Ғарбий Европанинг ўрта аср маданияти - Tarix - Referatlar

Ғарбий Европанинг ўрта аср маданияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

120.5 KB

Ko'chirib olish

Ғарбий европанинг ўрта аср маданияти Режа: 1. Ўрта аср мактаби. Университетлар. 2. Ўрта аср ереслари ва уларнинг ижтимоий характери 3. Католик черковининг ереслар билан кураши.

Урта аср маданияти ва черкови. Урта аср маданияти черков-диний идеология билан чамбарчас боғланган эди. Черков таъси-ри ўрта аср маданиятининг жуда турли-туман соҳаларида: фан-да, мактабда, адабиётда, санъатда акс этди. Урта аср жамиятида черковнинг аҳамияти жуда катта эди. Черков Европа мамлакатларининг ҳар биттасида энг йирик ер эгаси эди. Турли королликлардаги ерларнинг деярли учдан бири черков корпорацияларига қарарди. Черков катта сиёсий куч эди. Руҳонийлар ўз ораларидан король амалдорлари, канцлерлар, давлат секретарлари, марказии муассасаларнинг амалдорлари ва бошқаларни етиштириб чиқардилар. Урта асрдаги тоифавий йиғинларда (Генерал штатлар, парламент, кортеслар ва ҳ. к. ларда) руҳонийларнинг вакиллари кўплаб қатнашарди. Лекин идеология масаласида черков айниқса катта роль ўйнар эди. Черков ўз обрў-эътибори билан ўрта аср феодал тузумини муцаддаслаштирган бўлиб, феодал жамиятишшг диний раҳбари x исобланар эди. Диний-аскетик дунёқарашнинг ҳукмронлик қилиши. Халқ оммаси тарбияланган ўрта асрдунёқарашининг характерли ху-сусиятларидан бири— диний аскетизм эди. Аскетизм таълимотига кура, ер юзидаги ҳаёт инсоннинг ўзи ва унинг гавдаси гуноҳ ва овузликнинг мужассамлашгани эмиш. Динга ишонувчи инсон нинг бурчи—нариги дунёдаги, яъни охиратдзги энг аъло ҳаётга ўтиш тайёргарлиги кўриш учун ердаги азоб-уқубатлардан ўз жоыини аста-секин халос этишдан, инсоний «ҳаваслар» билан тўхтовсиз курашишдан иборат эмиш. Бунинг учун черков одам-ларга рўза тутиш, ибодат қилиш, чилла ўтириш ва ҳ. к. ларни тавсия этди. Тарки дунё қилиб ибодатхонага (монастирга) ке-тиш энг олий даражадаги жасурлик деб ҳисобланди. Амалда эса аскетизм унча изчиллик билан олиб борилмади. Қутурган ва беадаб феодаллар, албатта, аскет бўлишни ҳатто" ўйларига ҳам келтирмадилар. Руҳонийларнинг ўзлари, хўсусан, уларнинг олий мартабали вакиллари, аслида дунёвий феодал-ларнинг турмуш тарзига эргашиб ҳатто ўзларининг аскетик қои-даларини ҳам қўпол равишда бузардилар.

Шаҳарликлар ва деҳ-қон халқ оммаси ҳаётининг бутун алам ва кулфатига бардош бериб «осойишта» меҳнат қилиб кун кечираверган. Урта аср жа- мияти ёппасига монастирлардан иборат бўлиб, унда одамлар фақат чилла ўтирардилар ва тоат-ибодат билангина машғул бўлардилар, дейилса, албатта хато бўлур эди. Аммо, шунга қа-рамасдан, аскетизм расмий таълимот бўлиб, у черков кафедра-сидан туриб пропаганда қилинарди, мактабда ёшларга ўрта аср даври адабиётининг кўпгина хилларига зарурий элемент бўлиб кирган аскетизм таълимоти ўқитиларди. Турли синфларга ман-суб бўлган кишиларнинг анчагинаси озми-кўпми аскетизмни ёқлаб, унинг қоидаларини баъзан жиддий равишда бажарарди. Урта асрлар даврида аскетизм диний ҳукмронликнинг энг яққол ифодаси эди. Бу вақтларда аниқ фанлар эндигина куртак отиб келаётган эди, инсоннинг табиат кучлари устидан ҳокимлиги ҳали унча такомиллашмаган эди, ижтимоий муносабатлар эса кескин антагонистик ва крепостниклик асосига қурилган бўлиб, халқ оммаси долимо азоб-уқубат чекар, лом-мим деб овоз чиқар-мас, қўрқув ваҳимада кун кечирар ва охиратдаги жаннат-арш аъло ҳақида хаёл сурар эди. Бироқ ўрта аср дунёқарашига черковнинг таъсири ҳамиша бирдеккучли эмас эди.Илк ўрта аср даврида—тахминан XI аср нинг иккинчи ярмигача ўрта аср жамиятига идеологик раҳбарлик энг кўп черков монополиясида бўлди. Сўнгра, XII — XIII асрлар-да черков идеологик раҳбарликни расман ўз қўлида тутиб турган ва ҳатто уни айрим формаларда кучайтирган бўлса-да (уни- верситетларнинг равнақ топиши, тугал фалсафий-теологик систе-масининг схоластиканинг вужудга келиши ва ҳ. к.), аммо айни замонда, бу даврда Европадаги черковдан ташқари ва ҳат то қисман унга қарши ҳам маданият ривожланди. Шаҳар бюр-герлари адабиётининг, унинг антифеодал ва реалистик тенден-цияларининг. таркиб топиши ва руҳонийларга кескин ҳужумлар қилиш жамиятни черковнинг идеологик васийлигидан озод қи-лиш бобида бошланиб кетган жараённи яққол кўрсатди. XIV — XVI асрларда Европада Уйғониш даврининг янги ма-данияти ёки гуманизм олий даражага эришди. Бу маданият очиц ифодаланган дунёвий

маданият эди. Гуманистларнинг кўпчилиги черков-диний масалаларга бутунлай бепарволик билан қарарди. Гуманистларнинг майдонга келиши кейинги ўрта аср даврида Европа жамиятидаги энг прогрессив пешқадам табақала-рга чер ковнинг таъсири йўқолганлигидан дарак берарди. Ўрта аср мактаби. Университетлар. Урта аср даврида уч хил мактаб бор эди. Черков ва монастирлар ҳузурида ташкил этил-ган қуйи мактаблар элементар саводли диндор шахслар — кли- риклар тайёрлашни ўз олдига мақсад қилиб қўйган эди. Бу мак-табларда латин тилини 1 (католикларнинг тоат-ибодат қилиши шу типда олиб борилган) ўрганишга, ибодат қилиш ва дуолар ўқиш тартибларини ўрганишга асосий эътйбор берилар эди. Кўп-роқ епископлик кафедралари ҳузурида вужудга келган ўрта мактабда етти «эркин санъат»ни (грамматика, риторика, диалек тика ёки логика, арифметика, геометрия, геЪграфия, астрономия ва музика ҳам шунга кирарди) ўрганиш тажриба қилинарди. Биринчи уч фан тривиум, еўнгги тўрттаси — квадривиум деб аталган. Кейинроқ «эркин санъат»ни олий мактабда ўргани-ла бошлаган, унда бу фанлар кичик (артистик) факультетдаги ўқитишнинг мазмунини ташкил этгап. Олий мактаб дастлабки вақтда ( Studia generalia ) «умумий фанлар» деб аталган, кейин, бу номни башқаси —'университетлар 2 деган ном суриб чиқарган. Биринчи университетлар XII асрда бир қисми теология ва фалсафа соҳасида энг йирик профессорлари бўлган епископ мак-табларидан, бир қисми хусусий муаллимлариинг — фалсафа, ҳуқуқ (Рим ҳуқуқи) ва медицина мутахассисларининг бирлаш-маларидан келиб чиққан. Европада энг қадимий университет Париж университета бўлиб, у XII асрнинг биринчи ярмидаёқ «эркин мактаб» сифатида машғулот олиб борган. Париж универ ситета XII асрнинг иккинчи ярмида ва XIII аср бошларида узил-кесил расмийлашган (Филипп II Август 1200 йилда Сорбонна ҳуқуқлари тўғрисидаги ёрлиғи

билан таъсис этган). Аммо Ита-лиянинг олий мактаблари — Рим ҳуқуқига ихтисослашган Бо-лонь юридик мактаби ва Салёр медицина мактаби анча илгари асрадеқ университетларнинг марказлари ролини ўйнай бош-лаганлар. Европадаги бошқа университетлар асос қилиб олган Париж университета устави тўртта факультетдан: артистик, ме дицина, юридик ва теология (диний руҳда фалсафа ўқитиш ҳам бунга киради) факультетларидан иборат бўлган. Англиядаги XIII асрда таъсис этилган Оксфорд ва Кембриж университетлари, Испаниядаги Саламанк ва Италиядаги Неа поль университетлари Европадаги энг қадимий университетлар эди. XIV асрда Марказий Европада—Прага, Краков, Гейдель-берг, Эрфурт ва Кёльн шаҳарларидаги университетлар барпо этилди. XV асрда университетлар сони тез кўпайди. 1500 йилда бутун Европада 65 та университет бор эди. Урта аср университетларида даре латин тилида олиб бори-ларди. Ўниверситетда даре беришнинг асосий методи профессор-лар лекцияси эди. Илмий алоқа қилишнинг тарқалган формаси нлмий тортишув ёки очиқ мунозаралар- бўлиб, бундай илмий тортишув ва очиқ мунозаралар вақт-вақти билан теология-фал-сафий темаларда бўларди. Илмий тортишувларда асосан уни верситетларнинг профессорлари қатнашардилар. Лекин схо-лалар (студентлар) учун ҳам шундай илмий тортишувлар ўтка-зиб туриларди (схолалар — студентлар . schola латинча сўз бў либ, мактаб демакдир). Схоластика. Урта аср университети фани схоластика ( schola сўзидан) деб аталарди. Схоластика ўрта асрнинг -асосий фани ҳисобланган теологияда ўзининг энг ёрқин ифодасини топган эди. Схоластиканинг асосий хусусияти бирор-бир янги нарсани кашф этиш эмас, балки христиан динининг мазмунини тушунти-риш ва уни бир системага солишдангина иборат эди. Христиан таълимотининг асосий манбалари бўлган муқаддас ёзув ва му- қаддас ривоятга таянган схоластлар қадимий файласуфлардан, асосан Аристотелдан тегишли ўринларни далил қилиб келтириб, ўз фикрларини исботлашга ҳаракат қилардилар. Урта аср таъ-лимоти Аристотелдан турли

хил мураккаб мулоҳаза юритиш вз хулоса чиқариш тарзида мантиқйй баён қилищ формасини қабул қилиб олди. Урта аср олимлари теология-фалсафий масалалар билан шуғулланган пайтларидагина эмас, балки табиатни ўрган- ган пайтларида ҳам шахеий обрў-эътибор ғоят катта роль ўйна-ган, лекин амалий тажриба кичик миқёс касб этган эди. Масалан, ўрта аср замонларида география соҳасида Аристотелнинг ва бошқа қадимий авторларнинг орбў- эътибори бегумон бўлиб, унинг тўғрилигига ҳеч ким шак-шубҳа қилолмасди. Медицинада бир қанча бидъат-хурофотлар мавжуд бўлиб, бу бидъат хуро- фотлар аерлар бўйича мустаҳкам сақланиб келди, чунки ўрта аерлар даврида Сивясекция сингари зарурий эксперимент деяр-ли ўтказилмасди ва мурдалар анатомияси бўйича мунтазам иш олиб борилмасди. Анатомияга дойр баъзи бир билимлар кўпроқ араб медицина китобларидан олинган эди. Урта аерлар даврига-ча етиб келган врачлик ишларига дойр бир неча қадимий трак- татлар сингари, арабларнинг бу қитоблари ҳам Европада- шак- шубҳасиз обрў-эътибор қозонган эди. Европанинг кўп мамлакатларига ёйилган илмий ҳаракат, яъни илк даврдаги схоластика ўз тараққиётида муайян ижобий натижага эга бўлди. Аввало схоластлар узоққа чўзилган танаф-фусдан кейин антик меросни ўрганишни (антик маданиятнинг баъзи вакиллари чунончи, Аристотель каби машҳур кишилар) янгидан бошлаб юбордилар. Сўнгра, схоластлар XII — XIII аср ларда билишнинг баъзи бир энг муҳим проблемаларини ишлаб чиқдилар. XI — XII асрларда Европада универсаллар, яъни уму мий тушунчалар табиат^ тўғрисида қизғин бахс давом қилди. Схоластларнинг баъзилари, яъни номикалистлар, умумий тушунчалар деган ran буткул йўқ, балки сўзлар, ном демакдир, деб фараз қилардилар (латинча nomen — ном ҳам ана шундан, келиб чиққан). Бошқалари, уларнинг рақиблари бўлмиш р е а-л ист л ар, аксинча, умумий тушунчалар ҳақиқатда мавжуд бўлиб, улар хусусий предметлардан қатъи назар, идеалистик қа-р'ашларни • очиқдан-очиқ ривожлантирадилар. Номиналистлар-нинг реалистлар билан олиб борган мунозараси идеалистлар-нинг (Платон ва унинг мактаби) қадимий

фалсафадаги материа-листлар Демокрит, Эпикур, Лукреций ва ҳ. к.) билан эски мунозараларини қайтадан тиклади ва янги замонда эса материа- листларнинг идеалистлари билан олиб борган бундан кейинги курашини тайёрлади. Ниҳоят, схоластларнинг кўплари универсал олимлар бўлиб, улар ўша маҳалда барчага мое келадиган фан-лар билан, шу жумладан, ҳали ибтидоий ҳолатда бўлган табииёт фани билан ҳам шуғулланган эдилар. Париж профессорлари: Париж университетини таъсис этиш-да катта роль ўйнаган ва ўзининг «эркин фикри» билан олий мартабали черков руҳонийларининг кескин таънасига дучор бўл ган Пьер Абеляр (1079— 1142); Аристотелнинг ва унинг мантиқий методининг самимий мухлиси, қисман теология, қисман табиий-илмий характердаги бир қанча асарлар автори Аль берт Буюк (1193—1280) ҳамда табиат ва жамиятни билиш нинг ҳамма масалаларини черков-диний руҳда ёритган ўрта аср дунёқарашининг гўё энциклопедияси бўлган «Теология суммаси» (« Summa theologioe ») номли машҳур асар автори Фома Кивинский,(1225—1274) ўрта аср замонларининг энг йирик схоластлари ҳисобланардилар. Фома Аквинский черков-христиан .. догматик таълимотини системалаштиришдан ташқари, ўша замоннинг энг муҳим иқтисодий масалаларигатўхталди, фео дал доираларнинг манфаатлари билан шаҳарликларнинг ман-фаатларини (процент ҳақида «адолатли баҳо» ва ҳ. к. лар тўғрисида фикр юритиш) келиштиришга ҳаракат қилди. Ҳолбу- ки, XIII аернинг иккинчи ярмида шаҳарликларнинг салмоғи энди анча, катта эди.Табииёт масалаларига энг катта эътибор берган схоластлардан бири -— инглиз олими монах Роджер Бэкон (1214—1292) бўлиб, у табиатни тажрибавий йўсинда ўрганиш зарурлигини биринчи марта кўтариб чиққан эдй. Хал-царо миқёсда машҳур бўлган сўнгги энг йирик олим-схоласт Дуне Скотт (1260—1309) бўлиб, у Оксфорд ва Париж уни-верситетларида даре берарди. Дуне Скотт эътиқод билан билим. ўртасидаги", яъни дин билан фан ўртасидаги фарқ масаласини бошҳа схоластларга қараганда кескинроқ қилиб қўйди. У ўзи нинг баъзи бир трактатларида, материя фикр қилиш

қобилияти-га эга бўлса ажаб эмас, деган фикр билдирди. Дуне математика билан табииётни ўрганишга катта эътибор қилди. XIV . аердан, хусусан XV — XVI аерлардан эътиборан схолас тика орқага кетади. Табииёт билан антик адабиётни янада ўрга ниш схоластлардан ташқари борди. Схоластика теологиянинг маддоҳлик-догматик масалаларида узил-кесил ихтисослашиб, илмий тараққиётнинг янада олға қадам қўйишига монелик қил ди ва туғилиб келаётган янги буржуазия вакиллари бўлмиш гу- манистлар билан қаттиқ курашди. Мистика. Урта аерлар замонида схоластикадан ташқари, яна бир оқим, яъни схоластлар билан қизғин кураш олиб борган оқим ҳам мавжуд эди. Бу оқим — мистик а эди. Масалан, Абе-лярнинг замондоши, иккинчи салиб юришйнинг собиқ ташкилот-чиси Бернард Клервосский (1091—^1153) Абеляр билан қаттиқ курашди. XIV — XV асрларда немис мистйклари Иоганн Т аул ер (1300—1361) билан Фома Кемпийский (1379— 1471) энг кўп ном қозонган эдилар. Таулер билан Кемпийский асарлари бошқа мамлакатларга ҳам тарқалиб, бир неча бор нашр қилинган. Мистиклар Аристотель таълимотини ўрганиш ва дин асосларини мантиқ жиҳатдан исбот этиш зарурлигини рад этдилар. Улар, диний қоидалар фақат «мушоҳада қилиш», яъни бирор-бир «мажусий фан» ёрдамисиз ибодат қилиш ва художўй-лик йўли билангина ўзлаштирилади, дердилар. Мистиклар ана шу тахлитда майдонга чиқиб очиқдан-очиқ реакцион мавқени эгалладилар. Аммо мистиклар схоластларга қараганда оз сонни ташкил қилганликлари сабабли мистиклар теология ва фалса-фий обрў-эътибори билан боғланган эдилар, мистиклар орасида баъзан демократик кайфиятдаги мутафаккирлар пайдо бўлиб, улар ўз «мушоҳадалари»да ва «мулоҳазалари»да феодал тар-тибнинг ўзининг асл моҳиятига танқидий назар билан қараб, бу тартибнинг «абадийлиги» ва «адолатлилиги»ни рад қилардилар ҳамда «янги замонлар» келишини, «буюк тўнтариш» яқин қол-ганлигини, «ер юзида тангри ҳукмронлиги» қарор топажагини олдиндан каромат қилардилар. Масалан, XVI аерда бўлғуси черков реформациясининг энг кўзга кўринган радикал

раҳбар-ларига таъсир кўрсатган мистик италиялик Иоахим Қалаб-р и й с кий (ёкиФ л о р с к и й) (1145—1202) бўлиб, у тез ор ада ер юзида хусусий мул к бўлмаган, эксплуатация ҳам бўлмаган мукаммал «минг йиллик ҳукмронлик» даври қарор топажагини олдиндан айтган эди. Ўрта аср ереслари ва уларнинг ижтимоий характери. XI аер дан эътиборан Ғарбий Европада ереслар, яъни ҳукмрон феодал- католик черковига қарши бўлган ва, оқибат-натижада, кўп ёкисз сонли динга ишонувчиларни черковдан ажратиб олган диний окимлар тарқала бошлади. Урта аср ересларининг равнақ топи ши шаҳарларнинг ўсиши билан алоҳида учинчи тоифа бўлган шаҳарликлар синфининг кучайиши билан, шаҳарликлар билан феодаллар ўртасидаги ижтимоий зиддиятларнинг кескинлашиши билан чамбарчас боғланган эди. Ереслар ҳаракатида қатнашган шаҳарликларнинг феодал тузумга қилган ҳужумлари ўзига хос янги диний- идеологик шаклга эга бўлди. Одатда ереслар Ғарбий Европанинг шаҳар ҳаёти >энг кўп ривожланган мамлакатларида ҳам вужудга келарди. Жанубий Франция, Жанубий Германия, Шимолий Италия, Нидерландия, Англия, Чехияда еретиклик ҳаракати ўчоқлари жуда кўп эди. XI асрнинг иккинчи ярмида вужудга келиб, энг кўп тарқал-ган ересь— катарлар ереси бўлиб у Шимолий Италияда (Ломбарияда) ва айниқса Жанубий Францияда кенг ёйилган эди. Кч^дрдар ҳаракатининг асосий маоказларидан бири бўлган Франциянинг Альби шаҳари номига нисбат берилиб, бу ҳара-катга эргашувчилар ҳам альбигойчилар деб аталган. Катарлар ҳаракатининг келиб чиқиши салиб юришлари билан алоқадор-дир. Европаликлар Шарқда бу ҳаракат билан танишиб, сўнг уни Ғарбий Европага олиб келдилар. Катарлар — альбигойчилар таълимотининг энг яқин манбаи болгарлар художўйлиги бўлиб, у ўз навбатида Византия павликанлигига ва Эрон манихейлиги-га ғоявий жиҳатдан асосланган эди.

Художўйлар сингари, катарлар ҳам жиддий дуализмга асос ланган эдилар. Дунёда яхшилик билан ёмонлик, худо билан шай-тон бир-бировларига рақиб бўлиб, доимо курашадилар, ташқи дунё инсонга нисбатан ёвузлик, инсон танаси, яъни жонни ки-шанлаб турувчи материя ҳам ёвузликдир. Инсоннинг муддаоси дунёнинг ана шу ёвузлигидан -халос бўлишдир. Катарлар ташқи дунёни (аслида, ҳукмронлик қилувчи феодал тартибни) қоралаб, феодал католик черковининг, феодал давлатнинг зарурлигини рад этиб, урушларга, судларга ва бошқа феодал муассасаларига қарши бош кўтарардилар. Катарлар ўзларини «покизалар» ва «мукаммаллар» деб атардилар. Бироқ, тўлиқ аскетизмни амалга оширишда ифодаланган «мукаммал» ҳаёт идеали катарларда оз сонли одамларга — уларнинг устозлари ва диний раҳбарлари- га нисбатангина қўлланиларди. Оддий, «авом» катарлар эса одатда мавжуд вазиятга мослашиб, оилали бўлардилар ва рўз-ғор ишлари билан шуғулланардилар ва ҳ. к. Оддий, «авом» ка тарлар ўлим олдида махсус «таскин бериш» урф-одатидан ўтка-зилгач, «мукаммаллар» сафига ўтардилар ва, шундай қилиб, ташқи дунё билан батамом алоқани узардилар. Катарлар ўзларининг алоҳида руҳонийларига, алоҳида мах-фий мажлисларига, алоҳида таьлимот ва ҳаётга эга бўлиш билан католик черковини вайрон қилиб, унинг таъсиридан қу-тулдилар. Фақат шаҳарликларгина эмас, балки дунёвий феодал-ларнинг бир қисми ҳам ересга ихлосманд бўлиб, хусусан католик черковига қарашли ер-мулкларни секуляризация қилиш умидида ереслик олдида тиз чўкдилар. Чунки еретиклар таълимотидан ана шу нарсалар мантиқан келиб чиқар эди. Иннокентий III XIII аср бошларида Франциянинг жанубидаги еретикларга қар-ши салиб юриши уюштириб, унда кўп сонли шимолий француз феодаллари қатнашганлиги ва натижада бутун Лангедок хароб қилиниб, сўнг у француз короли мулкларига қўшиб олинганлиги юқорида кўрсатиб ўтилган эди.

Шаҳарда вужудга келиб, аммо кейин қишлоққа ҳам тарқал-ган Иккинчи бир ересь — вальденслар ереси эди. У лионлик савдогар Пётр Вальда номидан олинган бўлиб, Пётр ўз молу мулкини гадойларга улашиб берди, ўзи бўлса тавба-тазарру қилишни тарғиб қилди ва қашшоқликка даъват этди ( XII аср нинг 70- йиллари). Бойликка, ижтимоий тенгсизликка ва адолат- сизликка қарши норозиликни ўзида акс эттирган вальденслар таълимоти айниқса шаҳар плебей элементлари орасида ёйилди. Замондошлар вальденслар ересинн кўпинча «Лион қашшоқлари ереси» деб ҳам атардилар. Аммо вальденслар ереси Жанубий Франция ва Жанубий Германия деҳқонлари орасида ҳам тарқал-ди. Вальденслар -ереси Швейцарияга ёйилди, бу ерда маҳаллий феодаллар томонидан қуллик асоратига туширилмоқчи бўлган деҳқонлар ана шу вальденслар диний байроғи остида маҳаллий феодалларга қарши бош кўтардилар. XIII — XIV асрларда кўп вальденслар Чехияда эди. XIV — XV асрларда еретиклик ҳаракати айниқса кенг қанот ёйиб, у икки асосий оқимга: 1) папаликка қарши чиққан ва ру-ҳонийларнинг алоҳида тоифасини тугатишни ва ўзининг «анча арзон» бюргерлик черковини тузишни мақсад қилиб қўйган мўъ-тадил бюргерлар ересига ва 2) жамиятни радикал — демократик антифеодал руҳда ижтимоий ислоҳ қилиш программасини ўртага ташлаган деҳқон-плебейлар ереисга кескин суратда ажралади. Чунончи, Англияда виклефизмдан ажралиб чиққан лоллардизм у билан бир қаторда ривожлапди, лоллардизм вакиллари (Жон Болл ва бошқалар) 1381 йилдаги қўзғолонда актив қатнашдилар. XV аср бошларида Чехиядаги таборийлар чех деҳқонлари ҳара катига бошчилик қилиб, урушнинг боришида Ян Гуснинг издош-лари бўлган чашниклар билан алоқани уздилар.

Католик черковининг ереслар билан кураши. Католик черко-ви еретиклик ҳаракатига қаттиқ жазо чоралари қўллаш билан жавоб берди. Еретикларга қарши салиб юришлари уюштириш папаликнинг ереслИкка қарши олиб борган курашининг кўпдан-кўп методларидан бири эди. Инквизиция еретиклар билан чурашда ғоят катта аҳамият касб этди. Еретикларни илдизи би лан йўқ қилиш учун тузйлган махсус суд инквизиция (латинча--«текшириш» сўзидан) деб аталарди. Инквизиция суди чақимчи-ларнинг (қисман исми номаълум одамларнинг) берган маълу- мотларига асосланиб иш кўрувчи махфий ташкилот бўлиб, у айбланувчиларни ж-уда қаттиқ қийноқ-азобга дучор қиларди ва иш аксар айбланувчиларни қатл қилиш (оловда ёқиш) билан тамом бўларди; уларнинг мол-мулклари эса мусодара қилинар-ди. Еретикларни оловда ёқиб юбориш оммавий туе олган эди. Еретикларни қатл қилиш ўзига хос ошкора диний «байрам» (Испаниядаги аутодафе ва бошқалар)га айланар эди. Дунёвий феодал ҳокимияти, жумладан, ҳукм қилинган еретиклар молу мулқининг улкан улушини олиш ниятида одатда инквизицияга тўла-тўкис ёрдам кўрсатарди. Иннокентий III давридаёқ инквизиция янги монахлик ордени бўлмиш доминиканлар, ёки «ваъзхон-биродарлар» қўлига бата-мом топшириб қўйилган эди. Доминиканларнинг бу янги монах-лик ордени еретиклар билан махсус кураш олиб бормоқ учун испаниялик дворян Гусман Доминик томонидан (1207—1208 йилларда) таъсис этилган эди. Яна шу Иннокентий III даврида пайдо бўлган иккинчи бир монахлик ордени, яъни францискан лар ордени тахминан худди шу вақтларда (1209—1210 йиллар да) ктальян Франциско Ассизский томонидан тузилган эди. Бу «гадойлар ордени» нинг муддаоси шаҳар камбағалларини ерес-лик хавф-хатаридан четга тортиш эди. Францисканлар садақа тилаб тирикчилик қилиб, хусусий мулкка эга бўлмасликлари ке-ра"к эди. Улар дағал матодан кийим кийиб, ҳар доим яланг оёқ юришлари, белларига арқон боғлаб олишлари лозим эди ва ҳ. к.

Кейинчалик, орадан сал вақт ўтмай, францисканлар ордени ҳам анчагина молу мулкка эга бўлиб олди. Шу тариқа черков орденнинг «фақирлиги»ни рўкач қилса-да, лекин бу нарса муваққат ва нисбий бир ҳол эди, аслида эса папаликнинг меҳнаткашлар оммаси масаласида очиқдан-очиқ, қўпол демогогия билангина шуғулланганлиги маълум бўлиб қолди. Урта аср архитектураси. Урта аерлар ўзидан кейин архитек тура санъатининг кўп улкан ёдгорликларини қолдирди. Урта аерларнинг дастлабки юз йилликларида (тахминан, Карл Буюк замонигача) бинокорлик техникасидаги заифлик ўрнини бундан кейинги аерларда бинокорлик санъатидаги катта юксалиш эгал-лади. IX — XIII аерлар замонида Европада иккита асосий архитек тура услуби роман ва готик услуби ўрин алмашинишди. Замон идеологиясига мувофиқ Европанииг турли мамлакатларидаги собор черковлари — ибодатхоналари роман ва готик архитекту-расига мансуб бўлган энг кўп ёдгорликлардир. Каролинглар замонида ривожлана бошлаган биринчи услуб (яъни роман услу би) нимг коми қадимги Римдаги биноларга тақлид қилишдан келиб чиққан. Ҳақиқатда, роман архитектура услуби антик, яъни рим- услубига қараганда хийла дағалроқ такомил-лашмаган ва гализроқ эди. Роман услубидаги соборларнинг де-ворлари қалин, гумбазлари нисбатан паст, устунлари йўғон ва пакана, ромлари камбар ва кичик бўлиб, улар ўша давр ( IX — XII асрлар)даги бинокорлик техникасининг ҳали заиф эканлиги-ни ва сиёсий вазиятнинг ўзини ҳам оппа-очиқ акс эттирардилар, бунга сабаб шуки, бу даврда феодал урушлари ва ўзаро низо-жанжаллар ҳар доим давом қилиб, душман ҳужумлар қилган пайтларда бу черковлар маҳаллий аҳолининг қочиб кириб жон сақлайдиган қалъаларига осонгина айлантирилар эди. XII — XIII аерларда ривожлаиган ва кейинги аерларда даст-лаб Францияда, кейин эса Европанинг бошқа мамлакатларида равнақ топган готик архитектураси техника жиҳатдан £оят антиқа ва мукаммалроқ эди 1 .

Готик архитектурасининг характерли хусусияти шунда эдики, архитектор бинони мумкин-қадар баландроқ қилиб қуришга ин-тилади. Ярим доирали қубба пештоқ ўрнига учи найза пештоқ пилинадиган бўлди. Готик услубидаги соборларнинг ички қисмида баланд ва куркам қилиб ишланган устунлар кўп. Соборлар нинг деразалари катта-катта бўлиб, уларнинг ойналарига ранг-баранг бўёқлар берилган эди. Бўрттириб ишланган зийнатлар-нинг мўллиги, яъни ҳайкаллар барельефлар, осма пештоқлар, ажойиб қилиб ўниб ишланган тошлар бинонинг, ҳам ташқи, ҳам ички томонини безатиб турар эди. Битта ёки бир нечта баланд миноралар ва улуғвор эшиклар готик услубида қурилган бинони алоҳида шоҳона қилиб кўрсатарди. Готик собори ўрта аср ша-ҳарининг ўзига хос артитектура маркази ҳисобланарди. Роман архитектураси ёдгорликларидан энг машҳурлари Францияда Пуатье ва Арль соборлари, Германиядаги Шпейер, Вормс, Майинц, Аахен соборларидир. Готик санъатининг энг яхши ёдгорликлари Париждаги Бибимарьям (ибодатхонаси) со бори, шунингдек, Францияда Руан, Реймс ва Шартр соборлари, Англиядаги Лондон Вестминистрлик аббатлиги ва Линкольн ша-ҳаридаги собор, Италиядаги Милан собори, Чехиядаги Прага собори, Польшадаги Краков собори ва бошқалар ҳисобланади. Готик архитектурасининг граждан бинолари орасида Брюс-селдаги шаҳар ратушаси, XV аердаги машҳур француз молиячи-си Жак Қерннинг Буржадаги уйи, Амбуаздаги (Францияда) ко роль қасри ва бошқалар бор. Роман ва готик услубларидан ташқари, ўрта аср архитекту раси яна иккита услубдан: Италиядаги Византия услубидан (Венецияда — авлиё Марк собори, қисман дожлар саройи ва б.) ҳамда Испаниядаги араб (м а в р)лар услубидан (энг машҳур ёдгорликлар Гранадада арабларнинг Альгамбра номли собиқ сарой-маежиди, ҳозирги Севилье собори ва Севильядаги Аль - касар қасри 2 ) кенг фойдаланди. Рицарлар маданияти. Феодал жамиятининг ҳар бир синфи черковнииг диний раҳбарлигини тан олар экан, айни вақтда, у ўз кайфиятлари ва идеалларини акс эттириб, ўзининг алоҳида маданиятини

ҳам ривожлантирди. Дунёвий феодалларнинг ҳо-ким синфи, яъни кенг маънодаги рицарлар XIII асрда урф-одатлар, услуб, дворянлик назокати, турли хил дунёвий, сарой ва ҳарбий-рицарлик кўнгил очишларнинг мураккаб тартибини яратди. Урта асрларнйнг сўнгги асрларида айниқса р и ц а р-: лик турнирлари, яъни қурол-яроғ ишлата билишдек фео-далнинг ҳарбий касбини акс зттирадиган рицарлик мусобақала-ри деган қисми кенг тарқалди. Рицарлар орасида рицарларнинг жасоратини осмонларга кў-тариб мақтаган ҳарбий қўшиқлар вужудга келди. Кейинчалик ҳарбий қўшиқлар йиғиндиси бутун-бутун достонларга айланди. Улар орасида XI асрда Шимолий Францияда вужудга келган ва XII асрда батамом ишланган «Роланд ҳақидаги қўшиқ» айниқса машҳурдир. Карл Буюкнинг Испанияга қилган юришларининг идеаллаштирилган шакли бу қўшиқнинг мазмуни бўлди. XII аср да Испанияда майдонга келиб, халқ қаҳрамони бўлмиш «Ме- нинг Сидим ҳақидаги қўшиқ» номли достон ҳам ана шундай қаҳрамонлик достонларидан биридир. Бу достонда испан халқ-ларининг арабларга қарши олиб борган кўп асрлик кураши ўз аксини топган. XIII аср бошларида Германияда вужудга келган «Нибелунглар ҳақида қўшиқ» номли достон учинчи энг йирик достон ҳисобланади. Бу достонда афсонавий элементлар илк ўрта аср замонларидаги халқ ривоятлари билан (Брунгильд, Аттила ва бошқалар тўғрисидаги ривоятлар) ҳамда кейинроқ замондаги рицарлик ҳаёти ( XII — XIII асрлар) билан чатишиб кетган. . XII асрда рицарлик романлари пайдо бўлиб, улар тез орада кенг тарқалади. Европанинг турли мамлакатларидаги рицарлар Шарққа қилинган салиб юришлари жараёнида бир-бирлари би лан таниша борган ва узоқ-узоқ мамлакатлар ҳақидаги таассу-ротлари билан' бойиганларидан кейин, бу мамлакатлартўғриси-да турли рицарлик саргузаштлари проза шаклида баён. қилин-ди. Қадимги Британия короли Артур ҳақида ёзилган романлар цикли айниқса катта шуҳрат Қозониб, у Англияда ва Фран цияда севилиб ўқиладиган бўлди ва Амадис Галльский тўғри сидаги романлар Испанияда, Франция ва Италияда кенг тарқалди.

Шаҳар маданияти. Урта асрлар замонида муҳим сиесии роль ўйнаган ўрта аср шаҳари маданиятни равнақ топтириш учун ҳам кўп иш қилди. Узининг антифеодал хусусиятлари олдинроқ на-моён бўлгаи дунёвий адабиёт, аввало, шаҳарда тез муваффақи-ятларга эришди. XII — XIII асрлардаёқ шаҳарларда фаблио(французларда), ёки шванклар (немисларда) деб аталгаи формада.сатирик асарлар майдонга кела бошлади, бу сатирик асарлар феодалларни масхара қилиб, улар устидан заҳархандалик билан куларди. .Италиянинг шаҳар повестларида (новелла-ларида) ҳам феодалларга қарши сатирик моментлар кўп уч-райди. XIII асрда Францияда узил-кесил таркиб топган «Тулки ҳа қида роман» номли сатирик асар умумевропада ном чиқарган . эди. Бу сатирик асарда доим доғули Тулки томонидан алданади-ган оч ва тамагир бури образида феодаллар тасвирланган эди. XIII асрда икки француз авторлари рицарь Гильом де Лорис (1- қисм) ва шаҳарлик Жан де Мен (2- қисм) томонидан бадиий -тилда ёзилган «Гул ҳақида ром"ан» номли ажойиб катта бир асар Европанинг деярли барча мамлакатларида зўр шуҳрат қозонди. Шеърий тилда ва мифология-мажозий тарзда ёзилган бу «Гул ҳақида роман»да, айниқса унинг иккинчи қисмида реалистик ху-сусиятлар бор. Романда руҳонийларга ва Рим папасининг ўзига, король деспотизмига қарши ўзининг зодагонлиги билан мақта-иадиган феодалларга қарши ҳужум қилинади. Де Мен, инсон-нинг чинакам олижаноблиги унинг зодагон авлод-аждодга ман- сублигида эмас, балки унинг шахсий ақл-идрокида ва ахлоқий гўзаллигидадир, деган фикрни олга суради ва кейинроқ бу фикр-ни гуманистлар давом эттирадилар. Шаҳарда ўрта аср театри ҳам яратилди, аввало у мисте рий шаклида бўлиб, яъни тавротнинг турли мазмундаги дра-матик саҳналари кўринишида иш олиб борди. Кейин бу драма-тик асарларга аста-секин дунёвий, ҳаётий материаллар киритил-ди, бу материаллар кўпинча форс формасидаги кулги- сатирик характерда бўлар эди.

Рицарлар сингари, шаҳарликларнинг ҳам ўзлари қизиққан оммавий кўнгил очишлари бўларди, аммо булар рицарларники-дан бошқача турда бўлади. Бу кўнгил очишларнинг бири карна вал бўлиб, карнавал қиш охирида, рождество билан баҳорги катта рўза .ўртасида қилиниб, шаҳарликлар музика чалиб ва юзига ниқоб кийиб кўчаларда юрганлар. Италия шаҳарларида ХШ аср охири ва XIV аср бошларидаёқ уйғониш даврининг янга маданияти вужудга келади. Халқ ижоди. Урта асрлардаги деҳқонлар маданияти асосан фольклор, исми номаълум оғзаки ижод тарзида бўлиб, унинг бир қисми латин ва миллий тилларда турлича текстларда ёзилган ва бизгача етиб келган, бошқа қисми ёзилмай қолган бўлса-да, ле-кин адабий асарларга узвий бир парча бўлиб кирган ҳамда ун-дан халқ оҳангларининг манбаи сифатида фойдаланилган. Халқ ўйинлари—христиан дини жорий этилмасдан бурунги мажусий-лик замонларидаги қадимий хороводларнинг рақслари, турли лирик қўшиқлар — севги қўшиқлари, зиёфатларда айтиладиган қўшиқлар ва тўй лапарлари, кўмиш маросимида айтиладиган марсиялар, турли хил ва кўп сонли чўпчаклари, қаҳрамонлик афсоналари, мақоллар, маталлар, топишмоқлар ва бошқалар халқ фольклорининг хилма-хил формалари ана шулар эди. Халк поэзиясининг формалари яратилиб, кўз қорачиғидай сақланиб келди ва авлоддан-авлодга ўтиб борди, бу формалар тобора му- раккаблашиб, равнақ топиб ваг такомиллашиб, умуман, халқ ҳаётини, унинг кайфият ва орзу-умидларини ғоят даражада рав-шан акс эттирди. Шаҳар шоирлари фольклорнинг анчагина қис-мидан фойдаландилар. Жумладан, асосан қишлоқда пайдо бўл ган афсонавий эпос, юқорида айтиб ўтилганидек, шаҳарнинг ҳикоявий сатирасида кенг фойдаланиладиган бўлади. Урта аср- ларнинг энг йирик поэмалари юқорида айтиб ўтилганидек авва-ло, халқ оғзаки ижодидан манба сифатида фойдаландилар. «Нибелунглар ҳақида қўшиқ» туғрисида худди шундай демоқ керак. Кўпчилик қисми, шунингдек, халқ оммаси орасидан етишиб чиққан, исми номаълум авторларга мансуб бўлган ва қишлоқ билан чамбарчас боғланган

халқ ижодининг ўзига хос тури — халқ балладаларидир. Бундай балладалар урта аср Англиясида ва Шотландияда айниқса кўп сақланган. Халқ бал- ладаларида ўртчааср қишлоғининг ҳаёти, деҳқонлар оммасининг феодалларга муносабатлари, ўрта асрларда турли кўринишда намоён бўлган халқ ҳаракатлари, халқ онгида у ёки бу кўриниш да юз берган энг муҳим тарихий воқеалар акс этган. Деҳқонларга яқин турган шаҳарнинг қуйи табақа аҳолиси ҳам ўрта асрлар давомида ўз маданиятини ривожлантирдики, у шаҳарнинг ўзига хос плебей халқ поэзиясида ўз аксини топди. Бу поэзиянинг ифодачилари ва халқ санъатининг бу билан боғ ланган формалари—шаҳар жонглёрлари (цирк артистлари) ва шпильманлари (дарбозлари) бўлиб, улар одатда шаҳар ярмаркаларида ва бозорларда ўз ҳунарларини намойиш қилар-дилар. Умуман қадимги Русьдаги скоморохлар (найрангбозлар) га ўхшаб кетадиган жонглёрлар ва шпильманлар қишан халқ қўшиқларини, қисман ўзлари ёзган янги қўшиқларни ижро этув-чи ҳофиз ва музикантлар эдилар. Улар қисқа саҳна асарларини қўйиб, бу асарларда кўпинча сатирик тарзда турли тоифалар-нинг афт-башараларнни очиб ташлардилар. Жонглёрлар ва шпильманлар айни замонда ҳам акробат, ҳам масхарабоз, ҳам қизиқчи эдилар. Қўп'сонли маҳаллий аҳоли ва шаҳарга келган деҳқонлар уларнинг томошабинлари эдилар. Халқ санъати бу оддий турининг ижтимоий аҳамияти анча гина катта эди. Томошабинларнинг кўплаб келиши шуни кўрса-тарди. Вақт ўтиши билан, яъни ўрта аср жамиятида ижтимоий зиддиятлар кески'нлаша бориши билан, жонглёрлар билан шпильманларнинг саҳна асарлари тобора ўткирлаша ва кўпчи-ликни қизиқтира бошлайди. Бу саҳна асарлари, бир томондан, меҳнаткашлар ўртасида ҳамкорлик ҳиссини уйғотса, иккинчи томондан, золим феодалларга ва шаҳар бойларига нисбатан нафрат ҳиссини алангалантиради. Буларнинг ҳаммаси ҳоким синфларнинг жонглёрларни ва шпильманларни қувғин остига олишига сабаб бўлди. Католик черкови уларга аййиқса ёмон кўз билан қарарди. Черков соборлари жонглёрлар билан

шпильманларнинг фаолиятини тақиқловчи қарорлар чиқарардилар. Улар? ни ибодатхоналарга киргизмасдилар. Баъзи жойларда ўлган жонглёрлар ва шпильманларни христиан диний йўли билан дафн қилишдан бош тортиларди ва уларни ҳатто оддий жамоат мозор-ларига олиб бориб кўмиш ҳам тақиқлаб қўйилган эди.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 2. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 3. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 4. Культура эпоха Возрождения М., - "Наука" 1986. 5. Урта асрлар тарихи В.Н. Семёнов, М., - 1971. 6. Культура эпоха Возрождения и Рефорфации Л., 7. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 8. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 9. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

XI асрда Европанинг иқтисодий тараққиёти Ғарбий Европа Урта аср шаҳарининг вужудга келиши ва унинг илк ривожи

Ўрта аср Европасида шаҳарларнинг янада ривожланиши (XII—XV асрлар)

Кушонлар салтанати даврида (Сосонийлар II-XII аср) Урта Осиё халклари мусика маданияти

Салиб юришлари

VII—XI асрларда ғарбий славянлар. Ғарбий европада славян давлатларининг вужудга келиши