarining hududlaridan soliqlarni yig'ishga javobgar bo'lishgan, agar da harbiy soha va davlat boshqaruvda tumanlar o'rtasida aloqa bo'lmasa bu ishlarni amalga oshirish qiyinchiliklarga sabab bo'lgan. 1320-yilda Movarounnahrda mo'g'ul amirlari o'zlarining qishloqlariga, bog' va tegirmaonlariga ega bo'lishgan va ularning katta qismi keyinchalik Yettisuvda o'z ixtiyorlari bilan o'troq tarzda yashay boshlagan 7 . O'rta Osiyodagi o'troq viloyatlar XIII asr oxirlarigacha Mahmud Yalavoch oilasi tomonidan boshqarilgan, dastlab ular xoqon ko'rsatmasiga binoan davlatni boshqargan bo'lsalar, keyinchalik Olg'u va Qaydu hukmronligi ostida bo'lishgan 8 . Ularning boshqaruvi ostida ko'plab mahalliy sulolalar - Olmaliq, O'tror, Talas, Shosh, Xo'jakent, Farg'ona va Xo'tanda o'z o'rinlarida qoldiriladi. Sadrlar (diniy boshliqlar) Koshg'ar va Buxoroda yuqori mavqega ega bo'lishgan. Qayduning 7 Eshov B. “ O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi “ , Toshkent “Sharq”- 2012, 191-bet 8 Eshov B. “ O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi “ , Toshkent “Sharq”-2012, 195-bet

vafotidan song Chig'atoylar o'zlarining boshqaruvini yo’lga qo'yishigan. Bu xonning nazoratiga asoslangan va Tarmashirin xumronligi ostida to'rtta mansabdor shaxs: Xonning noibi (amir), vazir, xon saroyini boshqaruvchi va soqchilar boshlig'i kabilardan tashkil topgan. Shixnalar shaharlarni boshqarish uchun tayinlangan. XIV asrga kelib bir tomondan Chig'atoy ulusidagi shahzodalar o'rtasida nizolar kuchaygan bo'lsa, ikkinchi tomondan ular bilan Mo'g'uliston xonlari o'rtasidagi ziddiyatlar avj oldi. Buning ustiga O'rta Osiyo xalqlari orasida mo'g'ul hukmdorlariga qarshi harakatlar boshlanib ketdi. Ibn Batutaning X IV asrning 30-yillarida Nikudar xonadoni vakillari Duva avlodlari ustidan g'alaba qozonib chig'atoy ulusi markaziy taxtini egallaganligi to'g'risidagi ma’lumotlari temuriylar tarixchilari tomonidan berilgan ma’lumotlar bilan mos tushadi. Bu yerda keltirilgan qoraunas-nikudarlarning kuch-qudrati va alohidaligi haqidagi ma’lumotlarni hisobga olib aytish mumkinki, Chig'atoy ulusi XIV asrning 30- yillari o'rtalaridayoq ikki qismga bo'linib ketgan edi. Ulusning sharqiy va markaziy qismlari tarixiga oid keyingi “qonuniylashtirilgan” ma’lumotlarda bu hudularni Duva va Qaydu avlodlari boshqarganligi haqida aytib o'tiladi. Ulusning janubidagi islomlashgan guruhlar esa qoraunaslar boshchiligidagi Nikudar xonadoni vakillari tomonidan boshqarilgan. Nikudar xonadoni xonlari (sulton) Xalil va Qozon Hirot sultoni bilan ittifoqdosh bo'lishgan. Eslatib o'tish kerakki, 1342-yilda qoraunasnikudarlar Muiziddin Kurt qo'shini tarkibiga qo'shilib xuroson sarbadorlarini tor-mor qilgan. 1343-yilda janubiy chig'atoy guruhlari xoni o'z qarorgohini janubdan g'arbga ko'chirganligi va ulusning markaziy viloyatlariga hujum qilganligi haqida qayd etib o'tilgan. Taxminlar chig'atoylarning siyosiy bo'linishi bundan avvalroq, ya’ni ulusning sharqiy va g'arbiy qismlarida diniy qaramaqarshilik tufayli Tarmashirindan boshlanganligini tasdiqlaydi 9 . 1237 G'arbiy viloyatlar islom pozitsiyasida qattiq tuganlar, sharqda esa xristianlik, buddizm keng tarqalgan va Chingizxonning «Yaso» qonunlari saqlanib qolgan. Balki, qoraunaslar chig'atoylar orasida birinchilardan bo'lib islomga 9 SaidboboyevZ.A “ O’zbekistonning davlat muassasalari tarixi “ 1-qism, Toshkent “ Turon-Iqbol “ – 2021, 167-bet

qaytganlar va ularning boshliqlari o'z e’tiqodlari uchun kurashganlar. Sharqiy qabilalarga Buzandan keyin buddistlar va katoliklarga homiylik qilgan Shangshi boshchilik qilgan. Sulton Ali davridayoq katolik missiyalarining yo'q qilinishi oqibatida xristianlar bilan musulmonlar o'rtasida ixtilof kelib chiqqan. Qozonxonning o'z qarorgohini Movarounnahrga ko'chirishi ham musulmon diniy an’analarining g'alaba qozonishi va markaziy chig'atoy qabilalarining islom diniga munosabati borasida hal qiluvehi rol o'ynadi. XIV asrning 40-yillariga kelib hokimiyatga birin-ketin Esun Temur (1338- 1340), Ali Sulton (1340-1342), Muhammadxon Po'lod (1342-1343) singari chig'atoy shahzodalari o'tiradi. Muhammadxondan taxt Yasavurning o'g'li Qozonxonga (1343~i346) o'tadi. Fasih Xavofiyning Qozonxonni taxtga 1332 - 1333-yillarda kelgan degan ma’lumotni keltiradi. Lekin, uning bu ma’lumotini boshqa manbalar tasdiqlamaydi. Boshqa manbalarda uning xonlik taxtiga o'tirishi XIV asrning 40-yillariga to'g'ri kelishi aytiladi. Qozonxon ham hokimiyat tepasiga kelgach Kebek va Tarmashirin kabi Chig'atoy ulusining poytaxtini Movarounnahrga, Qashqadaryo vohasiga ko'chiradi. Bu yerda o'ziga Zanjirsaroy nomli saroy qurdiradi. Chunki bu davrda Ili vodiysida ham toj-taxt uchun kurashlar avj olgan edi. Qozonxon hokimiyatni qattiqqo'llik bilan boshqargan bo'lsada, bu davrda Movarounnahrda itoatsizlik boshlanadi. Shu boisdan Chig'atoy ulusi xonlarining Movarounnahrdagi mavqei zaiflashib, mahailiy amirlar ularga o'z hukmlarini o'tkazish va xonlik bilan raqobatlashish qudratiga ega bo'lishadi. Bu davrga kelib mo'g'ul xonlariga qarshi endi turk amirlari ham ochiq kurash boshlaydi. Qozonxonga qarshi kurash bosh- 238 lagan amirlar orasida amir Qazog’onning harakatlari kuchli bolgan. Am ir Qazog’on Xurosondan turib o’z kurashini olib borgan. Ular o’rtasidagi birinchi jang 1345-1346-yilda Hirot yaqinidagi Darayi Zangiyda (Qora Dara) bolib olgan. Birinchi jangda Qozonxonning qoli baland keladi. Lekin, amir Qazog'on ham kurashni to'xtatmagan. Ular o’rtasidagi ikkinchi jang 1346-1347-yillardagi Qarshi yonida bo lib olgan. Ushbu jangda

Qozonxonning omadi yurishmagan. Qozonxonning oldirilishi natijasida Chig'atoy ulusining Movarounnahrdagi hukmronligi tugaydi. Shu tariqa Movarounnahrda hokimiyatni amir Qazog'on qoliga oldi va boshqaruvda amirlar hukmronligi davri boshlanadi. Lekin, bu paytda Chig'atoy ulusining g'arbiy qismini tashkil etgan Movarounnahr tarqoqlikka yuz tutib, mamlakat o'nga yaqin bir-biriga dushman bekliklarga bolinib ketadi. Amir Abdulloh esa davlatni boshqarish o'rniga aysh-ishrat bilan band bolgan. Amir Husayn qolida esa katta kuch ham, katta boylik ham qolmagan. Mo'g'iliston hukmdorlari esa bu vaqtda Movarounnahrda sodir bo'layotgan jarayonlarni sinchkovlik bilan kuzatib borgan va XIV asrning 60-yillarida Tug'luq Temur Movarounnahrga qo'shin tortib keladi. Movarounnahr amirlari unga qarshi birlashib harakat qilish o'rniga Xurosonga qochgan. Shunday siyosiy vaziyatda XIV asrning 60-yillarida O'rta Osiyo hududida vujudga kela boshlagan Am ir Temur davlati mazkur mintaqa xalqlari tarixida alohida hodisa hisoblanadi. Aynan Am ir Temur O'rta Osiyo xalqlarini iqtisodi gullab-yashnagan, davlat boshqaruv tizim i yaxshi yo'lga qo'yilgan va kuchli qo'shinga ega bolgan buyuk davlat sifatida birlashtira oldi.

Xulosa Movoraunnahrda mo’g’ullar bosqinidan so’ng siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy tushkinlik yuzaga keladi. Chig’atoy ulusi tashkil etilgandan so’ng o’lkada bir qancha boshqaruvga oid islohatlar ham o’tkaziladi. Xususan, Ma’sudbek 1271 yili mug’ullarning madaniy-o’troq hayot tarafdorlari madadi hamda Taras qurultoyi (1269-yil.) qarorlariga tayanib, moliyaviy, ya’ni, pul islohoti o’tkazishga kirishdi. Bu islohotga ko’ra, Chig’atoy ulusining barcha shahar va tumanlarida bir xil vazndagi kumush tangalar zarb etish va muomalaga kiritish yo’lga qo’yildi. Bu islohotning asosiy mohiyatini tashkil etar edi. Bu holat ichki savdo va ichki munosabatlarni tartibga solardi. Shuningdek kumush tangalar zarb etish erkinligi paydo bo’ladi. Ya’ni, xohlagan kishi o’z ixtiyoridagi kumush buyumlarni zarbxonaga olib borib, uni xohlagan tarzda, lekin bir xil hajm, qiymat va vaznda zarb etishi mumkin edi. Bu jarayon dastlab qiyin kechgan bo’lsa-da, asta-sekin faollasha borib, aholining kumush tangalarga ishonchi mustahkamlandi, bunday tangalarning nufuzi ortib bordi. Natijada XIII asming 80-90- yillarida Chig’atoy ulusining 16 ta shahrida zarbxonalar ochilib, ularda doimiy ravishda kumush tangalar zarb etilgan. Bu davrda Eronda va Ettisuvda mug’ul harbiy zodagonlari vayronagarchilik kelitirib chiqaruvchi urushlar qilib turgan bo’lsalarda, ulaming bu harakatlari Movarounnahrdagi islohatlarni to’xtata olmadi. Chunonchi, 1273-1276 yillarda Ma’sudbek vayron etilgan Buxoroni qayta tiklash ishlarini amalga oshirdi. Natijada Buxoroda iqtisodiy hayot, savdo-sotiq tiklanib 1273-1282-yillar Buxoro zarbxonalari to’liq ishlay boshladi. Savdo - iqtisodiy aloqalar rivojlanib borayotgan Farg’ona vodiysida esa Chig’atoy xoni Duvaxon (1291-1306 yy.) davrida Andijon shahriga asos solindi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Ўзбекистон халқлари тарихи. 1-ж. -Тошкент “Истиқлол”-1992 2. Eshov B.J, Odilov. A. A "O'zbekiston tarixi". l, 1-jild, Toshkent “Sharq”-2014 3. Saidboboyev Z.A “O’zbekistonning davlat muassasalari tarixi” 1-qism, Toshkent “Turon-Iqbol” -2021. 4. Eshov B “O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi”, Toshkent “Sharq” - 2012 5. O’zbekistonning Davlat Muassalari Tarixi, Toshkent “Turon-Iqbol” -2021

O'xshashlar

Xorazmshohlar davlatining markaziy va mahalliy boshqaruv tizimi

Boburiylar saltanatida davlat boshqaruv tizimi

Eftaliylar davlatida davlat boshqaruv tizimi

XIV asrning ikkinchi yarmida movarounnahrda siyosiy vaziyat. Temur davlatining tashkil topishi

Rim davlatining tashkil topishi