Umumiy sotsiologiyada gender muammosi - Sotsiologiya - Referatlar

Umumiy sotsiologiyada gender muammosi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69.5 KB

Ko'chirib olish

Umumiy sotsiologiyada gender muammosi Reja: 1. Ijtimoiylashuv jarayonlarida gender masalalari. 2. Gender o’xshashlik bo’yicha nazariyalar. 3. Mehnatdagi tengsizlik va uning oldini olish chora tadbirlari. 4. Ayollar harakatining o’ziga xos tarzda namoyon bo’lishi.

Ilmda gender belgisi bo’yicha farqlar kay tarzda rivojlanishiga bag’ishlangan qator tadqiqotlar o’tkazildi. Gender kamsitishning aksariyat shakllari yuqorida aytib o’tilgan tug’uruqxonadagi gaplardan qo’ra nozikroq, ammo shunday bo’lsada, ular juda rivojlangan va keng tarqalgan. Ona va bola o’rtasidagi munosabatlarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, o’g’il va qiz bilan ota-onalar, hyech qanday farq qilishmayotganligiga ishonch hosil qilgan bo’lsalar ham, turlicha muomala qilishadi. Kattalardan bolani tavsiflashni so’rashganda, javoblar ularning fikricha bola qaysi jinsga mansubligiga qarab farqlanardi. Bir tajriba davomida beshta yosh ona ustidan kuzatuv olib borildi. Erkaklar xukmronligi Erkaklar va ayollarning turli jamiyatlardagi vazifasi farqlansa-da, hozirgacha ayollar ustunlik qiladigan jamiyat uchramagan. Barcha joyda ayollarning birinchi gadsagi vazifasi bola tarbiyasi va uy-ro’zg’or ishlari hisoblangan, siyosiy va harbiy faoliyat esa erkaklar ixtiyorida qolgan. Dunyoda erked* lar bolalar tarbiyasi uchun to’liq javobgar bo’lgan joy yo’q. Ayni paytda, mol boqish, hayvon ovlash va dehqonchilik ayollar zimmasiga yuklangan jamiyat ham yo’q. Sanoati rivojlangan davlatlarda mehnat taqsimoti bunchalik yaqqol namoyon bo’lmasa-da, hukmron doiralarda baribir erkaklar ustun. Erkaklar ustunligi odatda «patriarxat» atamasi bilan izoh-lanadi. Biroq patriarxat nima sababdan umumiy bo’shashish kerak? Bu savolga turlicha javob berish mumkin, eng oddiysi quyidagicha: ayollar farzandni dunyoga keltiradi va boqadi, ayni paytda bolalar ko’p e’tibor talab qiladi. Demak, onalik ayol uchun asosiy vazifa bo’lib qoladi. Chodorou dastavval shunga e’tibor qaratadi. Onaning bolasiga tabiiy yaqinligi shunga olib keladiki, u keyinchalik ham bolasiga g’amxo’rlik qilishda davom etadi. Ayollarning bu vazifasi barcha madaniyatlarga xos: shuning uchun ayollar uchun uy ishi asosiydir. Fransuz yozuvchisi Simona de Bovuar aytganidek, ayollar ijtimoiy hayotda ishtirok etmay qo’ygani uchun ikkinchi darajali jinsga aylanib qolganlar. Erkaklarning ayollardan ustunligi jismoniy kuchi yoki akli tufayli emas. Ayollar homiladorlikning oldini olishda

faqat o’z jinsi xususiyatlarigagina tayanishi mumkin edi. Ko’p farzand ko’rish va uy-ro’zg’or ishlarining ko’pligi ularni erkaklarga qaram kilib qo’yar edi. Xotin-kizlar va ish joyi: tarixiy sharh Sanoatgacha bo’lgan jamiyatning aksariyat qatlamlari uchun (zamonamizdagi «uchinchi dunyo» mamlakatlari uchun) ishlab chiqarish faoliyati va uy ro’zg’or ishi ajratilgan emas edi. Ishlab chiqarish uyda yoki uy yaqinida olib borilar edi. O’rta asrlar Yevropasida oilaning barcha a’zolari birga dehqonchilik qilar yoki hunarmandchilik bilan shug’ullanar edi. Shaharlarda ustaxonalar uy ichida joylashgan bo’lib, barcha ishlab chiqarish bilan mashg’ul bo’lar edi. Masalan, gazmol to’qipshi olsak, bolalardan tortib, kattalargacha bu jarayonda ishtirok etar edi. Ayollar va bolalar non pishirish va tikuvchilik, etiqdo’zlikda erkaklar bilan baravar ishlar edi. Ishlab chiqarishdagi o’rni tufayli ayollar uyda katga obro’ga ega edi, vaholanki siyosat yoki urushga ular yaqinlashtirilmas edi. Hunarmandlar va fermerlarning buxgalterlik hisob-kitoblarini ko’pincha xotinlar yuritar edi, erining o’limidan so’ng uning ishini xotini davom ettirardi. Sanoat rivojlanib, sharoit o’zgargach, vaziyat ham o’zgardi. Endi asosiy ishni mashinalar bajarar, ularni vazifalari aniq belgilangan odamlar boshqarar edi. Ishchilar bilan shartnoma tuzilar, endi oila a’zolari ishga jalb qilinmas edi. Biroq Buyuk Britaniya va boshqa Yevropa mamlakatlarida oila-ni butunisicha ishga yollash davom etgan. Bunday chegaralash tartibi yo’q bo’lgach, uy bilan ishning farqi yaqqol namoyon bo’ldi. Ayollar uydagi mulk deb qaraladigan bo’ddi. Jamiyatning turli qatlamlarida ayol kishining joyi — uyda degan qarashga turlicha munosabat mavjud edi. Boy ayollar xizmatkor va enaga yollar, kambag’allar esa qiynalar edi. Ular ham uyda ishlar, ham ishlab, ham eriga qarashishi kerak edi. XIX asrning ikkinchi yarmigacha ayollar ijtimoiy mehnatga keng jalb etilmagan edi. 1910 yilgacha Buyuk Britaniyada ish-laydigan ayollarnysh uchdan biri yoki xizmatkor yoki enaga edi. Asosan, turmushga chiqmagan qizlar ishlar edi; ularning oyli-gi ota-onasiga jo’natilar edi. Erga tekkach ular ishdan bo’shar edi. O’shandan buyon ishchilar orasida ayollar soni doimiy ravishda ortib bordi.

Birinchi jahon urushida ishchi kuchining yetishmasligi bunga muhim omil bo’ldi. Urush paytida ayollar erkaklar bajaradigan ko’p ishlarni qilishgan. Urushdan qaytgach, erkaklar yana o’z o’rinlarini egallashdi, biroq ortga yo’l yo’q edi. Bugungi kunda Yevropa mamlakatlarining aksariyatida, jumladan, Buyuk Britaniyada 16 yoshdan 60 yoshgacha bo’lgan ayollarning 50%i ish haqi to’lanadigan doimiy ish joyiga ega. Ayniqsa, oilali ayollar orasida bandlik keng tarqalgan. Buyuk Britaniyada bolasi 3 yoshgacha bo’lgan ayollarning 40%i uydan tashqarida mehnat qiladi. Ayni paytda haq to’lanadigan mehnat bilan band bo’lgan erkaklarga nisbatan bunday ayollar kamdir. 25 yoshdan 60 yoshgacha bo’lgan erkaklarning 80 %i haq to’lanadigan ishga ega. Ayollar bandligining ko’payishi erkaklarni siqib chiqarish evaziga emas, umumiy ish joyining ko’payishi tufayli sodir bo’lgan. Mehnatdagi tengsizlik Hozirgi paytda ishchi-ayollar aksariyat hollarda kam ish haqi to’lanadigan og’ir mehnatni bajaradi. Bunday holat bandlik tizimidagi o’zgarishlar bilan bir qatorda, shuningdek, xotin-qizlarning jamiyatdagi o’rniga eskicha yondashuv ta’siri natijasida vujudga kelgan. Idora xizmatining moxiyati va nufuzida o’zgarishlar bo’lgani bunga yaxshi misoldir. 1850 yilda Buyuk Britaniyada klerklarning 99%i erkaklar edi. Xizmatchi bo’lish degani, odatda, mas’uliyatli.davozimni egallash, hisob-kitob ishlarini bilish va kerak bo’lsa, boshqaruvchi vazifasi-ni zimmaga olishni nazarda tutar edi. Fransiyadagi dastlabki feminizm Ayollar huquqini himoya qiluvchi dastlabki faol guruhlar 1789 yilgi fransuz inqilobidan keyin paydo bo’lgan edi. XVIII asrning 90-yillarida tenglik va ozodlik g’oyalari ta’sirida qator shaharlarda bir necha ayollar klublari tashkil etiladi. Ularda ayollar to’planib, ta’lim, mehnat, jamiyat ish-larini boshqarishda ishtirok etishga da’vat qiluvchi siyosiy dasturlar ishlab chiqishgan. Shunday klublardan birining rah-bari Mari Juz «Ayollar huquklari deklarasiyasi» deb nomlangan chaqiriq yaratgan. Bu hujjat inkilobning asosiy konstitusiyaviy hujjati bo’lgan «Inson va fuqaro huquqlari deklarasiyasi»ga asoslangan edi. Chaqiriqning muallifi

ta’kidlashicha, erkinlik va teng fuqarolik huquqi faqat erkaklarga tegishli bo’lib, jamiyatning yarmi ana shunday ustuvorliklardan mahrum bo’lgan sharoitda haqiqiy tenglikka erishib bo’lmaydi. Inqilob rahbarlari bu chaqiriqqa qo’shilmadi va Mari Juz qatl etildi. Ayollar klublari hukumat dekretiga ko’ra tarqatib yuborildi. Shundan so’ng feministik guruhlar g’arb mamlakatlarida bot-bot tashkil topgan va qayta tashkil etilgan, ko’pincha noxush qarashlarga duchor bo’lib, hukumat tomonidan tazyiqqa uchragan. Biroq-Mari Juz feministik harakat uchun jon fido qilgan yolg’iz ayolligicha qoldi. Qo’shma Shtatlarda ayollar xuquqi uchun kurash XIX asrda feminizm ko’proq Qo’shma Shtatlarda rivoj topdi. Boshqa mamlakatlardagi xotin-qizlar harakatlari yetakchilari amerikalik ayollarning o’z huquqi uchun kurashini o’ziga namuna, deb bilgan. 1830—1850 yillarda amerikalik feministlar qullikka qarshi kurashuvchi guruhlar faoliyatida ishtirok etgan. Bu boradagi hujjatlarga ko’plab ayollar imzo chekkan. Ayni paytda rasmiy siyosiy huquqlarga ega bo’lmay turib, ayol-lar siyosiy ta’sir ko’rsata olmas edi. 1840 yilda Londonda o’tkazilgan qullikka qarshi kurash masalasiga bag’ishlangan, umumjahon konferensiyasida bironta ayol ishtirok etmagan. Bu fakt ayollarni jinslar tengsizligi muammosiga murojaat etishiga sabab bo’ldi. 1848 yilda AQSh xotin-qizlar harakati yetak-chilari uchrashib, amerikaliklarning «Mustaqillik deklarasiyasi»ga o’xshash «hissiyotlar deklarasiyasini qabul qilishdi. «Bizningcha, shu narsa tabiiyki, barcha ayollar va erkaklar teng huquqli qilib yaralgan». Ushbu hujjatda ayollargambo’lgan adolatsiz munosabat misollari keltirilgan, Biroq bu davr ayollarning ijtimoiy va siyosiy ahvolida sezilarli o’zgarishlarga olib kelmadi. Qullik barham topgach, Kongress fakat ozod etilgan qul-erkaklargagina saylov huquqini berdi. AQShda xotin-qizlar harakatining dastlabki davrida qora tanli amerikaliklar muhim rol o’ynadi, vaholanki oq tanli amerikalik ayollar ularga qarshi chiqar edi. Sojuner Tras qora tanli ayol bo’lib, u ham qullikka hamda ayoYalkrt ovoz berip dan mahrum etishga qarshi kurashgan edi. U o’ggan asrning 50-yillarida Indiana shtatida ehtiros bilan nutq so’zlayotgani-da, oq tanli ayollardan biri unga shunday

deb baqirdi: «Sening ayel ekaningga ishonmayman!» Bunga javoban S.Trans ko’kraklarini yalongochlab ko’rsatdi. 1852 yili Akron shahrida (Ogayo shtati) nutq so’zlayotgan paytida unga baqiriq-chaqiriqlar bilan xalaqit berishga urinishgan. U barcha qarshiliklarni yengib, ayollar harakatiga o’z hissasini qo’sha oldi. Biroq boshqa qora tanli ayollar oq tanli ayollar bilan birga kurashishga urinib, hafsalasi pir bo’lganlar. Shundan beri feministlar orasida qora tanli ayollar kam uchraydigan bo’ldi. Yevropada xotin-kizlar qarakatining rivojlanishi Yevropada xotin-kizlar harakatining paydo bo’lishidagi muhim voqyealardan biri — 1866 yilda 1500 nafar ayol tomonidan imzolangan petisiyaning Angliya parlamentiga topshirilishi bo’ldi. O’sha paytda saylov huquqi isloh qilinayotgan edi va ayollar xotin-qizlarga to’liq saylov huquqining berilishini talab qilishdi. Petisiya e’tiborsiz qoldiriddi. Oradan bir yil o’tgach, ayollar «Xotin-qizlarning saylov huquqlari uchun kurashuvchi Milliy jamiyat»ni tashkil etdilar. Bu guruh ayollari sufrajistkalar, deb nom qozondi. XX asrga kelib, Angliyada feministlar harakati ta’sir kuchiga ko’ra AQShdagi shunday harakatga tenglashib qoldi. Ikki mamlakatda ham ko’pincha namoyishlar o’tkazilar edi. 1908 yilning iyunida Londonda ommaviy miting bo’lib o’tdi va unda yarim milliongy yakin odam ishtirok etdi. Bu davrda feministlar harakati Yevropaning asosiy mamlakatlarida, shuningdek Avstraliya va Yangi Zelandiyada rivoj topdi. Sufrajistlarning atoqli namoyandasi Emmelin Pankxerst AQSh bo’ylab bir necha bor targ’ibot safarlarida bo’ldi. Bu kurashga qo’shilgan ikkita amerikalik ayol — Elis Peyn va Xarriyet Stanton Blatch 1910 yillarda qator namoyishlar uyushtirishda qatnashdilar. 1920 yildan so’ng Buyuk Britaniya va boshqa mamlakatlarda xotin-qizlar harakati kasodga uchradi. Biroq bu paytda g’arbning qator davlatlarida (masalan, 1928 yili Buyuk Britaniyada) teng saylov huquqiga erishildi. Xotin-qizlar boshqa jamoatchilik harakatlarida ishtirok etishga intilgan (masalan, ularning ko’pchiligi antifashistik harakatga qo’shilgan) edilar. Ayni paytda harakat rivojida sustlik namoyon bo’ddi. Teng Yevropasidagi kabi feodal tizimlarda tabaqalar mahalliy

feodal jamoalar bilan bog’liq edi — o’yining har birida o’z stratifikasiya tizimi shakllangan. Ko’proq markazlashtan davlatlarda, masalan, Xitoy yoki Yaponiyada tabaqalar butun davlat miqyosida shakllanar edi. Ba’zan tabakalar diniy qarashlarga asoslanib farqlanar edi, lekin bu farqlar induizm kastalar tizimichalik qatiy emas edi.

O'xshashlar

Umumiy sotsiologiyada stratifikasiya nazariyasining namoyon bo’lish shakllari

Umumiy sotsiologiyada siyosat hukumat va davlatning o’rganilishi

Sotsiologiyada tarmoq yo`nalishlar

Sotsiologiyada maxsus yo`nalishlar

Sotsiologiyada ijtimoiy guruhlar va tashkilotlarning o’rganilishi