Ahamoniylar davlati - Tarix - Referatlar

Ahamoniylar davlati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.5 KB

Ko'chirib olish

Ahamoniylar davlati Reja: 1. Eronning tabiati va qadimgi aholisi 2. Ahamoniylar davlati 3. Qadimgi Eronning xo`jaligi va madaniyati

1. Eronning tabiati va qadimgi aholisi. Eron janubi-g`arbiy Osiyodagi qadimgi davlatlardan biridir. Eron qudratli davlatga aylangan davrda uning g`arbiy chegarasi O`rtayer dengizi sohillariga borib yetgan. Shimolda esa uni Pont, Elbrus, Turkman-Xuroson va Hindikush tog`lari o`rab turar edi. Sharqda esa Sulaymon tog`i va Hind daryosi uni Hindistondan ajratib turardi. Janub va janubi-g`arbda esa mamlakat Eritrey dengizi va Fors qo`ltig`ining suvlari bilan o`ralgan edi. Eronning markaziy qismi yassitog`lik, sho`rxok yerlar, janubi esa Gardesiya sahrosiga tutashib ketadi. Eronda Karun, Kerxa, Xilmand kabi kichik daryo va suvi yozda qurib qoladigan soylar ko`p. Tog`larida temir, kumush, mis, oltin kabi ma`danlar serob. Mamlakat iqlimi har xil – shimolda kuz sovuq, yoz esa issiq, janubda esa qish iliqroq, yozi ancha issiq bo`ladi. Eronda ibtidoiy jamoa tuzumining mustye davridan – 70–50 ming yillardan beri aholi yashab keladi. Qadimda bu mamlakatda elamliklar, lulubeylar, amoriy, kassitlar, guteylar, habash, fors, midiya, aramey kabi qabilalar yashaganlar. Eronda eng dastlabki davlat birlashmalarini mamlakatning janubi-g`arbida joylashgan elamliklar tuzganlar. 2. Qadimgi Elam. Miloddan avvalgi VI mingyillikda Eronning janubi- g`arbiy burchagida xo`jalik rivojlanib, xususiy mulk, mulkiy tengsizlik va tabaqalanish jarayoni sodir bo`ldi. Miloddan avvalgi III mingyillik boshlarida esa u yerda poytaxti Suza bo`lgan Elam davlati tashkil topadi. Miloddan avvalgi XXI as r gacha u Shumer va Akkad davlatlariga qaram bo`lib qoladi. Miloddan avvalgi 2230-yilda Elam hukmdori Xita Akkad podshosi Naram- Suen bilan shartnoma tuzadi. Xita «Naram-Suenning dushmani mening dushmanim, Naram-Suenning do`sti esa mening do`stim» deb e`lon qiladi. Miloddan avvalgi XXII asr boshlarida Kutik – Inshushinak Elamni birlashtirib, uni yagona davlatga aylantiradi. Shu vaqtda Elamga shimoldan guteylar bostirib kirib, uni o`zlariga tobe qilib oladilar. Ur III sulolasi davrida Elam Mesopotamiya hukmdorlariga tobe etiladi. Miloddan avvalgi XXI asr oxirida Elam kuchayib, mustaqillikka erishib, Urni o`ziga qaratadi va Janubiy Shumerni bosib oladi. Bobil podshosi Hammurapi esa elamliklarni Shumerdan haydab chiqaradi. Miloddan avvalgi 1730–1700-yillarda Elam qo`shinlari Me-sopotamiyaga bostirib kirib, Akkadgacha bo`lgan yerlarni bosib oladilar. Miloddan avvalgi XIV asr o`rtalarigacha Elam o`z mustaqilligini saqlab qoladi. Keyinchalik Elam bobilliklarga tobe bo`lib qoladi. Miloddan avvalgi 1180-yilda Elam shohi Shutruk – Naxunta I Bobil qo`shinlarini mamlakatdan quvib chiqaradi. U Bobilga bostirib kirib bir qancha shaharlarni bosib oladi. U katta o`ljalar qatori Hammurapi qonunlari yozilgan toshni ham Suzaga olib keladi. Miloddan avvalgi 1155–1115-yillar Elam

podsholigining gullagan davri hisoblanadi. Miloddan avvalgi 1115-yili elamliklar bobillik-lardan yengilib, miloddan avvalgi VIII asrgacha o`z mustaqilligini yo`qotadilar. Miloddan avvalgi VIII asrda Elam mustaqilligini tiklaydi va Bobil bilan ittifoq tuzib ossurlarga qarshi kurash boshlaydi. Miloddan avvalgi 720-yili elam qo`shinlari Der yaqinidagi dahshatli jangda ossurlarni tor-mor etadilar. Elamliklar bobilliklar bilan ittifoq tuzib ossurlarga qarshi uzoq kurashadilar. Miloddan avvalgi 639-yili Elam ossurlar, 596-yili bobilliklar va 549-yili eroniylar tomonidan bosib olinadi. Shu bilan mustaqil Elam davlati barham topadi. 3. Midiya podsholigi. Midiya Eronning shimoli-g`arbida joylashgan qadimiy o`lkalardan biridir. Bu o`lkada qadim zamonlardan boshlab midiya qabilalari yashaganlar. Miloddan avvalgi IX asrda Midiya hududida mayda davlatchalar mavjud bo`lib, ossurlar bu yerga tez-tez hujumlar uyushtirib turganlar. Ossurlar midiyaliklarni talab, ulardan xiroj undirganlar. Miloddan avvalgi VIII asr oxirida Midiyaga kimmeriylar, VII asr boshlarida esa skif qabilalari bostirib kirganlar. Ular Urmiya ko`li atrofidagi Sakasana viloyatiga kelib o`rnashadilar. Skiflar shu yerdan turib Ossuriya va Urartu ustiga bosqinlar uyushtirib turganlar. Skiflar va kimmeriylar mohir chavandoz, usta merganlar bo`lib, otlari katta tezlikda ketayotgan vaqtda ham dushmanlari ustiga o`q yog`dirib borar edilar. Miloddan avvalgi 672-yili midiyaliklar Kashtariti rahbarligida ossurlarga qarshi kurash boshlab, ularni Midiyadan haydab chiqaradilar. Kashtariti Midiyadagi mayda davlatchalarni birlashtirib yagona davlat tuzishga bel bog`laydi. Miloddan avvalgi VII asr o`rtalariga kelib Midiya Qadimgi Sharqdagi qudratli davlatga aylanadi. Miloddan avvalgi 753-yili Midiya shohi Kashtariti ossurlar ustiga qo`shin tortadi. Ossurlar skiflarni midiyaliklarga qarshi kurashga ko`ndiradilar. Midiya qo`shinlari ossur va skiflarning ikki tomondan bergan zarbalariga bardosh bera olmay yengiladi. Bu jangda Kashtariti halok bo`lib, Midiya miloddan avvalgi 653–625-yillar orasida skiflar ta`sirida qoladi. 4. Kiaksar va Astiag davrida Midiya. Miloddan avvalgi 625-yili Kashtaritining o`g`li Kiaksar Midiya podshosi bo`lgach, skiflarni mamlakatdan quvib chiqaradi. Kiaksar Midiyadagi mayda davlatlarni birlashtirib, uni kuchli saltanatga aylantiradi. Miloddan avvalgi 614-yili Kiaksar qo`shinlari Ossuriyaga bostirib kirib uning poytaxti Ashshurni vayron qiladilar va talaydilar. Midiyaliklar Ossuriyadan behisob boylik va asirlar olib qaytadilar. Kiaksar Bobil podshosi Nabopalasar bilan harbiy ittifoq tuzib ossurlarga qarshi jang boshlaydi. Miloddan avvalgi 612, 609- yillarda Bobil va Midiya qo`shinlari ossur qo`shinlarini yengib Ossuriyaning

Nineviya va Ashshur shaharlarini yana vayron qiladilar. Bu mag`lu-biyatdan so`ng ossur qo`shinlari g`arbga chekinadilar. Miloddan avvalgi 605-yilda Misr-Ossur qo`shinlari bilan Midiya-Bobil qo`shinlari o`rtasida Karxemish yonida jang boladi. Jangda ossur-misr qo`shinlari tor-mor etilib, shu bilan Ossuriya davlati ham barham topadi. Bu janglardan so`ng shimoliy Mesopotamiyada Ossuriya yerlari Midiya ixtiyoriga o`tadi. Kiaksar Bobil bilan do`stlikni mustahkamlash uchun qizini Bobil podshosi Nabopalasarning o`g`li Navuxodonosor II ga nikohlab beradi. Ikki davlat o`rtasida yaqin do`stlik hukm suradi. Kiaksar janubda Persuani, sharqda Parfiyani, g`arbda esa Kichik Osiyoning Galis daryosigacha bo`lgan yerlarni Midiyaga qo`shib oladi. Miloddan avvalgi 590–585-yillar orasida Lidiya – Midiya urushi sodir bo`ladi. Rivoyatga ko`ra miloddan avvalgi 585-yil 28 may kuni quyosh tutiladi. Bu hodisadan ikki tomon lashkarlari vahimaga tushib qurollarini tashlab jang maydonidan qochadilar. Shundan keyin urush to`xtab, tinchlikka asoslangan sulh shartnomasi tuziladi. o`rtadagi gina-kuduratga chek qo`yish maqsadida Midiya shahzodasi Astiag Lidiya shohi Alittaning qiziga uylanadi. Miloddan avvalgi 585-yili Kiaksar vafot etib, Midiya taxtini uning o`g`li Astiag egallaydi. Astiag davrida Bobil bilan Midiya o`rtasidagi munosabat buzilib, qonli janglar boshlanadi. Bu urushlar har ikki tomonni zaiflashtiradi. Forslar Kayxusrav boshchiligida qo`zg`olon ko`tarib, miloddan avvalgi 550-yili Astiag qo`shinlarini tor-mor etadilar. Midiya davlati Eronga qo`shib olinadi va barham topadi. Ahamoniylar davlati 1. Ahamoniylar davlatining tashkil topishi. Qadim zamondan boshlab Urmiya ko`lining janubiy tomonlarida parsua qabilalari yashar edilar. Miloddan avvalgi VIII–VII asrlarda ular Elamga ko`chib ahamon u ru g`idan chiqqan sardor atrofida birlashganlar. Ular dastlabki podsholari Kayxusrav I davrida Ossuriyaga, Kambiz davrida (600–559) Midiyaga itoat etganlar. Kambiz bilan Midiya shohi Astiagning qizi o`rtasidagi nikohdan Kayxusrav II dunyoga keladi. Kambiz vafot etgach, Parsua taxtiga Kayxusrav II o`tirib, miloddan avvalgi 559- yilda Pasargada shahrini qurib, uni davlat poytaxtiga aylantiradi. Miloddan avvalgi 553–549-yillar mobaynida olib borilgan urushlarda Kayxusrav bobosi Astiag qo`shiniarini yengib, Midiya va Elamni Parsuaga qo`shib oladi. Shu tariqa ahamoniylar urug`i asos solgan Parsua – ya`ni Eron davlati tashkil topadi. Kayxusrav II g`arbda Lidiya shohi Kraz qo`shinlarini, shimolda armanlarni yengib, butun Kichik Osiyoni bosib oladi. Lidiya poytaxti Sardi talanib, shoh Kraz asir olinadi va o`ldiriladi.

Miloddan avvalgi 545–530-yillar orasida Eron shohi Bobilni ham bosib olib, Hind daryosigacha bo`lgan yerlarni istilo qiladi. Kayxusrav II ning miloddan avvalgi 530–529-yilda Turonga qilgan yurishi eroniylarning massagetlardan yengilishi va «Kayxusrav»ning o`ldirilishi bilan tugaydi. Kayxusrav II o`ldirilgach, Eron taxtiga uning o`g`li Kambiz II o`tiradi. Kambiz II miloddan avvalgi 529–522-yillardagi faoliyati davrida itoat ettirilgan mamlakatlar va Erondagi isyonlarni shaf-qatsizlik bilan bostiradi. Miloddan avvalgi 522-yili u Misrni bosib oladi. Uning Efiopiyaga uyushtirgan harbiy yurishi muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi. U Misrda ekanida Gaumata boshliq eroniylar isyon ko`taradilar. Isyonni bostirish uchun Eronga qaytayotgan Kambiz II miloddan avvalgi 522-yili yo`lda o`ldiriladi. 2. Doro I davrida Eron. Kambiz II o`ldirilgach, Gaumata Eron taxtiga o`tirib, yetti oy podsholik qiladi. Lekin ko`p o`tmay miloddan avvalgi 522-yil 29- sentabrda fitnachilar tomonidan o`ldiriladi. Gaumata o`ldirilgach, Eron taxtiga ahamoniylar urug`idan bo`lgan Doro I o`tiradi (miloddan avvalgi 522–486-yillar). Doro I podsholigining dastlabki yillarida Bobil, Misr, Elam, Turon va boshqa mamlakatlarda boshlangan qo`zg`olonlarni shaf-qatsizlik bilan bostiradi. Doro I itoat ettirilgan mamlakatlarda biroz osoyishtalik o`rnatgach, bir qator islohotlar o`tkazishga kirishadi. U mamlakatni 20 ta satraplikka – viloyatga bo`lib, ularning har biriga alohida noib tayinlaydi. Viloyatlardagi qo`shinga harbiy sarkardalar boshchilik qilib, davlat amaldorlari ular ustidan kuchli nazorat o`rnatganlar. Butun mamlakat satrapliklarida «podshoning ko`zi va qulog`i» deb nom olgan nazoratchilar faoliyat ko`rsatganlar. Har bir shubhali kishi qattiq nazorat qilinib, jinoyatiga yarasha jazolangan, hatto o`ldirilgan ham. Mamlakat viloyatlari o`rtasidagi aloqalarni yaxshilash uchun tosh yotqizilgan «shoh yo`llari» qurilgan. Bu yo`llar Pasargadadan mamlakatning turli burchaklariga tarmoqlanib ketgan edi, yo`llarda, bekatlar, karvonsaroylar, korizlar qurilib, ularni otliq soqchilar qo`riqlab turgan. Erondan tashqaridagi tobe mamlakatlardan xiroj solig`i undirilgan. Doro T Misr, Milet, Bobil, Elam, Turon va boshqa joylarda ko`tarilgan isyonlarni shafqatsizlik bilan bostirgan va isyonchilarni jazolagan. Doro I podsholigining so`nggi yillarida eroniylar Frakiya va Makedoniyani bosib olganlar, Yunonistondagi Afina va Sparta eroniylarga qattiq qarshilik ko`rsatgan. Sharqda eroniylar Hind daryosining o`rta va quyi oqimidagi yerlarni bosib olganlar. Doro I ntng Turon va Qora dengiz shimolidagi skiflar yurtiga, Yunonistonga uyushtirgan istilochilik yurishlari eroniylarning mag`lubiyati bilan tugagan.

Miloddan avvalgi 486-yili Misrda eroniylarga qarshi qo`zg`olon boshlanadi. Doro I qo`zg`olonni bostirishga ulgurmay miloddan avvalgi 486-yili 64 yoshida vafot etadi. 3. So`nggi ahamoniylar davrida Eron. Doro I vafot etgach, taxtga uning o`g`li Kserks o`tiradi. U Eronda miloddan avvalgi 486-yildan miloddan avvalgi 465-yilgacha podsholik qilgan. Miloddan avvalgi 484–481-yillarda Misr va Mesopotamiyada juda katta isyonlar ko`tarilib, Kserks ularni juda qiyinchilik bilan bostiradi. Miloddan avvalgi 480-yilda Kserks juda katta qo`shin bilan Yunonistonga bostirib kiradi. Eron qo`shinlari yana Frakiya bilan Makedoniyani jangsiz bosib oladilar. Shimoliy Yunonistonni ishg`ol qilgan eroniylar Fermopil shahri ostonasiga kirib keladilar. Fermopil mudofaasiga Sparta podshosi Leonid boshchilik qilib, uning qo`shinlari dushmanni o`rta Yunonistonga o`tadigan yo`lni to`sib turar edi. Leonid o`z qo`shinlari bilan ikki kun davomida eronliklarning hujumini qaytarib turadi. Ammo fessaliyalik bir xoin katta boylik evaziga eron qo`shinlarini tog` so`qmoqlari orqali yunon qo`shinining orqa tomoniga olib o`tadi. Leonid 3100 kishidan iborat sparta jangchilari bilan jangga kiradi. Jang ikki kecha-yu ikki kunduz davom etadi. Ayovsiz jangda Leonid va uning jangchilari qahramonlarcha halok bo`ladilar. Eroniylar o`rta Yunonistonga bostirib kiradilar va Afinaga yaqinlashadilar. Afina aholisi Salamin oroli va Peloponnesga ko`chiriladi. Afina eroniylar tomonidan ishg`ol qilinib, yondiriladi. Ammo jang Salamin bo`g`ozida davom etib, eroniylarning mag`lubiyati, yunonlarning g`alabasi bilan tugaydi. Bu mag`lu-biyatdan so`ng eroniylar Yunonistondan ketishga majbur bo`ladilar. Yunon-Eron urushi to`xtab-to`xtab miloddan avvalgi 449-yilgacha davom etib, eroniylarning mag`lubiyati bilan yakunlanadi. Miloddan avvalgi 449-yil Suzada bo`lgan «Kalliy sulhi» ga binoan Eron Kichik Osiyodagi ko`p joylaridan ajralib, uning harbiy-dengiz floti Egey dengizida suzishdan mahrum etiladi. Miloddan avvalgi 465-yili Kserks o`ldirilgach, Eron taxtiga birin-ketin Artakserks I (460–424), Doro II (423–404), Artakserks II (404-358), Artakserks III (358-336) va Doro III (336-330) kelib ketadilar. Bu davrda Eron kuchsizlanib ko`p o`lkalarda qo`zg`olonlar ayj olib ketadi. Bu qo`zg`olonlarning ba`zilari shafqatsizlik bilan bostiriladi. Ayni paytda Kariya, Lidiya, Kilikiya, Hindiston, Xorazm va boshqa mamlakatlar Eron tobeligidan chiqib ketadilar. 4. Yunon-makedonlarning sharqqa yurishi va Eron saltanatining qulashi. Miloddan avvalgi 336-yili Filipp II o`ldirilgach, Makedoniya taxtiga uning o`g`li Iskandar o`tiradi. Miloddan avvalgi 334-yili Iskandar 30 000 piyoda, 5000 otliq

askar va 160 harbiy kemadan iborat kuch bilan Kichik Osiyoga o`tib, Eronga urush e `lon qiladi. Miloddan avvalgi 334–332-yillardagi dahshatli janglar natijasida Iskandar Kichik Osiyo, Kilikiya, Suriya, Finikiya va Palastin kabi davlatlarni bosib oladi. Iss yonidagi jangdan so`ng Eron shohi xotin, bola-chaqasini tashlab, Markaziy Eronga qochib ketadi. Uning butun oilasi Iskandarga asir tushadi. Misr Iskandarga urushsiz taslim bo`ladi. Miloddan avvalgi 331-yil 1-oktabrda Gavgamel yonidagi dahshatli jangda Eron qo`shinlari yana tor-mor etiladi. Shundan so`ng ikki daryo oralig`i va unga tutash bo`lgan Bobil, Suza, Persepol, Eron poytaxti Pasargad yunon-makedon qo`shinlari tomonidan bosib olinadi. Doro III qolgan qo`shinlari bilan Ekbatanga chekinadi. Iskandar esa eroniylarni ta`qib qilib boraveradi. Ekbatanga Iskandarni kelayotganini eshitgan Doro III Baqtriyaga qochib ketadi. Baqtriya satrapi Bess o`z qarindoshi Doro III ni o`ldirib, o`zini Artakserks IV nomi bilan Eron shohi deb e`lon qiladi. Ko`p o`tmay Bess Iskandar tomonidan ushlanib qattiq qiynoqqa solib o`ldiriladi. Miloddan avvalgi 329–327-yillarda Iskandar Turonning bir qismini, 327– 325-yillarda esa Hindistonning g`arbiy viloyatlarini bosib oladi. U 325-yili Ikki daryo oralig`iga qaytib, Bobilni buyuk saltanatining markaziga aylantiradi. Iskandar buyuk saltanatni ikki yildan oshiqroq boshqaradi. Qadimgi dunyoning buyuk sarkardasi va shohi tez orada betob bo`lib, ehtimol zaharlanib miloddan avvalgi 323-yilda vafot etadi. Iskandar tuzgan bu ulkan davlat mustahkam emas edi. Ayni paytda bu davlatni boshqara oladigan Iskandarzodalar ham yo`q edi. Shu tufayli bu ulkan davlat parchalanib, uning o`rnida bir qancha mayda davlatchalar tashkil topdi. Ularni Iskandarning lashkarboshilari bo`lib oladilar. Eronda esa Salavkalar davlati tashkil topadi. Qadimgi Eronning xo`jaligi va madaniyati 1. Dehqonchilik va chorvachilik. Miloddan avvalgi VIII–VI mingyilliklar orasida Eronning ibtidoiy qabilalari termachilikdan dehqonchilikka, ovchilikdan esa chorvachilikka o`ta boshlaganlar. Miloddan avvalgi IV mingyillikdan boshlab esa Kamn, Kerxa va boshqa daryo vodiylarida yashovchi aholi sug`orma dehqonchilik bilan shug`ullana boshlaganlar. Dehqonlar omoch bilan yer haydab, motiga – ketmonchalar bilan ekinlarga ishlov berganlar. Dehqon va bog`bonlar arpa, bug`doy, tariq, sabzavot, olma, nok, olxo`ri, uzum kabi mevalar ekib, ulardan mo`1 hosil olganlar. Miloddan avvalgi III–II mingyilliklarda Eron, xususan Elam va Midiyada dehqonchilik va chorvachilik yanada rivoj topgan. Dehqonlar tog` va soy daralariga to`g`on, suv omborlari, korizlar qurib, kanallar qazib, ularning suvidan tejab-tergab foydalanganlar.

Qadimgi Eronda chorvachilik ham yaxshi rivoj topgan edi. Chorvadorlar ot va tuya sutidan shifobaxsh ichimlik qimiz va qimron tayyorlaganlar. Eron qo`shinlarining asosiy qismini ot va tuya mingan suvoriylar tashkil etgan. Eron qo`shinlari tarkibida ot qo`shilgan jang aravalari alohida ahamiyatga ega bo`lgan. Shuni ta`kidlamoq kerakki eron qo`shinlari qismlarida o`rgatilgan jangovar fil minib urushga kiradigan jangchilar ham bo`lgan. Shunday qilib, dehqonchilik va chorvachilik Qadimgi Eron xalqlari xo`jalik hayotida alohida ahamiyatga ega edi. 2. Hunarmandchilik va savdo-sotiq. Qadimgi Eronda deh-qonchilik va chorvachilik bilan bir qatorda hunarmandchilik va savdo-sotiq rivoj topgan edi. Chunki dehqonchilik va chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan chambarchas bog`liq bo`lgan. Eron hunarmandchiligining eng qadimgi tarmoqlaridan biri kulolchilikdir. Qadimgi kulollar loyni pishitib undan har xil sopol buyumlar – ko`za, xum, xumcha, qozon, tovoq, xurmacha, piyola va tog`ora yasaganlar. Ulami ustini jimjimador naqshlar bilan bezaganlar. Ichi va sirtini har turli bo`yoqlarga bo`yaganlar. Idish-larning sirtiga odam, hayvon, parranda va barglaming tasvirlarini ishlaganlar. To`qimachilik ham Qadimgi Eron hunarmand-chiligining muhim tarmoqlaridan biri bo`lgan. To`quvchilar zig`ir poyasi, jun va ipakqurti pillasidan ip yigirib maxsus dastgohlarda har xil matolar to`qiganlar. Bu matolardan esa y engil-bosh, uy jihozlari va ro`zg`or buyumlari tikkanlar. Eron togiaridan mis, qalay, qo`rg`oshin, temir va oltin qazib olish ham uzoq o`tmishga borib taqaladi. Temirchi ustalar temirdan omoch tishi, o`roq, pichoq, xanjar, ketmon, qalqon, nayza, nayza uchlari, kamon o`qi paykonlari, qalqon kabi urush qurollari yasashgan. Qadimgi Eronda dehqonchilik, chorvachilik va hunarmand-chilikning rivojlana borishi natijasida ortiqcha mahsulotlar ishlab chiqarilgan. Bu ortiqcha mahsulotlar mamlakatning ichki bozorida sotilgan yoki buyumlarga almashtirilgan. Miloddan avvalgi VII–IV asrlarda Eronda tashqi savdo ham rivoj topib savdogarlar Ikki daryo oralig`i, Kichik Osiyo, Misr, O`rta Osiyo, Arabiston, Kavkaz, Hindiston, O`rtayer dengizi atrofidagi davlatlar bilan qizg`in savdo ishlarini olib borganlar. Tashqi savdo ham suv, ham quruqlik yo`li orqali olib borilgan. Eronning Suza shahridan Lidiyaning Sardi shahrigacha «Shoh yo`li» o`tkazilgan edi. Undan Eron shaharlaridan atrof mamlakatlarga savdo-karvon yo`llari taralgan edi. Karvon yo`lining har yer, har yerida bekatlar, mehmonxonalar, sardoba – suv saqlagichlar, korizlar, karvonsaroylar va rabotlar bunyod etilgan edi. Yo`llar serqatnov bo`lib, uni shohning otliq navkarlari – posbonlari doimo nazorat qilib yurardilar. Hunarmandchilik va savdo-sotiq davlatga juda katta boylik olib kelar edi.

3. Qadimgi Eron madaniyati. Yozuv. Qadimgi Eronda xilma-xil qabilalar yashaganlar. Shu tufayli Eron madaniyati xilma-xil va ko`p qirrali bo`lgan. Miloddan avvalgi III mingyilliklardayoq elamliklar 150 belgi-rasmdan iborat mustaqil yozuvga ega bo`lganlar. Keyinchalik esa 80 belgidan iborat yozuv kashf etilgan. Lekin miloddan avvalgi XXIII–XXII asrlar davomida elamliklar shumer-akkadning mixsimon yozuvidan foydalanganlar. Ular miloddan avvalgi VI asrda shumer-akkad mixxatini o`zlashtirib va takomillashtirib 42 belgidan iborat o`z alifbolarini yaratganlar. Ayni paytda ular ara m ey yozuvlaridan ham foydalanganlar. Doro I va uning o`g`li Kserks va boshqalar Eron mixsimon xatidan keng foydalanganlar. Bu jihatdan Doro I ning Bexistun va Naqshi – Rustam qoyalariga mixsimon alifboda o`yib yozilgan katta xatlari muhim ahamiyatga egadir. Adabiyot. Qadimgi eronliklar o`zlarining boy xalq og`zaki ijodiyoti va yozma adabiyotiga ega bo`lganlar. Ular ko`plab xalq maqollari, ertaklari, hikoyalari, qo`shiqlari va yozma adabiyotning ajoyib namunalarini yaratganlar. Bu jihatdan xalq og`zaki ijodiyoti bilan sug`orilgan «Avesto» va Firdavsiyning «Shohnoma» dostoni alohida ahamiyatga egadir. «Avesto» va «Shohnoma»da Eron va Turon xalqianning qadimgi tarixi, xo`jaligi, diniy e`tiqodi va madaniyatimng ko`p tomonlari bayon etilgan. «Shohnoma»ning ko`p dostonlari shoshlik dehqon hikoyalari asosida yaratilgan. Eroniylar mavsumiy, xususan Navro`z bayramiga alohida e`tibor berganlar. Ahamoniy shohlari davrida Navro`z umumdavlat, umumxalq bay-ramiga aylangan. Tasviriy san`at. Tasviriy san`at qadimgi Eron madaniyatining ajralmas qismi hisoblanadi. Elam, Midiya va Ahamoniy eroniylari davrida haykaltaroshlik, rassomlik, toshga qabartma rasmlar ishlash va naqqoshlik ham ancha taraqqiy etgan edi. Haykaltaroshlar tosh, oltin va kumushdan xudolar, ma`budalar, shohlar, sarkardalar, ruhoniylar va ba`zan hayvonlarning haykallarini ishlaganlar. Me`morchilik ham Eronda erta shakllanib ahamoniylar davrida rivoj topdi. Me`mor ustalar, shoh saroylari, maktablar, ibo-datxonalar, harbiy qal`alar qurib, ularning ichi va sirtini xilma-xil naqshlar bilan bezaganlar. Bu jihatdan Elamning Dur-Untash shahrida qurilgan 4 qavatli bino – zikkurat, Midiyadagi Xarxar qal`asi, Pasargadda qurilgan Kayxusrav II maqbarasi, Persepoldagi shoh Doro I saroyi, Persepoldagi Kserks saroyi qadimgi Eron me`morchiligining ajoyib namunalaridir. Suzaning Dur-Untash shahridagi miloddan avvalgi XIII asrga oid zikkuratga kiraverishda sher, buqa, grifon, xudo va podshohlarning oltin va kumushdan ishlangan haykallari ham kishini hayratga soladi. Bu jihatdan Persepoldagi qabartma suratlar diqqatga sazovordir. Saroy darvozasiga shoh saroyini qo`riqlovchi qanotli, muqaddas buqalarning haykallari

ishlangan. Saroy devorlari shohga turli xil sovg`alar olib kelayotgan xiroj to`lovchi qabilalarning qabartma suratlari bilan bezatilgan. Erondagi Bexistun qoyasidan Shoh Doro I va turli o`lkalardan bog`lab olib kelinayotgan qabila sardorlarining qabartma tasvirlari zamonimizgacha saqlanib keladi. Bularning barchasi Eronda tasviriy san`atning yuksak darajada rivojlanganligidan darak beradi. Qadimgi Eronda matematika, astronomiya, tarix, geograf i ya, tabobat, veterinariya va boshqa bilimlar rivoj topgan ekan. Ammo Eron shohlari misrlik va yunon tabiblarini saroylaiga tez-tez chorlab turganlar. Tabiblar bemorlarni davolashda shifobaxsh o`simlik va mevalardan keng foydalanganlar. Diniy e`tiqod. Eronliklarning qadimgi ajdodlari dastlab tog`-u tosh, suv, daraxt va har xil hayvonlarni ulug`laganlar. Tabaqaviy jamiyat davlatlar tashkil topishi munosabati, xo`jalikning rivojlana borishi natijasida e`tiqodda ham o`zgarishlar sodir bo`la boshlagan. Xususan elamliklar Pinker degan xudolar onasini ulug`lab, unga e`tiqod qilganlar. Ularda Inshushinak Suza shahri homiysi yer osti xudosi bo`lgan. Naxunt esa quyosh va adolat xudosi hisoblangan. Eronning ko`p joylarida totemizm, fetishizm kabi ibtidoiy din shakllari uzoq vaqtgacha saqlanib qolgan edi. Midiya podshosi Astiag davrida zardushtiylik keng tarqala boshlaydi. Bu dinning asoschisi Zardusht bo`lib, din shu kishining nomi bilan zardushtiylik deb atalgan. Zardushtiylik dini kitobi «Avesto» bo`lib, unda Eron va Turonda yashagan xalqlarning tarixi, xo`jaligi, diniy e`tiqodi va madaniyati haqida ko`p ma`lumotlar bor. Eron xalqlari Misr, Bobil, Elam xalqlari madaniyatidan bahramand bo`lib, o`zlariga xos madaniyat yaratganlar. Bu dinda Axuramazda yaxshilik, haqiqat va odillik xudosi hisoblangan. Axra-Manyu esa zulmat, o`lim va yomonlik keltiruvchi xudo bo`lgan ekan. Eroniylar e`tiqodiga ko`ra bu ikki xudo o`rtasida kurash davom etgan. Eroniylar Mitra degan quyosh, Anaxita degan suv va hosildorlik shuningdek, yorug`lik, oy va shamol xudolariga e`tiqod qilganlar. Eron shohi Kserks diniy islohot o`tkazib mayda xudolar, ma`budalar va dev-parilarga e`tiqod qilishni taqiqlagan. Axuramazda eronliklarning birdan-bir samoviy tangrisi deb e`lon qilingan. Foydalanilgan a dabiyotlar . 1. Arxeologlar hikoya qiladi. To’plam. Toshkent, 1974. 2. Arsixovskiy A. Arxeologiya asoslari. Toshkent, 1970. 3. Askarov A, Alьbaum L.Poseleniye Kuchuktepa. Tashkent, 1970.

4. Borisovskiy A.I. Drevneysheye proshloye chelovechestva. Moskva. Nauka, 1980. 5. Kabirov J, Sagdullayev A.O’rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent, 1990. 6. Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. Toshkent, 1991. 7. Okladnikov A.P. Paleolit i mezolit Sredney Azii. Vkn. Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronzi. M. - L., 1966. 8. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkent, 1964. 9. Taylor E.B. Pervobыtnaya kul’tura. Per. s angl. D. A. Koropchevskogo.M., 1989. 10. Cheboksarov N.N., Cheboksarova I.A. Narodы, rasы, kulьturiы. M.: Nauka, 1985. 11.O’zbekiston tarixi. Sagdullayev A., Eshov B. tahriri ostida. Toshkent.Universitet, 1997, 2-nashri, 1999.

O'xshashlar

Eron Ahamoniylar hukmronligi yillarida Xorazm

Ahamoniylar va Sosoniylar va Parfiya tangalari

O’rta Osiyoda Ahamoniylar davri davlat boshqaruvi

Urartu davlati

Kushonlar davlati