Бадиий адабиётда рус истилоси талқини - Tarix - Referatlar

Бадиий адабиётда рус истилоси талқини

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

23.259765625 KB

Ko'chirib olish

Бадиий адабиётда рус истилоси талқини Россия империяси томонидан Туркистоннинг босиб олиниши собиқ шўро тарихнавислигида бир ёқлама талқин этилиб, гўё зиёлилар, шоирлар, олимлар рус истилосига хайрихоҳ бўлган сифатида кўрсатилди. Мустамлакачиларнинг зўравонли-ги, оммавий қирғин сиёсати хаспўшланиб, вақтида Бош губернаторликнинг кўрсатмаси асосида ёзилган ва маърифат, савдо, санъат соҳасидаги ўзгаришлар руслар келишига боғлаб мадҳ этилган шеърлар дарсликларга киритилди. Бугина эмас, чор Россиясининг Марказий Осиё, жумладан, Туркистон тарихини ўрганишга сафарбар этилган бир гуруҳ тарихнавислари илмий холислик йўлидан чекиниб, мустабид-лар раъйини ифодаладилар. Таниқли рус олимларидан бири В.В. Бартольд, масалан, Ўрта Осиё халқлари XVII асрда бирги-на Махтумқулини билар эдилар, дейди. Бу, тарихимизни, би- нобарин, қадимий маданиятимизни, илм-фан ва мумтоз адаби-ётимизни сохталаштиришга, мустамлакачилик манфаатига хиз-мат қилдиришга интилиш оқибати эди. Ҳолбуки, ўша XVII асрнинг ўзида Бобораҳим Машраб, Турди Фароғий, Саидо На-сафий, Андалиб сингари кўпгина шоирлар ижод қилган эди. Шоир Турди Фароғий Туркистоннинг уч хонликка бўлиниб қолишига уруғчилик ва бош-бошдоқлик асосий сабаб деб айт-ган эди. Кейинги асрларда яшаб, ижод этган шоирлар юртнинг яхлитлигини орзу қилдилар. Умуман, Ўзбек мумтоз адабиётида марказлашган давлат ғояси барқарор мавзу бўлиб, ҳамма аср ларда ҳам илғор фикрдаги ижодкорларнинг диққат марказида бўлиб келган эди. Дарҳақиқат, рус босқини халқимиз учун жуда оғир, аянчли кечди. Подшо аскарларининг раҳм-шафқатни билмаслиги, аждаҳодек ажал оловини пурковчи тўплар ва милтиқлар даҳшати қишлоқ ва шаҳар аҳолисини саросимага солган эди. Энг ёмони, рус келгиндилари босиб олинган жойларда халқнинг ор-номусини поймол этувчи, таҳқирловчи ишларга ҳаддан зиёд ружу қилади. Истило йилларида халқимиз курган жабр-ситам кўламини аслига

монанд тарихий-бадиий жонлантиришда бадиий адабиёт беназир манба бўлди. Шу жиҳатдан, бу воқеаларга гувоҳ бўлган фозил кишилар, шоирлар яратган асарлар тарихий қиммати беқиёсдир. Қайд этилгани сингари, вақтида рус маданиятпар-варлигини улуғловчи шеърлар кенг тарғиб этилиши бараварида мазлум халқнинг дардини, кўргуликларини акс эттирувчи, рус қабоҳатини ифода этадиган асарлар йўқ қилинди. Бундай шоирлар ва асарлар бор эди. Улар халқ бошидан тегирмон тоши юритилганда ҳам меҳнатдан, ижоддан тўхтама ганлар. Подшолик цензураси нечоғлик монеълик қилмасин, барибир, ватанпарвар ноширлар озодлик ғояси билан суғорил ган асарларни панд-насиҳат китоблари орасида, диний рисола- лар қатида бериб, халққа еткиздилар. Бундай китобларнинг бир қисми шу кунларга қадар сакданиб қолган. Ватанпарварлик, озодлик, миллий ғурур руҳи билан суғорилган бундай асарлар ҳақида алоҳида китоб ёзиш лозим бўлади. XIX аср иккинчи ярми бошларида ижод этган, бевосита рус истилосига гувоҳ бўлган шоирлардан бири Мавлоно Хаёлий- дир. Шоирнинг номи ҳам, салмоқли шеърлар девони ҳам ҳозирга қадар унутилиб келинди. Қарши шаҳрида яшаган, амир Музаффар ва унинг ўғли Катта Тура — Абдумаликнинг рус босқинчиларига қарши курашини бутун вужуди билан қўллаб- қувватлаган шоир чинакам ватанпарварлик руҳи билан суғо рилган шеърлар яратади. У, жумладан, бир шеърида: Келибдур ахли кофир суйи ислом қасди қатл айлаб, Умид шулдир, алар бирлан ажойиб корзорим бор, Агарчанди, яроғу ҳийлаи тадбиримиз йўқтур, Вале, Ўзбек эрурмиз, кўнглума минг турлик орим бор, — дейди ифтихор билан. Шоир дастлабки пайтлар, руслар Тошкент ва Жиззахни босиб олган кезларда уларга қарши қўшин тортган амир Музаффарга катта умид боғлайди. Лекин, амир қўшинларининг кетма-кет мағлубияти, айниқса Каттақўрғон фатҳидан кейин юз берган таҳқирли сулҳ воқеаси Хаёлийнинг амирга бўлган ишончини чиппакка чиқаради. Амир Музаффар катта товон эвазига ҳудуд ва

нуфуснинг бир қисмидан айрилиб, тожу тахтни сакдаб қолади. Ориятли ватанпарварлар шу боисдан таслимчи амир эмас, унинг шижоатли ўғли Абдумалик тура атрофида жипслашдилар. Китоб ва Шаҳрисабз беклари Абдумалик тўрани қўллаб-қувватлайдилар. Шоир Хаёлий озодлик ва эрк курашчиларининг ўша пайтда ги кайфиятини шундай тасвир этади: Умидим бор, шояд хуружи кофир йўқолғай деб, Тўрамни жабҳасиға икки давлат тавомон келмиш. Муборак макдами Қаршиға етти, бўдди жаннатдек, Худо лутф айлади, бизларга гўё Хумо келмиш. Худое, кофир элатни поймоли Тўражон қилғил, Сабаб недур, бу Дизах мулкига ул баднамо келмиш 1 . Шоир Хаёлий Абдумалик тўранинг Қаршига келишини «Минг икки юзу саксон учга тожи Хисравон келмиш», деган сатрда кўрсатади. Бу милодий 1866 йилга тўғри келади. Руслар ғалабасидан умидсизликка тушмаган шоир, «Дўстлар, айб эт- мангиз, кофир аҳли ғолиб ўлди деб, иншооллоҳ, нусрати ҳақ бўлғай ислом устина», дейди қатъият билан. Босқинчи руслар тўккан қонлар совумай туриб ёзилган бу сатрларнинг аҳамияти беқиёсдир. Ижод аҳли орасида бевосита рус босқинчиларига қарши ку-рашда иштирок этган ва қалам тебратганларнинг яна бири мулло Холбек ибн Мусо Андижонийдир. У амири лашкар Алимқул бошчилигида рус босқинчиларига қарши олиб борил-ган жангларда қатнашади ва босқинчилар Қўқонни ўз тасарру-фига олгач, 10 йилга бадарға этилади. Мулло Холбек ёзади: Эшит, эй жамъияти аҳли расолар, Фақиру бой, мискин, порсолар, Асирман Русия куффор элинда, Овохтада, уй мискини, саллот қўлинда. Бу ташвишлар илон йилнинг қишинда, Сана минг икки юз тўқсон ' бешинда. Бадарға айлади ислом еримдин, Бўлуб ҳоким биза Русия бедин Русия юртиға ўн йил субҳи шом, Қўйғон эрди маҳкум этиб бул шоҳи урус, Муддати ўн йил тамом беками куст, Истиқомат айладим ғурбат билан, Қўшулуб Маъмурга 2 , бул иғво қилан, Деб бадарға айлади, булдур сабаб, Ғурбат ичра бўлди дафтар қанча кўб.

Бинобарин, Мулло Холбекнинг «Алимқул жангномаси» деб аталган достони ва ўз аҳволидан баён этувчи бу асар ЎзР ФА Шарқшунослик института жамғармасида 8816 рақами остида сақланаётир. «Алимқул жангномаси» тарихий жангнома асардир. Достонда амири лашкар Алимқулнинг ҳарбий истеъдоди жанг воқеалари орқали очиб берилади. Рус мустамлакачиларининг ўлкада зўравонликка, талончи-ликка, миллий камситишга, маҳаллий аҳолини хўрлашга асос-ланган сиёсати боис, норозиликлар, озодлик, ор-номус учун бўлган интилишлар, курашлар ҳам кучая борди. Хусусан, Дук-чи эшоннинг подшоликни тахликага солган миллий-озодлик ҳаракати истибдод ва зулмга қарши қаратилган эди. Шу боис, ўзларини киборлар, маданиятли кишилар деб фа-раз қилган подшо Россиясининг Туркистон генерал-губерна-торлиги Муҳаммад Али эшон ва унинг исёнини шафқатсизлик билан бостирибгина қолмай, Ўрта Осиё халқларини маънавий яксон этишга ҳам ҳаракат қилди. Аввало, ахли қаламга, матбуотга Дукчи Эшон шахсини таҳқирловчи, исёнини лаънатловчи асарлар яратиш буюрилди. Оқибатда, Санкт- Петербургни даҳшатга солган исён ва унинг йўлбошчиси, миллий-озодлик яловини кўтарган, истиклол учун ҳаёт-момот жангига кирган Муҳаммад Алини масхара этувчи талай шеърлар, манзумалар яратилди. Маҳаллий бошқарув вакилларининг, зобитларнинг зулми муттасил тарзда амалга оширила борганлигига қарамай, аввал бошданоқ халқнинг дарду ҳасратини, қора кунларини ифода этган шоирлар бундам таъсирга тушмадилар. Аксинча, ўрна-тилган қаттиқ назорат-цензурани чалғитиш, қандай қилиб бўлса-да, босқинчиларнинг кирдикорини, мудҳиш жиноятла- рини элу халққа шеърий сатрларда ошкор этиш йўлидан бордилар. 1911 йилда Тошкентда Ғулом Ҳасан Орифжонов матбаасида «Саду як банди Мушфиқий» деган китоб нашр этилади. XVI аср воқеалари билан бошланувчи бу асар мундарижасидан рус истилосига бўлган муносабатни акс эттирувчи шеърлар ҳам ўрин олган. Матбаачилар цензурани чалғитиб, ватанпарварлик руҳидаги асарларни ҳам чоп этишга муяссар бўладилар.

Маса-лан, китобда Муҳаммад Амин Ҳўқондий ва Ҳофиз Рўзибой Машраб манзумалари бериладики, уларда истилочиларнинг мудҳиш қиёфаси фош этилади. Жумладан: Насоралар' олиб бу шаҳарни шоҳи жаҳон бўлди, Раиятларга зулми ҳаддин ошиб, кўп ямон бўлди. Неча бебоку беҳуда бу юртларга калон бўлди, Фасоду фитналарким қўзғолиб, охир замон бўлди. Чиқолмай кўча-кўйга бир неча яхши мусулмонлар, Замона фитнасидин қўрқибон бўлди паришонлар. Ётолмай уйларида, бойдур деб оти чиққанлар, Бировлар ҳовлисинда ётибон хонавайронлар, Ҳамиша хавф бирлан ранглари чун заъфарон бўлди. Бу шеърда Муҳаммад Амин Ҳўқондий Қўқоннинг олини-ши, беаёв таланиши воқеаларини ҳаққоний акс эттиради. Рус солдатлари бойларнинг мол-мулкини, харислик билан йиққан олтинларини тортиб олади, уларга катта жарималар солади. Аён бўлишича, шулардан бири Абдураҳмонбойга ҳам 1500 сўм микдорида тавон солинади. Бундай торождан нафақат оддий фуқаро, балки бойлар ҳам хонавайрон бўлган, уй-жойидан айрилган эди. Юқорида келтирилган сатрларда айтилгани каби, жон ҳовучлаб, яшириниб юрган бойлар мустамлакачи — қароқчилар азми иродасини бажармай қўлга тушса, отиб ташланган. Истилодан сўнг ҳам Қўқонда кечган бедодликларнинг чеки бўлмаган. Шу асарга киритилган, «Ҳикмат» деб номланган икки шеърда рус босқинчиларининг аянчли, таҳқирли қилми-ши надомат билан таъриф этилади: Дўстларим, охир замон бўлди, кўринг, Бедин кофирлар оламға тўлди, кўринг. Мўминларнинг ўғил-қизин қилди ҳалок, Асир қилиб, фарзанд доғин содди, кўринг. Шарқона қадриятлар, исломий ахлоқ руҳида тарбияланган халқимиз учун бундан ортиқ ҳақорат бўлиши мумкин эмасди. Шу боис, қасоскорлик ҳаракатлари шакллана боради. «Ҳикмат»ларнинг номаълум муаллифи айтгани каби, «бу кофирларнинг барисини қириш» муддоаси қарор топа

беради. Афсуски, ҳарбий кучлар тенг эмас эди. Курашчилар, шу жумладан, халқимизнинг зукко, солиҳ фарзандлари армонли фарёдларини, қонли кўз ёшларини яшира олмадилар. Иложсизлик сабабларини қидириш, бу янглиғ машъум ҳолга тушиб қолишни бадиий идрок этиш намоён бўла бошлади. Бухоро амирлигида тарихий вазият, рус босқини кўланкаси унинг сарҳадларига яқинлаб келаётган йиллардаги ҳолат ҳам адабий асарлар саҳифаларида ўз аксини топа боради. Қўқон хони Худоёр тақцирига бефарқ бўлмаган, уни икки-уч бор тахтга қайта ўтқазган амир Музаффар рус босқини кўлами хавфини ҳали тўла даражада англаб етганми-йўқми, айтиш қийин. Отаси ўрнига Бухоро тахтига ўлтирган амир Абдулаҳад под- шолик Россияси билан тинч-тотув яшаш ахдига эришган бўлса-да, сиёсий жиҳатдан оёқ-қўли боғланиб қолганлигини англаган, албатта. Бу, унинг бадиий мушоҳадаларида ҳам акс этади. Амир Абдулаҳад «Ожиз» тахаллуси билан шеърлар ёзган. Бу жиҳатдан, унинг: Дўстлар, айланг дуо бу дийдаи хунбор учун, Айрилибман хонумонимдин, билинг, дидцор учун, сингари рамзий ифода этилган мисралари диққатни ўзига торт-май қолмайди. Амирликда, шубҳасиз, ён беришдан норози бўлган, илм-маърифат, тараққиёт тарафдори бўлган кучлар бор эди. Айниқ-са, илғор зиёлилар Европанинг, шу жумладан, Россиянинг ҳар бий қудратини илм-фан, маданият юксалишида деб ҳисобла-ганлар. Ҳақиқатда, XIX аср охирларида ҳарбий техника, ўқ отиш қуроллари Европада Шарқдагидан бир неча баробар устун эканлигини таъкидлашга зарурат йўкдир. Бунинг устига подшолик Россиясининг уруш тажрибаси халқаро йўсунда меъёрига етган, руслар шу аср давомида бир неча давлатлар билан жанглар қилган эди. Зиёлилар миллатни ғафлатда қолган, жаҳолат ва қолоқлик тараққиётга ғов бўлган, деб ҳисоблар эдилар. Амир Абдулаҳад саройида русларга

тилмочлик қилган, «Таржимон» тахаллуси билан ижод этган шоир, масалан,

Сен, эй миллат, уён, кўп ётма, тур уйқу канориндин, Очиб кўз, бир йўла боқ, қрлдиму дониш баҳориндин, Хазон бўлмиш яшил япроғлар нодонни нориндин, Хаёлга келтир ўтмиш асрлар атвори кориндин, Нега чиқмассан, эй миллат, туриб ғафлатни кориндин, — дейди ачиниш билан. Юрт боғларининг хазонга юз тутиши, табиийки, ҳаққоний хулоса эди. Таассуфки, Туркистон бирлигини қаламга олиш, иттифоқ бўлган ҳолда умумий ёвга қарши кураш ғоясини куй-лаш хонларга ҳам, амирга ҳам, муҳими, мустабидларга ҳам мақбул тушмаган. Шу сабабдан, босқинчиларга, уларнинг ёвуз тажовузига қарши руҳда бўлган шоирлар унутилди, уларнинг шеърлари қўлёзма ҳолида қолиб кетди, кўплари йўқотилди. Фақатгина ватанпарвар ноширларнинг саъй-ҳаракати билан XX аср бошларида айримларининг ижод намуналарини мухтасар тарзда халққа етказиш имкони бўлди. Қашқа воҳасининг Қамаши қишлоғида вояга етган, катта обрў- эътиборга эга бўлган Ҳофиз Рўзибой охунд Машраби Соний ( XIX асрнинг бошларида туғилиб, охирги йилларида вафот этган) рус истилочиларининг ўлкамизни босиб олиши ҳақида мушоҳада юритар экан, аччиқ ҳақиқатни қаламга олади: Хаста дилман, ахли маънилар фано бўлди, дариғ, Ҳосили тахтим вафо жабру жафо бўлди, дариғ, Гандалар бош бўлди, хўблар тахтпо бўлди, дариғ, Бода нўш ўлди неча бемаъни ва бебодалар, Қўйдилар элни иззага неча бор занғар чиқиб, Йил хусусан қишға тортиб, жабҳага кофир чиқиб Бул ажаб, ҳар ҳафта мўъминдан олур хинду ҳирож, Дафновозу лўли ва қарсакчилар соҳиб ривож, Они учун аввали келди урус, охирда соч, Тавба қилмай, халқ поймол, бало бўлди дариғ. Англашиладики, ўлкада бошбодоқликнинг авжга чиқиши, элга бош бўлганларнинг нодонлиги, айш-ишратга чўмганликлари, ичкилик, охир- оқибатда, юртни келгиндиларнинг эгаллашига сабаб бўлади. Абдураҳмон Офтобачи фитнаси юз бермаганда, ўзаро ҳокимият

талашиш, тахт олиш пойгаси бўлмаганда, водийдаги куч-лар жам бўлиб, ёвга қарши отланганда Қўқон хонлиги вассал тариқасида сақланиб қолиши мумкин эди. Амал талашиш, тангназарлик, ибтидоий уруғчилик сарқитлари хонликнинг ну-фузли кишилари иттифоқлашишига монеълик қилди. Бу ўта бачкана кайфият ҳатто Ватан туйғусидан ҳам устун келди. Руслар ўзларининг таҳқирловчи, эзувчи ҳокимиятини Қўқон хон лиги бўйлаб ўрнатар экан, энг аввало, ана шундай, кечагина бир-бирини сотган, хоинлик қилган, амал деса ор-номусдан ҳам воз кечишга тайёр кимсаларга таянди. Қўқоннинг Шаҳрисабз маҳалласида яшаб ижод этган, Қия-лисой кўчасида косиб оиласида туғилган Ғофуржон қори мулло Аъзамжон ҳожи ўғли Камина (1922 йилда вафот этган) шуни назарда тутиб: Эй оқсоқоллар калтаси, нафси колон гор оқсоқол, Оламдаги бор оқсоқол сендан этар ор, оқсоқол, Ҳокимға таъзим айлагай ногоҳ йўлиқса тўнқайиб, Ерга бошин еткурмаса таъзими бекор, оқсоқол Манга гароднушдин хабар келди бугун жандарм ўтар, Сув сеп дебон ахли гузар бошида барқарор, оқсоқол, деб ёзган эди. «Ансоб ас-салотин ва таворихи ал-ҳавоқин» муаллифи, Қўқон хонлигида XIX асрнинг охирларида кечган воқеаларнинг жонли шоҳиди мулло Мирзо Олим ибн мирзо Раҳим Тошкандий Росси-янинг талончилик сиёсати ва уни амалга оширган маҳаллий малайлар ҳақида койиниш билан гапиради. Рус маъмурлари жамики мирзоларни тўплаб ерларни ўлчаб, ҳисобга олишни буюради. Муқимийнинг «Танобчилар» шеърида тўғри тасвир этилганидек, улар бу ишда ҳам ғаразни, ман-фаатни ҳамма нарсадан устун қўяди. Ачинарли жойи шундаки, мулло Мирзо Олим ўз китобида айтганидек, мустамлака ҳокимияти ҳар таноб ерга 70 тийин, яна қўшимчалари 35 тийин ҳисобланиб, жами 1 сўму 5 тийиндан солиқ белгилайдилар. Иноқлар ва мингбошиларнинг солиқ йиғувчилари собиқ хонликнинг қишлоқларидан бир йўла 4 йиллик солиқни тўплаганлар. Мирзо Олим

босқинда хонавайрон бўлган, бор-будидан айрилган қишлоқлар аҳолисидан 4 йил учун олдиндан олинган хирож солиғининг 90 фоизини мустамлакачиларнинг малайлари бўлмиш солиқ йиғувчилар ўзлаштириб олганлигини таъкидлаб ўтади. «Ансоб ас-салотин ва таворихи ал-ҳавоқин» да руслар хиз-матига кирган, уларга ялоқхўр бўлган бундай малайларни халқ киноя билан «бўзча»лар деб атаганлиги тилга олинади. Қанчалик оғир бўлмасин халқ зиёлиларида, ватанпарвар, миллатпарвар шоирларда, олимларда, ноширларда истиқболга ва истиқлолга бўлган ишонч туйғуси барқарор эди.

O'xshashlar

ХII-XV асрларда Рус давлати

Араб истилоси даври Урта Осиё халклари мусика маданияти

Муғуллар истилоси ва зулмига қарши кураш. Жалолиддин Мангуберди

Мугуллар истилоси ва улар хукмронлиги тарихининг тарихий адабиётларда ёритилиши

Туркистонда рус аҳолисини кўпайтириш бўйича кўрилган чоралар