Umumiy sotsiologiyada stratifikasiya nazariyasining namoyon bo’lish shakllari - Sotsiologiya - Referatlar

Umumiy sotsiologiyada stratifikasiya nazariyasining namoyon bo’lish shakllari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101 KB

Ko'chirib olish

Umumiy sotsiologiyada stratifikasiya nazariyasining namoyon bo’lish shakllari Reja: 1. Ijtimoiy stratifikasiya tizimlari. 2. Zamonaviy jamiyatlarda stratifikasiya nazariyasi. 3. Sinfiy tuzilmadagi o’zgarishlar. 4. Gender va stratifikasion tasnif

Sinfiy tizimlar quldorlik va kasta tizimlaridan ko’p jihatlardan farq qiladi. Ularning to’rt asosiy xususiyatini ko’rib chiqamiz. 1. Boshqa stratalardan farqli o’laroq, sinflar qonun yoki urf-odatlar bilan belgilangan tug’ma xislatlarga aloqador emas. Sinfiy tizimlar, boshqa stratifikasiya tizimlariga qaraganda, ancha elastikdir, sinflar o’rtasida hyech qachon aniq belgilangan chegara bo’lmaydi. Turli sinflarda insonlar o’rtasig; dagi nikohlarga hyech qanday rasmiy to’siqlar yo’q. 2. Sinfga mansublik shaxs tomonidan qozoniladi, boshqa stratifikasiya tizimlaridagi kabi meros bo’lib qolmaydi. Ijtimoiy harakatchanlik — sinfiy tuzilma ichida yuqori va pastga siljish bu yerda boshqa tizimlardan ancha avvalroq pay-do bo’lgan (masalan, kastalar tizimida shaxsning bir kastadan boshqasiga o’tishi umuman mumkin emas). 3. Boshqa stratifikasiya tizimlarida noiqtisodiy omillar yetakchi rol o’ynasa (masalan, hind kastalar tizimida — din), sinflar insonlarning iqtisodiy ahvolidagi farqlar, moddiy resurslarni boshqarish va ularga ega bo’lishi bilan bog’liq. 4. Boshqa stratifikasiya tizimlarida tengsizlik birinchi o’rinda insonlar shaxsiy munosabatlarida huquq va majburiyat larning farqliligida namoyon bo’ladi, sinflar tizimi esa, aksincha katta miqyosdagi shaxssiz munosabatlarda, masalan, sinfiy bo’linishning eng muhim omillaridan biri — har qanday kategoriya vakillariga tegishli bo’lgan va o’z navbatida) umumiy iqtisodiy ahvolga bog’liq bo’lgan mehnat qilish va haq to’lash sharoitlaridir. Sinflarning moddiy boyliklarga ega bo’lishi va bunint natijasida hayot tarzi jihatidan bir-biriga yakin insonlarning yirik guruxi, deb ta’riflash mumkin. Sinfiy farklanish birinchi o’rinda insonlarning moddiy farovonligi va maslagiga bog’liq. Hozirgi zamon g’arb jamiyatida quyidagi sinflar mavjud: yuqori sinf (boy, tadbirkorlar, sanoatchilar va ishlab chiqarish vositalarini bevosita nazorat qiluvchi yuqori tabaqa rahbarlari), o’rta sinf (ko’pchilik xizmatchilar va mutaxassislar) va ishchi sinfi (jismoniy mehnat bilan band odamlar). Ba’zi industrial davlatlarda, masalan, Fransiya va Yaponiyada, to’rtinchi sinf — an’anaviy qishloq xo’jaligi

bilan shug’ullanuvchi dehqonlar yaqingacha muhim rrl o’ynab kelgan. Uchinchi dunyo mamlakatlarida dehqonlar hozir ham eng ko’p sonli sinfni tashkil etadilar. Endi zamonaviy jamiyatlarda yuzaga kelgan holatga alohida e’tibor berib, stratifikasiya haqidagi eng muhim sosiologik nazariyalarni ko’rib chiqamiz. Zamonaviy jamiyatlarda stratifikasiya nazariyasi Eng mashhur nazariy yondashuvlar Maks Veber (1864—1920) tomonidan ishlab chiqilgan. Ularning g’oyalari keyin ishlab chiqilgan deyarli barcha stratifika-siya nazariyalariga asos bo’ldi. Ulardan tashqari, biz Erik Olin Rayt va Frenk Parxinning yangi nazariyalarini ko’rib chiqamiz. Maks va Veber goyalari umuman sosiologiya va uning alohida sohalari rivojlanishiga katta hissa qo’shdi. Ular ijodining turli jihatlariga biz keyinroq murojaat qilamiz. Maks Germaniyada tug’ilgan, lekin hayetining asosii qis-mini Buyuk Britaniyada o’tkazgan. Uning goyalari doimo ziddi-yatli bo’lgan. Ko’pchilik mualliflar, shu jumladan Maks Veber ham, uning siyosiy qarashlarini inkor qila turib, ko’pincha, ularga asoslangan. Maksning ko’p asarlari stratifikasiya mavzusi bilan va birinchi o’rinda, ijtimoiy sinf tushunchasi bilan bog’liq, biroq, qizig’i shundaki, u bu tushunchaning sistematik tahlilini bermagan. Maks to o’limigacha ishlagan qo’lyozmasi (keyinchalik uning asosiy asari — «Kapital» ning bir qismi sifatida chop etilgan) «Sinfni nima tashkil qiladi?» degan savolga to’xtagan. Shunday qilib, Maksning sinf tushunchasi uning butun ilmiy merosi ichidan yig’ib olinishi kerak. Uning sinflar mavzusiga ko’plab murojaatlari ba’zan bir-biriga zid kelib qolishi tufayli, olimlar doimo Maks bu gal nimani nazarda tutayetgedshigi haqida bahs yuritadilar. Shunga qara-may, uning konseshshyasidagi asosiy jihatlar aniq va rav-shan. Sinf tabiati Maks uchun sinf — bu o’z hayotlarini ta’minlash uchun foydalanadigan ishlab chiqarish vositalariga bir xil munosabatda bo’lgan odamlar guruhidir. Zamonaviy sanoat paydo bo’lguncha asosiy ishlab chiqarish vositalari — dehqonchilik va chorlari, ilmiy darajalar, unvonlar, dillomlar va professional tayyorgarlik ularga mehnat bozorida bunday dishyumlarga ega bo’lmaganlar oldida katta ustunlik

beradi. Xuddi shu tarzda, ishchilar orasida ham tajribali va malakalilarga boshqalarga nisbatan ko’proq ish haqi to’lanadi. Ikkinchidan, Veber sinfdan tashqari stratifikasiyaning yana ikki muhim jihatini ajratadi. Biriga u status (mavqye) deb, ikkinchisiga — partiya deb nom berdi. Amalda Veber o’rta asrlardagi tabaqalarni tahlil qilish natijasida olgan mavqye guruhi tushunchasiny moslashtirdi (nemis tilida har ikki tushuncha ham bir so’z yordamida ifodalanadi). Status Status tushunchasi turli ijtimoiy guruhlarning jamiyatda turli darajada obro’ga ega bo’lishi bilan bog’liq. Muayyan mavqyeni boshqalardan ajratib turadigan xususiyatlari sinfiy bo’linishga bog’liq bo’lmagan holda o’zgarib turishi mumkin: ijtimoiy obro’ ham ijobiy, ham salbiy bo’lishi mumkin. Ijobiy imtiyozlarga ega mavqye guruhlariga mazkur ijtimoiy tgoim ichida obro’ga ega bo’lgan odamlar kiradi. Masalan, ingliz jamiyatida vrachlar va ddktorlar katta obro’ga egalar. Salbiy imtiyozlangan mavqye guruhlariga pariy guruhlari kiradi. Aynan o’shalar, boshqa guruhlar uchun ochiq bo’lgan imkoniyatlarni cheklovchi diskriminasiya qurbonlarita aylanadilar. O’rta asrlarda Yevropada bunday pariylar guruhlaridan biri yahudiylar edi. Ularga ba’zi faoliyat turlari bilan shug’ullanish va jumladan davlat amallarini egallash man kilinar edi. Boylikka ega bo’lish, odatda, obro’ga bog’liq, lekin bunda ko’plab istisnolar mavjud. Masalash «oliyjanob kambag’allarning» mavjudligi bunga isbot bo’la oladi. Buyuk Britaniyada aristokrat oilasidan chiqqan odamlar, bor mol-mulkini yo’qotsalar ham, katta hurmat va obro’ga ega bo’lib qolaveradilar. Va, aksincha, «yangi boylarga» an’anaviy yuqori sinf mensimay qaraydi. Sinfga mansublik obyektiv ko’rsatkich bo’lsa, mavqye, aksincha, subyektiv baholashga bog’liq. Sinflar, iktisodiy omillar davlat va daromad bilan bog’liq, mavqye guruhlarning turli hayot tarzi bilan belgilanadi. Hozirgi jamiyatlarda, deydi Veber, sinf va statusdan qatiy nazar, stratifikasiyaga ta’sir o’tkazuvchi partiyalar hokimiyatlarning muhim vositasi bo’lib qolmoqda. «Partiya» — kelib chiqishi, maqsadlari va manfaatlari bir xil

bo’lgani sababli birga faoliyat yuritadigan insonlar guruhidir. Maks turli status va partiyalar shakllanishini sinf tushunchasidan foydalanib izohlagan. Biroq, Veberning hisoblashicha, na statusning shakllanishiga, na partiyalar tashkil topishiga fakatgina sinflar nuqgai nazaridan izoh berib bo’lmaydi. O’z navbatida, status va partiyaga mansublik turli insonlar va guruhlarning, ya’ni sinflarning iqtisodiy ahvoliga ta’sir qiladi. Partiyalar sinfiy farqlarga zid bo’lgan his- tuyg’ularga, masalan, din yoki millatchilik g’oyalariga asoslangan bo’lishi mumkin. Maksistlar Shimoliy Irlandiyadagi katolik va protestantlar o’rtasidagi nizolarni sinfiy kurash nuqtai nazaridan izohlashga urinishlari mumkin, chunki ishchilar orasida katoliklar ko’proq Lekin Veberning izdoshlari bu izohni qoniqarsiz deb topadilar, chunki ko’pchilik protestantlar ham ishchi sinfidan kelib chiqqan. Mazkur odamlar mansub bo’lgan partiya-lar ham sinfiy, ham diniy farqlarni ifodalaydi. Veberning stratifikasiya hakidagi asarlari shuni ko’rsatadiki inson hayotiga, sinfiy mansublikdan tashqari, boshqa stratifikasiya turlari ham katta ta’sir o’tkazadi. Ko’pchilik sosiologlar bunday yondashuvga ko’sshladilar, chunki Veber sxemasi stratifikasiya tahlili uchun moslashuvchan va takomillashgan asos yaratadi. Zamonaviy sinf nazariyasi Veber g’oyalari zamonaviy sosiologiyada modifi-kasiyalashgan ko’rinishda keng ko’llaniladi. Bu nazariyalar ko’p jihatlardan o’xshash bo’lgani va bir-birini to’ldirib turishi sababli, ularni umumlashtiruvchi yangi nazariyalar paydo bo’lmoqsa. Ikki zamonaviy nazariy konstruksiyaga murojaat qilib bunga ishonch hosil qilish mumkin. Erik Olin Rayt: sinflar nazariyasi Amerikalik sosiolog Erik Olin Raytning nuqtai nazari ko’p jihatdan Maks ta’limotiga asoslanadi, biroq Veberning ham bir qator g’oyalarini o’z ichiga oladi. Rayt konsepsiyasiga ko’ra, zamonaviy kapitalistik ishlab chikarishda iqtisodiy resurslar ustidan nazoratning uch turi mavjud. Ularga asoslanib asosiy sinflarni aniqlash mumkin.

1. Investisiyalar va moliyaviy kapital ustidan nazorat. 2. Ishlab chiqarish vositalari (yer, korxonalar, binolar) ustidan nazorat. 3. Ishchi kuchi va hokimiyat ustidan nazorat. Aholining kapitalistlar sinfiga mansub bo’lgan qismi Ulardan hyech bo’lmaganida birini nazorat qiladi. Ishchi sinfi vakillari biror narsani nazorat qilishdan mahrumlar. Lekin, bu asosiy sinflardan tashqari, shunday guruhlar borki, ularning holati noaniq. Bunday odamlarga, deydi Rayt, teskari sinfiy holat xosdir, chunki ular ishlab chikariishing ba’zi jihatlariga ta’sir o’tkaza oladi, boshqalari ustidan esa nazoratdan mahrumlar. Masalan: aqliy mehnat bajaruvchilar, «oq yoqalilar» xuddi ishchilar singari o’z mehnatini tadbirkorga sotadi. Lekin ular o’z mehnat sharoitlarini ishchilarga qara-ganda ko’proq nazorat qilish imkoniyatiga egalar. Rayt bunday holatni «teskari» deydi, chunki bunday xizmatchilar na kapi- talist, na ishchi sinfiga mansub emaslar, lekin har ikkala-siga o’xshash jihatlarga egalar. Frenk Parkin: Veberga yondashuv Britaniyalik muallif F.Parkin tomonidan taklif etilgan yondashuv Maksnikidan ko’ra ko’proq Veber ta’limotiga asoslangan. Parkin ham Veber singari, sinfiy struktura negizi ishlab chiqarish vositalariga egalikdan iborat, degan fikriga qo’shiladi, lekin uning fikricha, mulk ozchilik tomonidan monopollashtirib olinib, hokimiyatga erishishda foydalaniladigan ijtimoiy to’siqlardan faqatgina bittasidir. Ijtimoiy to’siqlar qo’yish guruhlarning ishlab chiqarish vositalarini nazorat qilishda yakkahokimlikka erishish uchun qilgan harakatlari, deya ta’riflanishi mumkin. Boylik va ishlab chiqarish vositalariga egaliqdan tashqari, ijtimoiy to’siqlar o’rnatish uchun, Veber fikricha etnik mansublik, til yoki din kabi status farqlaridan foydalanish mumkin. Ijtimoiy to’siqlar shakllanishi negizida ikki tur jarayon yetadi. Birinchisi — ajratish strategiyasi. Uning yordamida guruhlar moddiy resurslarga begonalar yetishishining oldini oladilar. Masalan: AQShdagi oq tanlilar kasaba uyushmalari, imtiyozlarini saqlab qolish maqsadida, o’z saflariga qora tanlilarni kiritmas edilar. Ikkinchi tur — uzurpasiyaga — kamroq imtiyozga ega bo’lgan tabaqalarning

boshqalarga tegashli resurslarni egallab olishga intilishlari kiradi: qora tanlilarning kasaba uyushmalarida tenghuquqlik uchun kurashi shu tarzda o’tgan. Ba’zi sharoitlarda har ikkala strategiyani birgalikda qo’llash mumkin. Kasaba uyushmalari, masalan, ish beruvchilarga nisbatan uzurpator strategiyasini qo’llay turib, firma daromadlaridan kattaroq ulush olish maqsadida namoyishlar uyushtiradilar. Ular o’z saflariga ztnik guruhlar vakillarini ki-ritmasligi mumkin. Parkin buni qo’sh to’siq deb ataydi. Bu borada Parkin va Raytning qarashlari o’xshashdir. Qo’sh to’siq ham Rayt teskari sinfiy holatni tahlil qilishda ko’rib chiqqan jarayonlarni aks ettiradi. Bu ikkala tushuncha ham shundan dalolat beradiki, stratifikasiya tizimining o’rtasida joylashganlar yuqoridan ko’z uzmaydilar quyidagilarni esa o’zlaridan uzoqlashtirishga intiladilar. Ba’zi mualliflar bugungi kunda sinflar o’z ahamiyatini yo’qotgan deb hisoblaydilar. Ular bundan bir yarim asr avval, sanoat kapitalizmi shakllanishi davrida, sinfiy farklar katta ahamiyatga ega bo’lgan, degan fikrga qo’shiladilar. Hatto, Veber nazariyalarga o’ta tanqidiy yondashadiganlar ham ishchilar va ish beruvchilar o’rtasida o’taketgan tengsizlik mav-jud bo’lganini e’tirof etadilar. Biroq, u paytdan buyon sanoat davlatlarida bu tengsizlik ancha kamaygan deb hisoblanadi. Boylardan undiriladigan soliqlar va kambag’allarga to’lanadigan nafaqalar yuqori va quyi sinflar o’rtasidagi farqni ancha kamaytiradi, bundan tashkari, endi ta’lim barcha uchun ochiq bo’lgan paytda, qobiliyatga ega bo’lgan har qanday odam iqtisodiy va ijtimoiy zinaning eng yuqori pog’onasiga o’zi ko’tarilishi mumkin. Aslida bu holat haqiqatdan yiroqdir. Sinfiy farqlar ta’siri, ehtimol, Maks hisoblaganidan ko’ra ko’proq sohalarga ta’sir qilmaydi. Hatto, tashqi ko’rinishdagi farqlar ham sinfiy mansublik bilan o’zaro bog’liq. Ishchi sinf vakillarining farzandlari yuqori sinf vakillarinikidan ko’ra yengilroq tug’iladi, sekinroq o’sadi, ko’proq kasal bo’ladi va ertaroq hayotdan ko’z yumadi. Yurak-tomir kasalliklari, rak, diabet, pnevmoniya va bronxit kabi kasalliklar sinfiy strukturaning quyi poyunalarida kengroq tarqalgan.

Maks fikricha, yetuk sanoat kapitalizmida ozchilikning boyligi va keng ommaning qashshoqligi o’rtasidagi farq o’sib boradi. Uning hisoblashicha, ishchining maoshi hayot uchun zarur bo’lgan miqdordan hyech qachon oshmaydi, kapital egalari qo’lida esa tobora ko’p boylik to’planib boradi. Jamiyatning quyi tabaqalarida, ayniqsa, ishsizlar orasida, qashshoqlik, og’ir mehnat, qullik, savodsizlik, shafqatsizlik, ruhiy degradasiya o’sib boraveradi. Biz ko’ramizki, Maksning sanoat davlatlarida qashshoqlik va moddiy resurslarning taqsimlanishida tsngsizlikning doimiyligi haqidagi fikri haqiqatga yaqin. Lekin uning asosiy aholining daromadlari past bo’lib qola-verishi, boylar va kambag’allar o’rtasidagi farqning kattayib sinf — 43%, yuqori o’rta — 8%, yuqori — 1%. Sinflarning kasbiy toifalarga chambarchas bog’liqligi aniqlandi. Masalan, yirik tadbirkorlar, vrachlar va yuristlar bir ovozdan yuqori o’rta yoki yuqori sinf deya javob berishar edi, oq va qora tanlilar javoblari o’rtasida sezilarli farq yo’q edi. Sinfiy tuzilma haqida tushuncha Sinfiy ongni o’rganishning uchinchi uslubi sinfiy struktura haqidagi tushunchani tahlil qilishga qaratilgan. Bunday tadqiqotlar natijasida ko’p ma’lumot olindi, chunki ular odamlarning sinfiy farqlar tabiati va kelib chiqishi haqidagi fikrlarini ko’rsatadi. Ba’zan, masalan, sinf tushunchasining o’zi emas, sinfiy ongning muhim tomonlarini ko’rsatuvchi holat yoki dunyoqarash qo’llaniladi. Masalan, yuqori o’rta va yuqori sinfga mansub bo’lganlar umuman sinflar mavjudligini inkor etadilar. Sosiologiya nuqtai nazaridan bu inkor ma’lum sinfiy ongning ifodasidir. Bunday odamlar, odatda ijtimoiy dunyodagi yuksalish imkoniyatini barcha uchun teng bo’lgan holatlar iyerarxiyasi deb baholaydilar. Ularning stratifikasiya haqidagi tushunchasi o’z tajribalarini ifoda etadi, lekin butun jamiyatta ekstrapolyasiya qilinadi. Boshqa tomondan, sinfiy strukturaning quyi pog’onalari vakillari stratifikasiyaga «biz» va «ular» qarama-qarshiligi nuqtai nazaridan qaraydilar. «Ular»— bu hokimiyatga ega bo’lgan amaldorlar, bosslar, boshqaruvchilar. «Biz» — bu ishdagi tobelik va hayotdagi nisbatan huquqsizlik nuqtai nazaridan bir xil

holatni egallagan hokimiyat obyektlari. Sinfiy struktura hakidagi tushunchalar tahlil qilingan klassik asar 60-yillarda Devid Lokvud tomonidan yozildi. Uning hisoblashicha, insonlarning sinfiy strukturasi tushunchasi ularning turmush sharoitidan kelib chiqadi. Ularning sinfiy tizimni tushunishlarini ish doirasi, mahalliy jamiyat, yashab turgan shahri belgilaydi. Lokvudning asari ishchi sinfga tegishli bo’lib, bu sinfning jamiyat sinfiy strukturasi borasidagi tushunchalarini uch turga bo’ldi. An’anaviylik sanoatlashgan mamlakatlarda yashovchi guruhlarga xosdir. O’lar aholining qolgan qismidan ajratilgan bo’lib, o’xshash sharoitlarda va qalin xamkorlikda ishlaydilar. Janubiy Uelsdagi shaxtyor shaharchalari bunga misol bo’la oladi. Bunday jamiyatlarda odatda ishchi .s^inf ichida birdamlik tez hosil bo’ladi. Bunday fikrlar egalari ijtimoiy dunyoga «biz» va «ular» o’rtasidagi farq nuqtai nazaridan qaray-dilar. Ular odatda kasaba uyushmalarining ashaddiy a’zolaridir. Ehtiromli an’anaviylik har xil sharoitda yashab ishlaydigan ishchi sinfga, masalan, kishloq xo’jaligi ishchilariga xosdir. Ular sinfiy strukturaga ijobiyroq qarashga egadirlar. Ularning fikricha, bu dunyoda har kim o’z o’rnini biladi, mavjud bo’lgan ijtimoiy farqlanish faqatgina qobiliyat va ma’suliyat darajasini aks etgiradi va demak, o’rinlidir. Bunday odamlar o’z boshliqlarini hurmat qiladilar va sinfiy iyerarxiyani legitim va zarur deb hisoblaydilar. Ko’pchilik bunday ishchilar kasaba uyushmalariga befarq yoki salbiy munosabatda bo’ladilar. Ishchi — mulk egalarining qarashlari yuqoridagilardan tubdan farq qiladi. Ular boshliqlardan va an’anaviy ishchi shaharchalardan uzoqda shahar chetlarida o’z uylarida yashaydilar va «individualist» qarashlarga egalar. Ular uchun ish faqatgina o’zini va oilasini yaxshilab ta’minlash uchun vositadir va sinfiy ideallarga ular ortiqcha qiziqish ko’rsatmaydilar. Gold-torp, Lokvud va ularning hamkasabalari tomonidan avtomobil sanoati ishchilari orasida o’tkazilgan tadqiqot ularning ko’pchiligi aynan shunday qarashga ega ekanliklarini ko’rsatadi. Lokvud tipologiyasi ko’plab bu turdagi tadqiqotlarga asos bo’ldi, ularning ba’zilarida taklif ztilgan toifalar shubxa ostiga qo’yidsi. Ko’pchilik tadkiqotchilar

shuni aniqladilarki, sinfiy tizim haqidagi tushunchalarni uchga bo’lish Lokvud hisoblaganchalik aniq emas. Qarashlari proletarlarga xos bo’lgan ishchilar hyech ham boshqalardan agressivroq emas edilar. O’z navbatida «mulk egalari» turli norozilik namoyishlarida qatnashishga tayyor ekanliklarini bildirardilar. Bu ularning dunyoni «biz» va «ular»ga ajratishlaridan dalolat berardi. An’anaviy ishchi jamoalar so’nggi o’n yilliklar davomida yuz bergan iqtisodiy o’zgarishlar natijasida asta-sekin yo’q bo’lib ketmoqdalar. Masalan, ko’mir kazib olish va po’lat quyish sanoati inqirozga yuz tutdi. Ko’plab ishchilar eski joyla- ridan ko’chib ketmoqsalar, bu jarayon ishga «mulkdorlarcha» yondoshishning rivojlanishi bilan ham bog’liq. Biroq, «biz» va «ular»ni ajratish saqlanib qoldi, bunday dunyoqarash ko’plab ishchi rayonlarda haligacha hukm surmoqsa. Etnik guruhlar to’plangan joylarda sinfiy ajratishdan tashqari etnik ziddiyatlar ham mavjud. Sinfiy tuzilmadagi o’zgarishlar Yuqori sinf parchalanmokdami? Avval ta’kidlangandek, yuqori sinf (barcha ijtimoiy sinflar kabi) o’z navbatida tabaqalarga bo’linadi. Biroq, ba’zi mualliflarning fikricha, hozirgi paytda yuqori sinf ichida shunchalik farqli tabaqalar mavjudki, uni yagona sinfiy toifa deb atash mumkin emas. "XIX asr — XX asrning boshida, — deydi ular, — yuqori sinfga mansublik mulkka, ya’ni korxonalar, moliyaviy tashkilotlar va yerga egalik bilan belgilanar Umuman olganda, ishchi sinfi ichidagi stratifikasiya, sinflararo stratifikasiya kabi, nafaqat professional farqlar, balki iste’mol qilish va turmush tarzidagi farq bilan ham belgilanadi. Hozirgi jamiyatlar moddiy ne’matlar sotib olish bilan chambarchas bog’liq bo’lgan iste’mol jamiyatlaridir. Ma’lum ma’noda, iste’mol jamiyati — bu sinfiy farq ma’lum darajada bartaraf etilgan, turli sinflar vakillari bir xil televizion ko’rsatuvlar tomosha qiladigan «ommaviy jamiyatdir». Biroq, boshqa tomondan, «did» va turmush tarzidagi farqlar sinfiy farqlanishni kuchaytirib yuborishi mumkin. Gender va stratifikasion tasnif

Ko’p yillar mobaynida stratifikasiya tadkiqotlarida jinsiy farqlanish o’ynaydigan rolga yetarli e’tibor berilmas edi. Mualliflar o’z asarlarini xuddi ayollar umuman yo’qsek yozishar edi, yoki hokimiyat, boylik, obro’-e’tiborga ega bo’lish-dagi tengsizlikni tahlil qilishda ayollar hyech qanday rol o’ynamaydi deb hisoblar edilar, biroq gender o’zi stratifikasiyaning yorqin misollaridan biridir. Ijtimoiy hayotning ma’lum sohalarida erkaklar ayollardan ustun turmagan jamiyatning o’zi yo’q. Sinfiy bo’linish va gender Gender va stratifikasiya tadqiqotchilari oldida turgan eng muhim muammolardan biri quyidagicha: Gender farqlari sinfiy farqlanishda qanchalik ahamiyatga ega? Gender farqlari sinfiy tizimlarga qaraganda chuqurroq tarixiy tomirlarga ega; erkaklar qadimgi ovchilar jamiyatlari, ya’ni sinfsiz jamiyatlarda ham ma’lum ustunliklarga ega edilar. Biroq, zamo-naviy jamiyatlarda sinfiy farqlanish shunchalik katta ahamiyat qozondiki, ular, shubhasiz, gender farqlaridan muhimroqdir. Ko’pchilik ayollarning moddiy ahvoli ularning erlari va otalarining ahvoli bilan belgilanadi va bu holat biz bugun gender farqlarini sinf tushunchasi orqali ta’riflashimiz kerak deyishga asos bo’la oladi. Bunday yondoshuvni Frenk Parkin shunday ifoda etgan: Shubhasiz, ayol statusi ishga joylashish imkoniyati, mulkka egalik, maosh mikdori kabi ijtimoiy hayotning turli sohalarida ko’plab muammolar keltiN rib chikaradi. Biroq jins bilan bog’liq bo’lgan bunday farqlarni stratifi-kasiyaning tarkibiy qismi deb hisoblash unchalik foydali emas. Ayollarning aksariyati uchun ijtimoiy va iqtisodiy ne’matlarning taqsimlanishi ular-ning oilalari, ayniqsa erlarinnig ahvoli bilan belgilanadi. albatta, bugun ayol statusiga ularning jinsiy mansubligi bilan belgilanadigan umumiy xususiyatlar ham xosdir, biroq ularning ijtimioy-iqtisodiy resurslar munosabati, odatda ularning o’zlarining holati yoki faoliyati bilan emas, balki erlari va otalarining holati va kasbi bilan belgilanadi. Agar malakasiz ishchilarning xotin va kizlari boy yer egalarining xotin va qizlari bilan o’xshash xislatlarga ega bo’lsalarda, ular o’rtasidagi farqlar yaqqol ko’zga

tashlanadi. Biz ayollar hayotining jinsiy mansubligi bilan bog’liq bo’lgan kamchiliklari sinfiy farqlardan kelib chiqqai kamchiliklardan ham o’tib ketgan taqdirdagina jinsni stratifikasiyaning muhim jihati deb ayta olamiz. Ayollar «shaxsiy hayot» doirasi bilan ko’proq chegaralangan, ularning ishi — oila, farzandlar va uy hisoblanadi. Boshqa tomondan, erkaklar «ijtimoiy sohalarga» ko’proq berilgan, ularning dunyosini — pulli ish, ishlab chiqarish va siyosat tashkil qiladi. Aynan sinfiy farqlar gender stratifikasiyasini belgilaydi, degan fikr anchadan buyon mavjud, lekin bugun bu fikr munozaralar mavzusiga aylandi. Jon Goddtorp sinfiy tahlilning an’anaviy usulini himoya qilib chiqdi, unga ko’ra, ayollar maoshi erkaklarnikiga qaraganda ancha past, shuning uchun ayollarni erlari mansub bo’lgan sinfga kiritish mumkin. Goddtorp ta’kidlaydiki, bu fikr seksizm mafkurasining ko’rinishi emas. Aksincha, ko’plab ishlaydigan ayollarning tobelik holati sezilib turadi. Ayollar erkaklarga qaraganda ko’proq yarim ish kuni bandlikka majbur bo’ladilar. Ular farzandni tarbiyalash uchun ishni to’xtatishga majbur bo’ladilar. Ko’pchilik ayellar iqgisodiy jihatdan erlariga qaramdir, shuning uchun ham ularning sinfiy mansubligi erlarining holati bilan belgilanadi. Goldtorpning dalillari bir necha yo’nalishda tanqid ostiga olinishi mumkin. Birinchidan, ko’plab oilalarda iqtisodiy barqarorlik va turmush tarzini saqlab qolishda ayollar mao-shining hissasi katta. Ikkinchidan, ayol mansabi erining holatiga ta’sir o’tkazishi ham mumkin. Ayollar kamdan-kam hollarda erlaridan ko’proq maosh olsalarda, uning mansabi erining sinfiy mansubligini belgilashda asosiy omil bo’lishi mumkin. Bunday holat, masalan, er malakasiz ishchi bo’lib, xotin biror do’konda boshqaruvchi bo’lib ishlaganda yuz berishi mumkin. Unda xotinning lavozimi butun oila holatini belgilaydi. Uchinchidan, ko’plab oilalarda «sinflar kesishuvi» kuzatiladi, unda erning ishi yuqoriroq sinfiy kategoriyaga kiradi yeki aksincha. Bu turdagi munosabatlar deyarli o’rganilmagan. Shuning uchun erning ishi belgilovchi omil bo’lipshga aniq ishonish qiyin. Ba’zi hollarda bir oila a’zolarini realistik ravishda turli sinflarga kiritish maqsadga muvofiqdir. Go’rtinchidan, yagona boquvchisi ayol bo’lgan

oilalar soni ortib bormoqsa. Alimentlar hisobiga ayol uni eri bilan bir xil iktisodiy darajaga qo’yadigan daromadga ega bo’lishi mumkin, bu uning sinfiy mansubligini belgilovchi asosiy omil bo’ladi. So’nggi tadqiqotlar "ayollarning iqtisodiy ahvoli erlarining daromadidan kelib chiqadi", degan fikrning noto’g’riligini isbotlamoqda. Shvesiyada o’tkazilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, «sinflar kesishuvi» mavjud bo’lgan oilalar keng tarqalgan. Ko’pchilik hollarda er yuqoriroq mavqyega ega bo’la-di, biroq buning aksi ham uchrab turadi. Tadqiqot shuni ko’rsa-tadiki, bunday oilalardagi ichki munosabatlarda turli sinflar elementlari mavjud bo’ladi. Masalan, uyda kasal farzand bilan kim qolishi borasidagi qaror oiladagi sinfiy — gender holatiga ko’ra qabul qilinar edi: agar ayol yuqoriroq mansabga ega bo’lsa, bu majburiyat er zimmasiga yuklanar edi. Stratifikasiya borasidagi asarlarda ayollar axvolini o’rganish, Ayollar kamdan- kam faoliyat turlari tahlili va kasb borasidagi tadkiqotlarning bevosita obyekti bo’ladilar. Ular haqida gapirilsa ham, erkaklar faoliyati va karashlari hakidagidan ancha kamroq gapirildi. Roslin Fildberg va Evilin Glenn sinf va gender farklarini o’rganishda qo’llaniladigan ikki konseptual modelni ajratadilar. Birinchisi — ishlab chiqa-rish modeli, asosan erkaklarga nisbatan qo’llaniladi, ikkinchisi — gender modeli — ayollarga. Ishlab chiqarish modeli asosiy ijtimoiy alokalar ishi bilan belgilanadi, erkak kishi oila boshi bo’ladi va inson hayotiga ish va maosh asosiy ta’sirini o’tkazadi degan taxminlarga asoslanadi. Gender modeli ham oilada erkaklar yetakchi rol o’ynashini tan oladi, lekin unda ishlab chiqarish asosiy omil emas. Oilaviy aloqa-lar asosiy omil hisoblanadi. Oilaviy vazifalarni bajarish inson hayotining asosiy jihati hisoblanadi. Bandlik borasidagi ba’zi mashhur asarlarni tahlil kilib, Fildberg va Glenn ko’rsatadilarki, ular mualliflarning yuqorida qayd etilgan modellariga ortikcha berilib ketishi olingan xulosalarni o’zgartirib yuboradi. Masalan, ular shu nuqgai nazardan Robert Blaunerning «Begonalashish va erkinlik» asarini tahlil qilganlar. Bu asar to’kimachilik sanoati korxonalarida ishlovchi ayollar va erkaklar ishini taqqoslashga bag’ishlangan. So’rov qilinganlarning bajarayotgan ishlari asosan

qoloq va zerikarli edi. Ayollarga qat’iyroq talablar qo’yilar edi, chunki ularning mehnati mashinalar bilan bog’liq edi va bu doimo yuqori ish suratini saqlab turishni talab qilar edi. Biroq, erkaklarga karaganda og’irroq ish sharoitiga ega bo’la turib, ayollar kamroq norozilik bildirar edilar. Blauner bu holatni ish ayol hayotida asosii rol o’ynamasligi bi-lan izohlaydi, ular uchun asosiysi — rafikd va ona rolidir. Boshqacha qilib aytganda, u bunday xulq-atvorni gender modeli ichida izohlaydi. Blauner, erkaklar haqida mufassal ma’lumot to’plagan bo’lsa-da, bu izohning hyech qanday isbotini keltirmaydi. Uquvchi Blauner kitobida so’rov qilinganlar ichida onalar va uy bekalari ulushi kanchaligi, ularning uydagi va- zifalari nimalardan iboratligi haqida hyech qanday ma’lumot topa olmaydi. Ayollarga bajarayotgan ishi hyech qanday ta’sir o’tkazmaydi, deb hisoblanar edi. Erkaklarga kelganda esa, ularning o’z ishiga munosabatlari sinchiklab tahlil qilingan. fildberg va Glenn quyidagi xulosalarga keldilar. Bir necha izoh haqiketga yaqin bo’lgan holatda, hyech qanday asossiz gender yoki ishlab chiqarish modeliga yaqin bo’lgani tanlab olinadi... Muqobillikni izlash shu bilan yakunlanadi. Modellar tayyor izoh taqsim etadi va tadqiqotchi eng oson yo’lni tanlaydi. Bunday yondashuvda natijalar jiddiy shaklda o’zgarib ketadi. Yana muhimrog’i shuki, bir qator tadqiqotlar noto’g’ri yo’lga solinadi. Ishlab chiqarish — gender paradigmasi asosiy, o’rganish predmetini belgilovchi omilga aylanib qoladi. Gender va stratifikasiyani o’rganish murakkabligi Hozirgi kunda gender va stratifikasiyani samarali tahlil qilish uchun mos konsepsiyalar mavjud emas. Ham nazariy, konseptual yangiliklar, hamda empirik tadqiqotlarning yangi yo’nalishlari zarur. Fildberg va Glenn modellari sinf va oila sohalari tahlilida avvaldan mavjud bo’lgan xatolarni ko’rsatib beradi. Stratifikasiya tadqiqotlarida butun e’tibor erkaklarga qaratilgan, ularning oilalari esa kdndaydir «ilo-va» hisoblanar edi. Sosiologlar ayollar hayotini o’rganganida esa, ularning ko’ziga faqatgina shaxsiy soha — uy va oila ko’rinadi, degan xulosaga keldilar. Ayollarning oilaviy hayoti va mehnat faoliyati bog’liqligi haqida haligacha hyech narsa ma’lum emas.

Biroq, bu yo’nalishda ham tadqiqotlar boshlanmokda. Ketlin Gerson ayollar ish, mansab va onalik burchi orasida nimani afzal ko’rishlarini o’rganib chikdi. So’shti chorak asr mobaynida odatda ayollar bilan bog’liq bo’lgan uy bekasvG’obrazi asta-sekin o’zgara boshlagan. An’anaviy «uy bekasi» obraziga Qarshi «ko’cha ayoli» timsoli paydo bo’ldi. Ayol uy bekasi va erkak — boquvchi bo’lgan an’anaviy oilalar Britaniyada tobora kamayib bormoqda. Gerson hayotida tanlashi mumkin bo’lgan to’rtta yo’lni ko’rsatadi. Ba’zilar haligacha an’anaviy yo’lni afzal ko’radilar. Ular hayot mazmunini onalikda ko’radilar. Onalik ular uchun har qanday mansabning o’rnini bosadi. Ular kamdankam hollarda ishlaydilar. Ayollarning boshqa bir qismi an’anaviy yo’nalish va yaxshi maoshli ish o’rtasidagi yo’lni tanlaydilar. Ular ishga ortib borayotgan ishtiyoq va ayni paytda onalikka ikki xil kayfiyat his etadilar. Odatda bunday ayollar erta turmushga chiqadilar, keyinchalik esa nikohdan ko’ngli qoladi yoki ajralib ketadilar va ish istay boshlaydilar. Uchinchi guruh noan’anaviy yo’ldan boradi. Bunday ayollar boshidayoq ishda yuqori mansabga ko’tarilishga intilishlarini biladilar, shu-ning uchun shunga mos oilaviy sharoit yaratib yashashga harakat qiladilar. Avvalgi zamonlarda ularning ko’pchiligi bu yo’ldan qaytib, oila va farzandlari uchun mansabdan voz kechar edilar. Bugunga kunda ayollarning o’z yo’llarida kat’iyroq turishlari normal holatdir. To’rtinchi tur ayollarda ishlashga ishtiyoq yo’qolgan bo’lib, uy ular uchun jannatdir. Mehnat faoliyatining boshida ularning umidlari katta bo’lgan, lekin xayollar ro’yobga chiqmagach, ular o’zlarini oila bilan ovutadilar. Shunday qilib, ayollarning qaysi yo’lni tanlashlariga turli yo’nalishlar, his-tuyg’ular va hayot tajribasining yig’indisi ta’sir o’tkazadi. Ijtimoiy harakatchanlik Stratifikasiyani o’rganar ekanmiz, biz nafaqat iqtisodiy va professional holatlar farqini, balki bu holatlarni egallab turgan shaxslar bilan nimalar sodir bo’lishini ham hisobga olishimiz kerak. Ijtimoiy harakatchanlik atamasi ma’lum shaxs yoki guruxlarning ijtimoiy-iqtisodiy holati o’zgarishini bildiradi. Vertikal harakatchanlik ijtimoiy-iqtisodiy shkala bo’ylab yuqoriga yoki pastga siljishni

ifoda etadi. Biror shaxsning daromadi ko’payib, yangi mulk sotib olsa, statusi ko’tarilsa, unga ijtimoiy yuksalish, yuqoriga siljish holati, bunga teskari yo’nalishda o’zgarayotganlarga pastga siljish holati xos bo’ladi. Hozirgi jamiyatlarda shuningdek gorizontal harakatchanlik keng tarqalgan. U shahar, rayon va hokazolar o’rtasida geografik siljishlar ma’nosinylanglatadi. Ba’zan vertikal va gorizontal harakatchanlik qo’shilib keladi. Masalan, biror kompaniya xizmatchisini firmaniny boshqa shaharda joylashgan filialiga, yuqoriroq lavozimga o’tkazadi. Ijtimoiy harakatchanlikni o’rganishning ikki asosiy yo’li mavjud. Biror shaxsning mehnat faoliyatini — hayot davomida u ijtimoiy shkala bo’yicha kanchalik yuqoriga yoki pastga siljiganligini kuzatish mumkin. Bu intragenerasion harakatchanlik, ya’ni bir nasl doirasidagi harakatchanlik deb ataladi. Boshqa tomondan, bolalar kasb tanlashda ota-bobolari izidan borishini kuzatish mumkin. Turli nasllarni qamrab oladigai harakatchanlik intergenerasion harakatchanlik deb ataladi. Xarakatchanlikni takqoslash tadqiqotlari Jamiyatning vertikal harakatchanligi darajasi — quyi tabaqalardagi iste’dodli odamlarning yuqori tabaqalarga ko’tarilish imkoniyatini ko’rsatuvchi «ochiqdik» ko’rsatkichidir. Zamonaviy industrial mamlakatlar ijtimoiy harakatchanlik nuqtai- nazaridan qanchalik «ochiq»? Buyuk Britaniya haqiqatdan xam ideal teng imkoniyatlar jamiyatimi? Ijtimoii harakatchanlik borasida tadkiqotlar ellik yildan ko’proq olib borilmoqda. Ularda odatda turli mamlakatlar taqqoslab o’rganiladi. Bu borada ilk asarlardan biri 1927 yilda Pitirim Sorokin tomonidan chop etilgan. Sorokin ko’plab turli jamiyatlarni shu jumladan qadimgi Rim va qadimgi Xitoy jamiyatlarini, birinchi bo’lib AQShdagi ijtimoiy harakatchanlikni mufassal o’rganib chiqdi. U shunday xulosaga keldiki, AQShda tez ko’tarilish imkoniyati, amerika folklorida ko’rsatilganiga qaraganda, ancha cheklangan edi. Biroq, ma’lumot yig’ishda Sorokin ancha qoloq uslublardan foydalangan. Bundan qirq yil keyin Piter Blau va Otis Dadli Dan-ken tomonidan o’tkazilgan tadqiqot ancha mukammalroq va mufassalroq edi. U hozirgacha bir davlat ichidagi harakatchanlikning eng puxta taxdili bo’lib qolmoqda (shuni ta’kidlash joizki,

ushbu asarga ham biz avval aytib o’tgan kamchilik xosdir — unda faqatgina erkaklarga e’tibor qaratilgan). Vlau va Danken umumxalq so’rovidan 20000 erkakning ma’lumotlarini tanlab olgan. Ular shu xulosaga keldilarki, AQShda vertikal harakatchanlik ancha rivojlangan, biroq barcha siljishlar bir-biriga yaqin bo’lgan professionallar o’rtasida amalga oshadi. «Uzoq» ijtimoiy siljishlar kam uchraydi. Alohida mansabda ham, keyingi naslga o’tishda ham ijtimoiy tabaqaning pasayi-shi mumkin bo’lsada, ijtimoiy o’sish ko’proq kuzatiladi. Sababi shundaki, "oq yoqalilar" va malakali mutaxassislar uchun ish joylari soni "ko’k yoqalilar"nikidan tezroq oshgan va natijada ko’plab ishchilar "oq yoqalilar" toifasiga qo’shilgan. Ijtimoiy harakatchanlik borasida eng mashhur xalqaro tadqiqot, ehtimol, Seymur Martin Likset va Reynxard Ben-Diksnint asaridir. Ular 9 sanoat mamlakati — Buyuk Britaniya, Fransiya, G’arbiy Germaniya, Shvesiya, Shveysariya, Yaponiya, Daniya, Italiya va AQD1 bo’yicha ma’lumotlarni taxdil Qilganlar. Ularni asosan erkaklarning "ko’k yoqali"dan "oq yeqalilar" toifasiga siljishi qiziqtirgan. Ular AQShni bu oorada boshqa davlatlarga qaraganda ochiqroq deb hisoblashar qon, gigiyena va tarbiya haqida zarracha tushunchaga ega emaslar» degan fikr hali ham keng tarqalgan.

O'xshashlar

Ijtimoiylashuv jarayonlarining namoyon bo’lish shakllari

Umumiy sotsiologiyada gender muammosi

Ijtimoiy stratifikasiya sotsiologiyasi

Umumiy sotsiologiyada siyosat hukumat va davlatning o’rganilishi

Sotsiologiyada tarmoq yo`nalishlar