Abjad hisobi va oltmishlik sanoq sistemasi - Tarix - Referatlar

Abjad hisobi va oltmishlik sanoq sistemasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103.5 KB

Ko'chirib olish

Abjad hisobi va oltmishlik sanoq sistemasi Arab alifbosini tashkil etuvchi harflardan 28 tasining har biri son qiymatiga ega ya′ni biror raqam yoki sonni ifoda qiladi : Tran s – krip siya So′zda yozilishi Son qiymati aloh ida boshida o′rtasida oxirida а ﺁ ﺍ ﺎ ﺎ ۱ 1 b ﺐ ﺑ ﺑ ﺐ ۲ 2 j ﺝ ﺟ ﺟ ﺞ ۳ 3 d ﺪ ﺪ ﺪ ﺪ ۴ 4 h ﻩ ﻫ ﻬ ﻪ ۵ 5 v, u ﻭ ﻭ ﻭ ﻭ ۶ 6 z ﺯ ﺯ ﺯ ﺯ ۷ 7 h · ﺡ ﺡ ﺤ ﺢ ۸ 8 t · ﻂ ﻂ ﻂ ﻂ ۹ 9 y, i ﻯ ﻴ ﻴ ﻲ ۱۰ 10 k ﻚ ﻜ ﮑ ﮏ ۲۰ 20 l ﻞ ﻟ ﻟ ﻞ ۳۰ 30 m ﻡ ﻤ ﻤ ﻡ ۴۰ 40 n ﻦ ﻨ ﻨ ﻦ ۵۰ 50 s ﺲ ﺴ ﺴ ﺲ ۶۰ 60 ، ﻉ ﻋ ﻌ ﻊ ۷۰ 70 f ﻑ ﻔ ﻓ ﻑ ۸۰ 80 s · ﺺ ﺻ ﺻ ﺺ ۹۰ 90 q ﻖ ﻘ ﻘ ﻖ ۱۰۰ 100 r ﺮ ﺮ ﺮ ﺮ ۲۰۰ 200 sh ﺵ ﺸ ﺸ ﺵ ۳۰۰ 300 t ﺖ ﺘ ﺘ ﺖ ۴۰۰ 400 s ׃ ﺚ ﺛ ﺛ ﺚ ۵۰۰

500 x ﺥ ﺧ ﺧ ﺦ ۶۰۰ 600 z ׃ ﺬ ﺬ ﺬ ﺬ ۷۰۰ 700 d · ﺾ ﻀ ﻀ ﺾ ۸۰۰ 800 z · ﻈ ﻈ ﻈ ﻈ ۹۰۰ 900 g′ ﻍ ﻏ ﻐ ﻎ ۱۰۰۰ 1000 Esda saqlash yengil bo ′ lsin uchun bu raqam - harflar sakkiz guruhga bo ′ linganlar va har qaysi guruh undagi harflardan tuzilgan “ so ′ z ” bilan ataladi : abjad , havvaz , hutti , kalaman , sa ′ fas , qarashat , saxxiz , zazag ′. Yuqorida keltirilgan sanoq sistemasining abjad (ba′zi o′rinlarda jummal) deb atalishi ham shundan. Arab harflaridan ﺀ (hamza undosh tovushi transkripsiyada « ’» ), ﺓ (ta marbuta, transkripsiyada « т » ) son qiymatiga ega emaslar. Agar so′zda biror harf takrorlanadigan bo′lsa, ya′ni shu harfning ustida ﱢ belgisi turgan bo′lsa), abjad hisoblashlarida bu harf qiymati faqat bir marta olinadi. - 2 - Ko′p kitoblarda arab tilida mavjud bo′lmagan harflar qiymatini ularga o′xshash arab harflari qiymatiga teng qilib qabul qilish ko′rsatilgan. Masalan, ڇ (ch) 3 ga , ﮒ٬ (g) 20 ga, ﭗ (p) harfi esa 2 ga teng deb olinadi. Qadimda abjaddan turli hisobotlarda foydalanganlar. Masalan, voqealarning ro′y bergan vaqtini ( ﺦير ﺎت ta′rixini), jumladan, urushlarning boshlangan, inshoatlarning qurilgan, shaxslarning tug′ilgan, she′rlarning yozilgan sanalarini (yillarini) ko′rsatish kabilar. Jumlalar shunday tuzilganki, ulardagi harflar qiymatlari yig′indisi izlanayotgan sanaga teng bo′lsin. Mirzo Ulug′ bekning qabr toshiga ﺖ ﺸ ك س ﺎبﻋ (Abbos kusht) so′zlari yozilgan. Bu ع +ب + ا + س + ك + ش+ ت = 70 + 2 + 1 + 60 + 20 + 300 + 400 = 853 ( oddiy hisobda ya′ni yuqorida keltirilgan jadvaldan bevosita olib yozishda ﺞ ﻨض ) hijriy-qamariy yilni beradi. Bunga qaraganda Mirzo Ulug′bek 853 – h.-q. (bu milodiy 1449 – nchi) yilda halok bo ′lgan. Registondagi Sherdor madrasasining peshtoqida رد ﺎﻬﺑ شؤط ﻚ ﻨلي (Yalangto′sh bahodur) so’zlari yozilgan bo′lib, u binoning qurilgan yilini ko′rsatadi: 10+30+50+20+9+6+300+2+5+11+4+200=737.

1 dan 1999 gacha sonlarni yozishda qaysi raqam-harf ikkinchisidan katta bo′lsa, uni o′ng tomondan “oldin yoz!” qoidasiga amal qilingan. Bu esa sonlarning tabiatan atalish tartibiga mos keladi. Masalan, 29 ni yozishda oldin (o′ngdan) ك )20( , so’ng ط) 9( keladi va son ﻂ ك ko ′rinishida bo′ladi. Shu kabi 546 soni م ، و، ث raqamlari bilan و ﻤت , 1002 soni ﺐ ﻏ , 1997 soni زص ﻈ ﻏ bo′ladi. Mingga karrali sonlarni yozishda « غ ni chapdan yoz!» qoida-siga aml qilinadi. Shunga ko′ra ﻎ ﺑ yozuvi 2000 ni , ﺐ ﻏ esa 1002 ni , 1 000 000 soni mingta 1000 ekanidan uni ﻎ ﻏ , 1 milliard 1 000 000 000 ni ﻎ ﻐﻏ ifodalaydi. Shu jihatdan abjad hisobi Rim raqamlari numeratsiyasiga o’xshaydi. Ma’lum ki, Rim numeratsiyasida C belgisi 100 ni, M esa 1000 ni ko ′rsatadi. U holda CM soni 1000-100= =900 ni, MC esa 1000 +100 = 1100 ni ko’rsatadi, abjadda ﻎ ق 100 ۰ 1000=100000 ,ﻖ ﻏ esa 1000+100=1100 ni bildiradi. Katta sonlarning quyidagi jadvaliga ega bo′lamiz (SamDU, inv. . №391224 li kitob): ﻎي 10 ۰ 10 00=10000 = 1 tumon ( ن ﺎﻤت ), 10 tumon = 1 lak ( ﻚ ﻟ ) , 10 lak= 1 хабак ( ﻚ بﺧ ) , 100 lak= 1 kurur ( رو ﺮك ) , 100 kurur = 1 areb ( ﺐ يرا ), 100 areb = 1 kirb ( ب ﺮك ), 100 kirb=1 mil ( ﻞ ﻴم ) va hokazo.. Abjad yozuvidan pozitsion sanoq sistemasida, aynan o′nli va oltmishli sanoq sistemalarida ham foydalanganlar. Mirzo Ulug′bekning jadvalu-l-jaybidan (sinuslar jadvalidan, 2-rasm) , masalan, sin6 0 42’ ning qiymati oltmishli sanoq sistemasida verguldan keyingi kasr bilan ﻪمﺐ ن پ پ ز ko ′rinishida berilgan, bunda پ raqami 0 ni (arabcha sifr ﺮ ﻔﺻ ) bildiradi ya’ni sin6 0 42’ = 0 , 7 0 0 52 43 Agar bu qiymatni o’nli sanoq sistemasiga o’tkazib yozsak: sin6 0 42’ = 7/60 + 0/60 2 + 0/60 3 + 52/60 4 + 43/60 5 ≈ 0,11668048. T o p sh i r i q l a r: 1. Ulug’bek rasadxonasida o’rnatilgan sekstantni (burchak o′lchagichning) abjad yozuvidagi 57 0 dan 80 0 gacha yoyi, 19 0 , 20 0 va 21 0 li belglari bo’lgan parchalari saqlanib qolgan. 1-chizmada tasvirlangan belgilarni o′qing. ﻪ ﻋ ﻂ س 1 - rasm 2. Adabiy asarlardan birida bir shayxning vafot etgan yili لوك ﺎك ﻦ ﻴﻜﺸ م (mushkin kokul) so′zlari bilan ifodalangan. Bu nechanchi yil? - 3 - 3. Quyida keltirilgan abjad yozuvlarining son qiymatlarini yozing: а ) و ﻔض ، ﺎﻴﺛ،ﺪﻏ ؛ б ) ﻊﻏ،ﻲﻏ،ﺎﻴﻏ ؛ в ) ﻎﺟ ،ﻎي ، ﻎ ﻐﻐي

4. Raqamlar va sonlarni yozilish tartiblari bo ’ yicha abjad harflariga almashtiring va natijada qanday jumla hosil bo ’ lishini ayting : а) 200, 400, 80, 4; б) 50, 1, 3, 30, 40, 1, 20; в) 2, 400, 20, 40. 5. Ulug’bekning sinuslar jadvalidan (2-rasm) foydalanib, 7 0 46’,9 0 36’, 10 0 39’ yoy sinuslari qiymatlarini abjadda yozing, ularni oltmishli sanoq sistemasidan o’nli sanoq sistemasiga keltiring, hosil bo’lgan natijalarni biror tayyor jadvalda (yoki EHM da) berilgan qiymat bilan solishtiring. 6. Quyida baqiyatu jadvali atboli buldon va jazirati xalidat va arzu va xattu-l-istivo’ (Shaharlarning abadiy oroldan (geografik) uzoqliqlari (λ, gradus-daraja va minutlar-daqiqalarda) va ekvatordan (geografik) kengliklari (φ , gradus va minutlarda) jadvalidan (3- rasm) parcha keltirilgan : ﺎﻬﻤﻴلقا ا نا ﺪلبﻟا ء ﺎﻤس لوط λ ض ﺮﻋ φ Iqlimlar Shaharlar nomi Geogr. uzunl. Geograf. kengligi سر ﺎﻓ Fors زا ﺮﻴش Sheroz ﺞن پ پ وي ﻂ ك دزي Yazd ﻂ ن پ پ ﺐ ﻟ پ پ ن ﺎﻬﻔﺻ ا Isfahon ن ﺞن ﻪك ﺐ ﻟ د ﺎﺑاﺮﺘسا Astrobod ﻪﻟ ﻂ ن ن و ﻟ Shaharlarning abjadda yozilgan φ ва λ koordinatalarini hozirgi raqamlarda qaytadan yozing va quyidagi savollarga javob bering : 1) hozir hisob boshi Grinvich meridiani va ekvatordan. Oldin qanday bo’lgan? 2) φ ning qiymatlari hozirgi ma’lumotlardan qanchalik farq qiladi? 3) γ – chi ? Alohida topshiriq : 1. Matematika fani rivojiga ulkan hissa qo’shgan qadimgi va yangi zamon olimlarining hayoti va ilmiy faoliyatiga oid kitoblardan foydalanib, sinfdan (auditoriyadan) tashqari o’tkazildigan mashg’ulotlarda muhokama qilish uchun ma’ruzalar tayyorlash, maxsus devoriy gazetalar va varaqalar chiqarish. 2. Mustaqil ravishda o’zingizga tanish so’zlarni arab alifbosida yozing va ularning abjad hisobidagi son qiymatlarini toping.

3. EHM da sonni 60-li sanoq sistemasidn 10-li sanoq sistemasiga (va aksincha) o’tkazish dasturini (programmasini) tuzing, Ulug’bekning sinuslar jadvalidan ixtiyoriy bir qismini o’nli sanoq sstemasiga o’tkazing va biror jadvalda berilgan (yoki EHM dagi) qiymatlari bilan solishtiring. 4. Quyidagi jadvalda Mirzo Ulug’bek «Zij»ida (abjad va 60 lik sanoq sistemasida) айрим bildonlarning (yurtlarning) geografik λ va φ koordinatalari berilgan. Ularni hozirgi zamon ma’lumotlari bilan solishtiring: Yurtlar Hozirgi Ulug’bek « Zij » ida λ φ لوط ضﺮﻋ Basra (Iroq ) 47,6 30,5 ز ﻤ ﻩ ﻞ Kazvin (Eron ) 50,0 37,5 ﻪﻨ ﻩ زﻟ Hamadon ( Eron ) 48,5 34,8 ﺡﻤ ﺡ ﺪﻟ

O'xshashlar

Xatirchigiy – Miyonkoliy risolalari

Tarix o'qitish usullari sistemasi

Yil hisobi. Taqvim (kalendar)

Musulmonlar kalendari. Hijriy yil hisobi

G'iyosuddin Jamshid Al-Koshiy