Политология предмети, функциялари ва усуллари - Sotsiologiya - Referatlar

Политология предмети, функциялари ва усуллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

141 KB

Ko'chirib olish

Политология: предмети, функциялари ва усуллари. Режа: 1. Сиёсатшуносликнинг ижтимоий - сиёсий фанлар тизимида тутган ўрни ва функциялари. 2. Сиёсий фан методологияси ва усулларининг шаклланиш жараёни.

Сиёсатшуносликнинг ижтимоий - сиёсий фанлар тизимида тутган ўрни ва функциялари. Сиёсатга эътибор хамма даврларда кучли булган; Масалан, Арасту "Сиёсат" асарини, Фаробий "Фозил одамлар шаҳри" асарини сиёсат илмига бағишлаган. ~ҳар иккала олим ўзлари яратган фанлар типологиясида сиёсат илмига энг муҳим, энг юқори ўринларни ажратишган. Низомулмулкнинг "Сиёсатнома" асари Боғдод академиясида бошқарув илмига оид дарслик сифатида қўллангани маълум. Аждодларимиз сиёсатни илм билиб, уни жиддий урганиш зарурлигидан келиб чиққанлар. Аммо хозирги куринишда шаклланишидан аввал сиёсий билим мифология, фалсафа, тарих, ҳукук, социология таркибида ривожланиб келган. Сиёсат мустақил фан ва ўкув курси сифатида шакллангунга қадар узок, ривожланиш йўлини босиб ўтган. Политологиянинг фан ва курси сифатида шаклланишида икки босқични яратиш мумкин: Биринчи босқичда у идиографик фан сифатида бир неча .асрлар давомида сиёсатга оид маълумотларнй, билимларни тўплаб, баён этиб, тавсифлаб, шархлаб келган, тавсиялар ишлаб чиққан. Арасту ва Фаробий ўз асарларида энг юқори ўринларни ажри фан сиёсат' фани ана шу вазифаларни бажариб келган. Бу босқичдаги сиёсий билим- меъёрий табиатга эга бўлиб, кўпро~ сиёсат дунёси қандай бўлиши кераклигидан келиб~чиққан. Бугунги кунда ҳам политологияда меъёрий ' ёндошувлар кучли таъсирга эга. Масалан, демократия тўғрисида фикр юритилганда, айрим тадқиқотчилар унга факат ' меъерий' ' ёндошишнинг тарафдорлари, яъни, демократияни " халқ ҳокимиятига асосланган, эркинлик ва тенглик тимсоли', интилиш керак бўлган идеал, деб баҳолайдилар. Иккинчи босқич ижтимоий тизимларнинг мураккаблашиши, сиёсатнинг мустакил фаолият соҳасига айланиши, унинг таркибида давлатдан ташқари бошка элементларнйнг ҳам аҳамиятй ' ~ортиб бориши, каби жараёнлар натижасида шарҳлар ва баёнлардан кўра реал сиёсий жараёнларни ўрганиш, уларни таҳлил қилиш, оқибатларини ~исботлаб

чиқишга эҳтиёж туғилиши билан боғлик. Бу босқич Ғарбий Европа мамлакатларида кечган кўп асрлик замонавийлашув жараёни ва бунинг натижасида бу ерда вужудга калган постиндустриал мамлакатлар учун хос. Амалдаги эҳтиёж политологиянинг мустақил фан соҳаси сифатида ажралиб чиқишини таъминлайди. Политология ривожланган ғарб мамлакатларидаги сиёсий жараёнларни ўрганувчи, таҳлил қилувчи, башорат қилувчи замонавий эмпирик фан макомини олди. У эмпирик фанларга хос асосий функцияни, яъни тушунтириш ва башорат қилиш функциясини кенг қамровда бажаради. Сиёсий 'фанда ҳам,'бошқа фанлардагидек, мустақил фан ва ўқув курсини бир - биридан ажратиш зарур. Сиёсий фан ёки н азария сиёсатга доир тушунчалар, категориялар билан боғлик академик масалаларни ҳал қилишга интилади, сиёсатдаги қонуниятлар, ривожланиш истиқболларини ўрганиб, башорат қилади. Шу билан бирга, ~ўз курси сифатида, сиёсий фан- барча эътироф этган сиёсат ҳақидаги хулосалар асосида одамларнинг сиёсий ' тафаккурини ўстиришга, сиёсий маданиятини шакллантиришга, дунунёқарашини кенгайтиришга хизмат қилади, Мустақил ўқув курси сифатида университетларда политологияни ўқитиш, аввал таъкидлаганимиздек, XIX асрнинг иккинчи ярмида бошланган. Маълумотларга кўра, биринчи сиёсат кафедраси 16б2 йилда Швециянинг Упсал университетида очилган. 1872 йилда Францияда биринчи сиёсий фан мактаби, 1895 йилда Англияда иқтисодий ва сиёсий фанларнинг Лондон мактаби ташкил этилади. AlglI, Европа университетларида сиёсий фан, давлат бошқаруви ва сиёсат факультетлари вужудга келган. Шу даврдан бошлаб бу икки йўналиш бир - бири билан чамбарчас боғланиб кетди. Дастлаб бу ~ўз курси давлат ва унинг институтларини ўрганиш билан машғул бўлди, илк босқичида сиёсий фанни ҳукукшуносликдан ажралиб чиққан давлатшунослик, деб аташ мумкин. Бу йўналиш замонавий политологияда бир оз кенгроқ кўламда ҳозир. ҳам мавжуд ва у сиёсий институтлар назарияси, деб аталади.

Тез орада политология давлат институтлари таҳлили доирасидан чиқиб, фуқаролик жамиятини ва одамларнинг сиёсий хулқ - атворини ҳам таҳлил қила бошлади. Фанлар қиррасида сиёсий социология ва сиёсий психология вужудга келди. Давр жиҳатидан бу фанларнинг шаклланиши" ХХ асрнинг дастлабки ўн йилликларига тўғри келди. Биринчи жаҳон . урушидан сўнг, ривожлана бошлаган геосиёсат фан сифатида иккинчи жаҳон урушидан сўнг шаклланиб бўлди. Шу йилларда ғарб. маданиятига мансуб бўлмаган сиёсий жараёнларни ўрганиш натижасида қиёсий политология ва сиёсий антропология фанларн юзага келди. 50 - йилларда замонавий политологиянинг методологик ва назарий асоси бўлган тизимли политология вужудга келди. Унинг асосчиси - америкалик социолог Талкотт Парсонс хисобланади. Кейинги уў йилликларда кратология, конфликтология сиёсий моделлаштириш, сиёсий семиотика каби янги фан тармоқлари шаклланди. Шундай қилиб, замонавий политология - кўп тармоқли,- куп йуналишли фанлар мажмуи. Бундан ташкари, турли фанларнинг қирраларида вужудга келган,фанлар ҳам сиёсий билим тизимини ташкил этади. Фанлар ҳали синкретик, яъни яхлит ҳолда мавжуд бўлган даврдаёқ сиёсат тадқиқот объектив .сифатида мавжуд эди. Бугунги кунда бу қадимий манбалар анъанавий тарзда аҳлок, тарих, фалсафа, ҳукук, диншунослик, фольклор каби фанлар доирасида ўрганилади. Сиёсатга доир масалаларни ўзига хос нуқтаи назарда таҳлил қилиш эса ижтимоий ва гуманитар фанлар таркибида алоҳида фан йўналишлари шаклланишига олиб келли. Сиёсатни инсоният тарақиётининг ўзвий қисми, мавжудлик ва фаолият шаклларининг бири сифатида сиёсий фалсафа фани ўрганилади. Сиёсий фалсафа - сиёсатда яҳлит ҳолда ёндошувчи, сиёсий ташкилотнинг- идеаллари ва меъёрий тамойилларини, шунингдек, сиёсатни баҳолашнинг умумий мезонларини ишлаб чикувчи фан тармоғи. Сиёсий социология - сиёсатга ижтимоий муҳит таъсирини ўрганади. Сиёсий психология сиёсатни

- сиёсий ҳудуд - атворни белгиловчи стереотиплар, руҳий турткилар натижаси, деб талқин этади. Сиёсий тарих - сиёсий ҳодисаларни уларнинг хронологик кетма - кетлигида ва бир - бири билан боғлиқликда ўрганувчи фан. У сиёсатга оид эмпирик фактларни тўплайди, даврий жойлаштиради. Сиёсий география - сиёсий жараёнларнинг худуд, иқтисодий- географик, табиий – иқлим шароитлари билан'боғликлигини ўрганувчи фан. Сёсий антропология - сиёсатни инсондаги турли хусусиятларидан келиб чиқиб, тушунтирувчи фан. Сиёсий иқтисод - ишлаб чиқариш муносабатлари ва иқтисодий механизмларнинг сиёсий фаолиятга таъсирини ўргатади. ХХ асрда булар.қаторига демография, математика, статистика, кибернетика, биология, экология сингари табиий фанлар ҳам қўшилди. Фан доирасида кўплаб янги фан тармоқлари шаклланиши (дифференциация) ва шу жараён билан ёнма - ён кечувчи – яқин йўналишлар чегарасида тадқиқотлар ўтказишга интилишнинг кучайиши (интеграция) политология таркиб ига йигирмадан қирқтагача фан йўналиши киришини белгилаб берди. Хўш, мана шу каторда политологиянинг фан сифатида ўзига хослиги, унинг предмети нимадан иборат? Сиёсий фан предмети, яъни унинг нимани ва қайси қўламда ўрганиши ҳакидаги масала дастлаб унинг мустақил фан ва ўқув курси сифатида қарор топиши ва институционаллашуви билан боғлиқ. Бу борада 1948 йилда Парижда ЮНЕСКО ҳомийлигида ўтган сиёсий фан мазмуни ва таркиби масалаларига доир Халқаро коллоквиум муҳим~роль ўйнади. Унда политология предмети қуйидаги таркибий қисмлардан иборат, деб келишиб олинди: 1. Сиёсий назария (сиёсат назарияси ва сиёсий фикр тарихи). 2. Оммавий (давлат) институтлари (марказий, минтақавий, маҳаллий; қонун чиқарувчи, ижро этувчи, суд), уларнинг таркиби ва фаолияти. 3. Фуқароларнинг сиёсий иштироки ва таъсири шакллари (партиялар, rypуҳлap, ижтимоий фикр). 4. Халқаро муносабатлар (хaлқаpo ташкилотлар ва дунё сиёсати).

Политологиянинг кейинги ривожи унинг предмети ҳакидаги фикрларнинг ҳам кенгайишига олиб келди. Политология - жамият ҳакидаги фанлардан биридир. У ўзининг тадқиқот объектив ва предметига кўра фалсафа, иқтисодий назария, социология, маданиятшунослик, ахлокшунослик, хукукшунослик, диншуносликка ўхшашдир. Политологиянинг ҳам тадқиқот объектини табиат ҳодисалари ва жараёнлари эмас, балки ижтимоий ҳодисалар ва жараёнлар ташкил этади. У ҳам фалсафа, иқтисодий назария, социология, маданиятшунослик, ахлоқшунослик, хуқуқшунослик, диншунослик ва бошка фанлар сингари кишилар ҳаётини, ижтимоий муносабатларни ўрганади. Бироқ политология ижтимоий фанлар тизимида алоҳида ўринни эгаллайди. У ўзининг тадқиқот объектига кўра бошқа ижтимоий фанлардан фарқ қилади. Унинг тадқиқот объектини умуман борлик, жамиятдаги ижтимоий, иқтисодий, маданий, хуқуқий, ахлоқий, диний ҳодисалар ва жараёнлар эмас, балки сиёсий ҳодисалар ва жараёнлар ташкил этади. Политология умуман ижтимоий муносабатларни эмас, балки доимий сиёсий муносабатларни тадқиқ этади Политология ўзининг предметига кўра бошқа ижтимоий фанлардан фарқ қилади. Унинг предметини борлиқнинг, ижтимоий, иқтисодий, маънавий, хуқуқий, ахлоқий, диний сохаларнинг моҳияти ва ўзига хос муаммолари эмас, балки сиёсий соханинг табиати ва ўзига хос муаммолари, сиёсий ҳокимиятнинг амалга оширилиши билан боғлиқ бўлган муносабатлар ташкил этади. У ўз таркибига сиёсат, унинг шахс ва жамият билан ~ алоқалари ҳақидаги барча фанларни олади: сиёсий фалсафа,| сиёсий социология, сиёсий институтлар назарияси, тадбиқий политология в.ҳ. Бу кўринишда политология физика, иқтисод, фалсафа, социология каби фанлар қаторида туради ва борлиқнинг маълум соҳаси борасидаги билимларни ўзида жамлайди.

Сиёсат нима? У жамиятни тартибга солишга ва ўзгартиришга қодирми, агар қодир бўлса, уни қай аҳволда, қандай усулда тартибга солади, ўзгартира олади? Сиёсий ҳокимият нима? Бошқача қилиб айтганда, давлат билан фуқаронинг, ҳокимият билан халқнинг бир - бирига муносабати қандай? Давлат ҳокимияти халқ манфаатларни ифода эта оладими, қандай шароитда ифода ' этади? Демократик хуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти нима? У қандай йўллар ва воситалар билан барпо этилади? Бу масалалар социал, иктисодий, маданий, аҳлоқий, хуқуқий, диний масалалар эмас, балки сиёсий масалалардир. Уларга сиёсат фани жавоб беради. Ана шу сиёсатнинг табиатини, сир - асрорини ва унинг ўзига хос масалаларини умум назарий тадқиқ этиш- сиёсат назариясининг предметини ташкил этади. Сиёсат назарияси узининг маъно мазмунига кўра умум назарий фандир. Бошқа сиёсий фанлар эса у ёки бу жихатлари ва томонларини - ижтимоий, иқтисодий, географик, руҳий, тарихий, халқаро жиҳатлари ва томонларини тадқиқ этади. Сиёсат назарияси - тайёр, ўзгармас, мутлоқ ҳақиқатлар, қотиб колган ақидалар, қоида ва хулосалар йиғиндисидан иборат эмас. У ўз табиатига кўра ривожланиб 6орувчи фандир. Бу фан ўзгараёттан сиёсий воқелик билан, замонавийлашаётган сиёсий тизимлар, институтлар билан иш кўради, янгидан - янги қоида ва хулосалар билан бойиб боради. Сиёсат назарияси инсоният тараққиётининг турли даврлари ва босқичларида ўзига хос миллий шакллар ва кўринишларда намоён бўлади. Бу фан мамлакат сиёсий ҳаётида рўй бераётган ўзгаришларни ~чуқур ва ҳар томонлама таҳлил қилиш асосида ўзи ҳам ўзгариб боради. Ҳар бир тарихий давр, замон ўзининг сиёсат назариясига эга бўлади. Ҳар доим сиёсий фан янгидан туғилади. У жаҳон сиёсий фикрининг энг яхши ютуқларини танқидий қайта ишлаб ўзида мужассамлаштиради. Ҳозирги замон сиёсий. ҳаёти ҳам сиёсат назариясига олдига ғоят улкан ва масъулиятли вазифаларни қўймокда, У давлат ва жамият қурилиши бўйича янги, ўта мураккаб саволларни илгари сурмоқда, Масалан,

жамиятимиз қаёққа қараб бормоқда? Биз қандай давлат ва жамиятни барпо этаяпмиз? Мамлакатимиз ҳаётининг барча соҳаларида амалга оширилаёттан ислоҳотларнинг сабаби нима? Унинг манбаи, ҳаракатлантирувчи кучлари нималардан иборат? Расмий ва норасмий ҳаракатлар нима? Улар жамиятнинг ривожланишида қандай роль ўйнайди? Замонамизнинг бу ва бошқа ўта долзарб саволлари сиёсий фанга оид саволлардир. Сиёсий назария ана шу саволларга жавоб бермоғи лозим. Ҳар қандай фан каби сиёсат назарияси ҳам муайян функцияларни, .аввало назарий-билиш функциясини бажаради. У сиёсий воқелик, давлатларнинг ривожланиши ~ҳақида фундаментал 6илимларни, тасаввурларни беришга чақирилгандир. Сиёсий фан мавжуд сиёсий тузилмалар фаолиятини, уларнинг янгидан ташкил этилиш тамойилларини назарий акс эттиради. У сиёсий тизимларнинг, давлат институтлари ва ижтимоий - сиёсий ташкилотларнинг ўрнини, функцияларини, уларнинг ўзаро муносабатларини тушунтириб беради. Бу билан сиёсий фан давлат ва жамият ҳаётини назарий билиш қўлланмаси бўлиб хизмат қилади. Сиёсат назарияси сиёсий ҳодисалар ва жараёнларни нафақат изоҳлаб тушунтиради, балки уларни оқилона танқидий баҳолайди. Бунда унинг баҳолаш экспертлик функцияси ўз ифодасини топади. Мазкур фан сиёсий тизимни, институтларни, хулқ - атвор ва воқеаларни синфийлик нуқтаи назаридан эмас, балки умуминсоний қадриятлар, ижтимоий эҳтиёжлар асосида баҳолайди. Хуллас, сиёсий назария ижтимоий-сиёсий воқеликни фақат изоҳлаш, тушунтириш қақидаги фан бўлмай, балки уни баҳолаш ҳақидаги фандир. Сиёсат назарияси башорат қилиш функциясини ҳам -адо этади: У жамиятнинг социал ва сиёсий соҳаларда "объектив қонуний- тенденцияларини билиш, реал ижтимоий вазиятни, унинг:;."белгиловчи зиддиятларни ва ижтимоий кучлар нисбатини тахлил этиш "асосида воқеаларнинг қайси томонга ривожланиш вариантини олдиндан башорат қилли.

Қандай якунланишидан қатъий назар шуни таъкидлаш жоизки, жамиятнинг сиёсий хаёти муайян қонунлар асосида содир бўлади. Бу қонунлар сиёсий ҳодисаларнинг умумий алоқадорлигини, сиёсий ҳаёт иштирокчиларининг ўзаро муносабатларини ифодалайди. Сиёсий фаннинг қонунлари икки rypгa ажралади. 1.Сиёсий ҳаётнинг тинч (статик) ҳолатини ифода этадиган қонунлар. Бу қонунларга ҳокимиятнинг легитимлиги; умуминсоний манфаатларнинг устиворлиги; сиёсатнинг иқтисодиёт ва маданият билан бирлиги ва мутаносиблиги; сиёсатнинг географик шарт-шароитларга • боғлиқлиги; ички ва ташқи сиёсатнинг бирлиги ва мутаносиблиги; партия ва сайлов тизимларининг ўзаро боғлиқлиги ва ҳоказолар киради. 2. Сиёсий ҳаётнинг бир ҳолатидан иккинчи ҳолатига ўтиши (динамикаси) ни ифода этадиган қонунлар. Бу қонунларга: ижтимоий ҳаётиииг демократлашуви; ҳоки миятнинг тақсимланиши; сиёсий ижтимоийлашув; сиёсий замонавийлашув; сиёсий ҳаётнинг бюрократлашуви; сиёсий бегоналашув, оммавий партияларнинг олигархиялашуви ва бошқалар киради. Албатга, сиёсий ҳаёт қонунларининг юқоридаги гуруҳларга ажратилиши шартлидир. Бу қонунлардан айримларини биринчи ' ва иккинчи гуруҳга ҳам киритиш мумкин. Сиёсий ҳаётнинг қонунлари ҳам ҳудди табиат қонунларидек объектив равишда амал қилади. Бу қонунларни илмий билиш ва улардан амалиётда самарали фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади. Сиёсий фан жамият ҳакидаги фанларнинг барча категорияларидан: цивилизация, жамият, халқ, эркинлик, хуқуқ, маданият, инқилоб, эволюция, менталитет кабилардан фойдаланади. Бу категориялар сиёсат ва сиёсий муносабатларга оид эканлиги билан боғлиқдир. Сиёсат назариясига чегарадош фанларнинг категориялари ҳам ушбу фан доирасида кенг қўлланади. Жумладан, «ҳуқуқий давлат», «ҳусусий мулк», «фуқаролик жамияти». «ижтимоий қатламлар», «ижтимоий

гуруҳлар», «ижтимоий фикр», «иҳтилоф» сиёсий фанда тез - тез қўлланадиган тушунчалар cиpaсигa киради. Сиёсат назариясининг ўзига хос категориялари <сиёсат», «сиёсий ҳокимият», «сиёсий ҳаёт»', «сиёсий тизим», «сиёсий тартибот», «сиёсий манфаат», «сиёсий фаолият», «легитимлик», «сиёсий элита», «сиёсий .етакчилик», «сиёсий онг», «сиёсий мафкура», «сиёсий психология», «сиёсий жараён», «сиёсий ихтилофлар», <сиёсий замонавийлашув» кабилардир. Америкалик социолог Т.Парсонс у ёки бу жамоа томонидан қандайдир мАқсадларга эришиш учун ресурсларни ташкил этиш ва сафарбар этиш бўйича ҳар қандай фаолиятни - «сиёсат» ~деб белгилайди. Бу маънодаги сиёсат билан биз нафақат ~хукумат ишлари хақида фикр юритганда, балки ҳар қандай жамоа фаолиятида тўқнаш келамиз. Сиёсий соҳани бошқа соҳалардан ажратувчи асос Парсон схемасига кўра - ҳокимиятдир. Худди иқтисодий сохада пул ва бозор қандай роль ўйнаса, сиёсат соҳасида ҳокимият ҳам худди шундай роль ўйнайди. Ҳокимият муайян жамоалар ва уларнинг аъзолари учун мажбурий ~~қарорлар кабул килиш ва уларни амалга ошира олиш қобилияти тарзида қаралади. ~Ҳокимият - сиёсатнинг бош категориясидир. Чунки, сиёсатдаги барча институтлар, фаолият турлари, муносабатлар ва таъсирлар ҳокимият нуқтаи назаридан тахлил қилинади. Сиёсат назариясида асосий категориялардан яна бири- «сиёсий ҳаёт» дир. Бу категория сиёсий фанга Дэвид Лэйн томонидан киритилган ва сиёсатни унинг институционал ва xyлқ-атвор жиҳатларининг бирлиги тарзида қараш имконини беради. Бу сиёсий ҳаётнинг қуйидаги белгилари орқали намоён бўлади: - сиёсат ижтимоий ва сиёсий институтлар, ташкилотлар, тартибга солинган сиёсий муносабатлар ўзаро таъсири тарзида ҳам, сиёсий муносабат субъектлари фаолияти тарзида ҳам намоён булиши мумкин; - сиёсий ҳаёт оммавий манфаатлар ва бошқарув амал қиладиган соҳа бўлиб майдонга чиқади. Унинг бош воситалари ҳокимият, зўрлик, авторитет

бўлиб, улар амалда доимо ташкилот (давлат, партия. уюшма, ҳаракатлар каби) кучига таянадилар. - сиёсатнинг фаол табиати ижтимоий ҳаётнинг кўп томонларига таъсир этиш имконини беради: иқтисод, маданият, фан маънавият сингари; - сиёсий хаётга ижтимоий гуруҳлар, синфлар,миллатлар сингари кўп сонли одамлар оммаси жалб «қилинади. Уларнинг фаоллиги сиёсий ҳодисаларнинг йўналиши, қиёфаси, натижасини белгилаб беради. «Сиёсий фаолият» категорияси - уюшган ва ҳокимлик функцияларини амалга оширувчи шаҳслар ва гуруҳларнинг ўзаро таъсирини англатади. Сиёсий фаолиятнинг уч ҳолати мавжуд:- 1) .сиёсий бегоналашув-инсон шахсий муаммоларни ҳал қилиш билан овора бўлади ва уларнинг ечимини сиёсий ҳаёт билан боғламайди, унга карши қўяди. Бегоналашув ҳолатида сиёсат реал муаммолар, инсон манфаатларига алоқаси йўк соҳа; сиёсий ҳокимият билан алоқага киришиш, тўқнашиш эса-максадга мувофиқ эмас, деб қаралади. 2) сиёсий сусткашлик-шахс ёки ижтимоий гуруҳ; бошқа шахс ёки ижтимоий гуруҳнинг сиёсий таъсирига тушиб қолган ҳолатини сусткашлик ҳолатида субъект ўзининг манфаатларини эмас, балки унга бегона сиёсий манфаатларни амалга оширади, Сиёсий сусткашликнинг кўринишларидан бири-конформизмднр; 3) сиёсий фаоллик-белгиси индивид ёки гуруҳнинг ҳокимиятта таъсир этиш ёки ундан бевосита фойдаланиб, ўз муаммоларини амалга оширишга интилишидир. Биз бу ерда сиёсат назарияси категорияларнинг, айримларини кўриб чиқдик. Бир қатор категориялар билан эса дарслар давомида батафсил танишиш имконига эга бўламиз. Сиёсий фан методологияси ва усулларининг шаклланиш жараёни. Сиёсатни тушуниш ва уни ўзгартира олиш учун у ҳақда кўпрок билимга эга бўлиш керак. Билимга қай тарзда эга бўлиш мумкин? Бу -. услублар ҳақидаги савол. Сиёсий борлиқни ўрганиш, баён этишнинг ҳамма

учун умумий, объектив тилини ишлаб чиқиш ва қўллаш-методология билан боғлиқ. Шундай қилиб, методология-фандаги энг асосий масалалардан бири. У илм олиш қуроли, технологиясидир. Сиёсий фанда ҳам бошқа фанлардаги каби методология: • турли услубларни ёки бир нечта услубларнинг муайян бирлигини сиёсий билим олиш учун қўллаш; • таджик этилиши лозим бўлган масалани тўғри қўя билиш, уни тўғри баён этиш; • ушбу муаммога мос ёндошувларни, воситаларни тўғри танлай билиш каби масалалар билан боғлиқ. Методология ва услубларнинг сиёсий фан доирасида ривожланиши - унинг предмети ривожланиши билан узвий боғлиқ. Улар сиёсий фикр ривожи давомида аста- секин шаклланиб борган. Улар бир даврнинг ўзига хос услублари, ёндошувлари мавжуд. Таҳминан ХХ аср бошларигача ижтимоий - сиёсий тадқиқотлар амалдаги воқеа - ҳодисаларни баён этиб, қиёслаб, улар асосида мантииқий- фалсафий, аҳлоқий, қадриятий ҳулосаларни ишлаб чиққан. XIX аср давомида сиёсий фикрда тарихий-қиёсий ва меъёрий- институционал услублар етакчилик қилган. ХХ аср бошларидан дунё ҳусусиятларини билишга қаратилган акс этгирувчи билим ўрнини янгича ёндошувлар эгаллай бошлади. Уларга кўра сиёсат бир турдаги гомоген дунё билан эмас, хилма - хилликка асосланган, кўп ўлчовли ва кўп марказли дунё билан иш кўради. Бу ёндошувларда билим - инсон манфаатига ҳизмат қилувчи, умуман, ҳаётни сақлаб қолишга қаратилган восита сифатида қаралади. Шунинг учун ҳам билим-ҳақиқий бўлиши, яъни одамларнинг ҳаёт ҳақидаги тасаввурлари,орзу- умидларига эмас, реал ҳаёт, реал -фактларга таяниши лозим, деган қарашлар бу даврда устунлик қила бошлайди.. Ягона, универсал билим олиш йўлини топишга интилиш - ижтимоий фанлар бошидан кечирган мураккаб йўлдир. Мас алан, узоқ вақт мобайнида

ижтимоий фанларнинг методологик асосини формацион ёндошув ташкил этган. У Маркс томонидан фаол -қўллангани ва кейинчалик совет ижтимоий фани доирасида асосий, деб саналгани учун кўпроқ марксизм билан боғланади. Аслида формацион ёндошув анча обрўли ва қадимги илдизларга эга бўлиб, унинг муаллифлари қаторида Ж.Боден, Ф.Бэкон, Т.Гоббс, Гегель, М.Кондорсе каби ғарб олимлари бор. Европа маданияти таркибида шакланган бу ёндошув шу маданият ривожининг муайян тарихий даврини ўрганиш учун жуда самарали бўлган. Балки шунинг учундир, уни барча тараққиёт моделларини тушунтири6 бера оладиган универсал методологияга айлантиришга уринганлар. Аслида эса формацион ёндошув Ғарбга мансуб бўлмаган цивилизациялар ривожини тушунтириб беришга ожиз эди. Шу биргина мисол - фанда "методологии монизм" га эришишга уриниш қанчалик муваффақиятсиз эканлигини исботлаб турибди. Ҳар бир предмет, ҳар бир муаммо ўз услубини талаб этади. Сиёсат назарияси ~ўз шаклланиши йўлида бир қанча фалсафий - социологик манбаларга таянган. Булар позитивизм (О. Конт, Г.Спенсер), бихевиоризм (Э.Торндайк, Г.Уоллес, У.Липпман, Ч.Мерриам) ва прагматизмдир. (Ч.Пирс). Ушбу йўналишларни билиш ва чуқур ўрганиш зарур. Шу билан бирга бу фалсафий - социологик манбалар шарқ маданияти, дунё ҳақидаги бизнинг тасаввурларимиз тизимига уйғун туша олмаслигини ҳам англашимиз керак бўлади. Ўзбекистондаги кўп сиёсий жараёнларни ғарб методологик схемаларига тушириб бўлмайди. Масалан, инсон-хуқуқлари масаласини ўрганишда мамлакатимизнинг маданий ўзига хослиги хисобга олинмай иложи йўк. Аммо бундан ғарб политологиясининг услубиёт соҳасидаги ютуқлари биз учун аҳамиятсиз, деган маъно келиб чиқмаслиги керак. ' Сиёсат назарияси парадигмалари. Асрлар давомида олимлар дунё ҳақида тўплаган билимлари сараланиб, алоҳида ёндошувлар қаторики ташкил этади. ХХ аср бошида америкалик физик олим Т.Кун ана шу

сараланган ёндошувларни' номлаш учун "парадигма" терминини киритди. Унга кўра, парадигма - ЎрГанилаЁттан масалани қўйиш ва ҳал қилишнинг ўзига хос мантииқий модели. Сиёсатда парадигма илмий таҳлил йўналишини белгилайди, тадқиқотчи унинг асосида муайян тамойил ва белгиларга суяниб реал фактларни тўплайди, умумлаштиради, башорат қилади. Сиёсат мураккаб ва кўп қиррали ҳодиса бўлганлиги учун уни ўрганишда турлича ёндошувлар қўлланади. Уларнинг айримлари сиёсат назариясида аҳамиятга эга. Шартли равишда теологик, табиий, ижтимоий ва рационал- танқидий парадигмалар ажратилади. Уларга мувофиқ равишда сиёсат илоҳий, табиий, ижтимоий, сиёсий омиллар ороқали тушунтирилади. 1. Теологии' парадигма-дунёни ва сиёсатни илоҳий талқин этади, Аслида сиёсат илк шаклида теологик (илогий) тарзда англанган. Шарқ маданияти учун, ҳусусан, Ўрта Осиё ҳалқлари менталитети учун сиёсатни, ҳокимиятни илоҳий англаш ҳусусиятлари ҳали ҳам учраб туради. Бу юртбоши билан ҳалқ ўртасида асрлар давомида кузатилиб келинаёттан бирдамликда, ҳукмдор ҳалқ назарида, адолат тимсоли эканлигида намоён бўлади. Бугунги кунда бу парадигмани эскирган, деб қараш мумкин эмас. 2.Табиий парадигмалар сиёсатнинг моҳиятини доимий, ўзгармас табиий омилларнинг инсон ва жамиятта таъсири орқали тушунтиришга ҳаракат қилган. Буларга географик муҳит, инсоннинг биологик, физиологик ҳусусиятлари, руҳият киради. Шунга кўра табиий парадигмаларнинг кўринишларини қисқача кўриб чиқамиз. 1. Географик парадигма-географик, геостратегик, ижтимоий - сиёсий, ҳарбий, демографик, иктисодий ва бошқа омилларини ўзаро боғлиқликда таҳлил қилишга қаратилган. Улар миллий қудратнинг ушбу омилларини минтақа ёки дунёдаги кучлар нисбати ~ТВ~ назаридан таҳлил қилади. У ҳозирги дунёда географик парадигма ҳар бир давлат сиёсатининг бир йўналишини ташкил этади. Негаки,ҳар қандай ҳалқаро сиёсат субъекти - ҳудуди, географик жойлашув ҳусусиятлари, коммуникациялар ҳолати, қазилма бойликлари, иқлими, ҳосилдор ерлари каби омилларга кўра

баҳоланади. Географик омилларнинг қанчалик муҳимлигини шархловчи ёрқин мисол: 1453 йил 29 май ойида Мехмет П томонидан Византия империясининг: пойтахти Константинопол ишғол килиниб, натижада Ўрта Ер .ва Қора денгизларни бирлаштирувчи Босфордан савдо кемаларининг юриши 20 - 25 йилга тўхтади. Буюк Ипак йулининг энг қулай маршрути ёпилди.. Шу 20 - 25 йил ичида Европа мамлакатлари Ҳиндистон,Ҳитойга олиб борувчи янги йўллар аҳтариб, Американи кашф этдилар; Ғарбда кемачилик, техника, умуман табиий фанлар ривожланиб кетди. Марказий Осиё эса иқтисодий инқирозга юз тутди.' Фақат Мустақиллиқ йилларидагина олиб борилган ташқи сиёсат ва янги шаклланган геосиёсий вазият туфайли Марказий Осиёнинг геостратегик аҳамияти тикланди. 2. Биосиёсат. XIX аср олимлари Ц.Ламброзо, М.Нордау концепцияларида асосланишига кўра - ҳукмрон синфга мансублик инсон табиати, генларида белгиланган бўлади. Ҳозирги вақтда у биология, экология ва эволюция фалсафасининг уйғунлигини ташкил этади. Биосиёсат тарафдорлари одамларнинг келиб чиқиши, физиологиясига асосланиб, одамларнинг хулқ-атворларини' олдиндан айтиб бериш ва сиёсий ҳатти - ҳаракатни ҳам башорат қилиш мумкин, деб ҳисоблайдилар, . сиёсий фаолиятга жинс, ёш, темперамент таъсирини ўрганадилар. Масалан, феминизм политологиясида асосий эътибор объекти -,сиёсий ҳулқ- атвордир. 3. Руҳий ёндошув тарафдорлари руҳиятнинг сиёсий ҳулқ - атворга таъсири таҳлилидан 60-милларда сиёсий тарихга руҳият таъсири масалаларига ўтишди. Сиёсий ҳаётга кенг ижтимоий қатламлар фаолиятидаги яширин сабаблар таъсирини, масалан, уруш ва тинчлик сабаблари, ижтимоий фикрда айрим стереотиплар турғунлиги сабабларини, террор измнинг оммавий - руҳий асослари ва шу каби масалаларни чуқур ўрганади. 3. Ижтимоий парадигма-сиёсатни унга нисбатан таҳили, ижтимоий омиллар билан тушунтиради. Яъни сиёсатда қайсидир бошқа ижтимоий асос белгиловчи таъсирни ~ўтказади, деган фикрга асосланади. Бундай

таъсир .манбалари турли ёндошувларда турлича. Масалан, иқтисодий парадигмада иқтисод сиёсатии белгилайди. Хуқуқий парадигмага кўра хуқуқ - сиёсатни белгилайди; маданият- яна 6ир белгиловчи таъсир, яъни сиёсатни маданият белгилайди.в.ҳ. 4. Рационал-танқидий парадигмалар - сиёсатни унинг ички ҳусусиятлари, элементлари, сабаблари билан изоҳлашга уринадилар. Хусусан, немис олими Р.Дарендорф сиёсатнинг асосида ихтилоф ётади ва уни ихтилофларни ҳал қилиш воситаси сифатида тушунтириш зарур, деб ҳисоблайди. У санаб берган 15 иҳтилоф тури барча жамиятларда мавжуд, лекин бирортасини ҳал қилиб бўлмайдиганлар қаторига қўйиш мумкин эмас. Уларни фақат ўз вақтида аниқлаш, институционаллаштириш ва ҳал қилиш лозим. Консенсусли ёндошув тарафдорлари сиёсат- жамиятни бирлаштирувчи омиллар қадриятлар, идеаллар, анъаналар) билан белгиланади, жамиятда интеграция иҳтилофга нисбатан бирламчи роль ўйнайди, деб ҳисоблайдилар. Улар иккала парадигма тарафдорлари жуда кўп. Аммо бугунги кунда конфликт парадигмаси ривожланаётган, анъанавий жамиятлар учун кўпроқ хос бўлса, консенсусли парадигма- ривожланган мамлакатлар воқелигини акс эттиради, деб ҳисоблаш қабул қилинган. Илмий қарашлар икки муҳим вазифани бажаради; воқеликни унга мос тарзда баён этиб беради ва умумий қонунлар ҳамда назарияларни белгилаб беради. Илмий парадигмалар белгилаб берган йўналишлар асосида сиёсий фан сиёсий воқеликни идрок этиб, ўзига хос услублар воситасида уни таҳлил қилиш имконига эга бўлади. Албатта бунда ҳеч бир ёндошув мутлоқ ҳақиқатни очи6 бера олмаслиги, улар бир - бирини тўлдириб, тўғирлаб келиши назарда тутилади. Сиёсий фан услублари. Маълумки, ҳар қандай фан илмий назариялар тизимидан иборат. Назария – мантиқий боғланган кўплаб белгилардан иборат бўлиб, улар борликни акс эттиради. Назариялар ақлий воситадир, улар ҳақиқий ҳам; ҳато хам бўлмайди, улар фойдали,.бўлиши. мумкин, холос.

Болғани тайёрлашнинг кўплаб усули мавжуд бўлганидек, сиёсий ҳаётни тушунишнинг ҳам кўплаб усуллари мавжуд. Политологик билим олиш йўлларини, масалан, телевизор яратиш йўлларини тушунтиргандек, тушунтириш мумкин эмас, аммо бу жараённинг энг муҳим босқичлари ва воситалари туғрисида тасаввурлар бериш мумкин' Метод – юн.онча тадқиқот йўли, билиш усули, билимлар тизимини яратиш мақсадида борлиқни тадқиқ этиш усулидир. Аслида политология методлари ҳақидаги масала, сиёсий 6илимга эга бўлиш имкониятлари ҳақидаги масаладир. Кўпинча услуб ва методология борасидаги билимлар зерикарли ва ортиқча булиб кўринади. Аммо услубларни яхши .ўзлаштириш, тадқиқот қоидаларини чуқур билиш- олимга чексиз ижодий имкониятлар беради. Ҳар бир мутаҳассис эга бўлган "минимал касбий малака" тушунчаси илмий -методларни ўзлаштириш билан- боғлиқ. Маълумки, ҳамма фанлар бир-~биридан олдида турган мақсадлари ва уларни ҳал қилиш учун қўллайдиган услублар ва ёндошувлар билан фарқ қилади. Сиёсий фанда қўлланувчи методларни учга ажратамиз: 1. Универсал усуллар. 2. Умумилмий усуллар. 3. Политологиянинг эмпирик тадқиқот усуллари. Универсал усуллар барча фанларда қўлланади.- Буларга индукция, дедукция, анализ, синтез, ташҳис, башорат, таърифлаш, туркумлаш, қиёс, тавсиф, кузатиш, тажриба; таркибий - функционализм, ахборот таҳлили в.ҳ.лар киради. Масалан, индукция,ва дедукция методларини политологияда қай тарзда қўллаш мумкин? Индукция - кўплаб ҳусусий фактларни умумлаштириб, улар асосида умумий ҳулосага келиш. Масалан, Олий Мажлис депугатларининг ижтимоий келиб чиқиши, лавозими, таълим даражаси в.ҳ. сингари биографик маълумотларини умумлаштириш ва туркумлаш орқали жамиятимиздагй қайси ижтимоий қатламлар ёки ижтимоий-гуруҳларнинг фаол, қайсилари сиёсий жиҳатдан, яъни ҳокимиятта интилиш жиҳатдан сустлиги тўғрисидаги умумий ҳулосага келишимиз

мумкин. Дедукция - умумий, абстракт хулосадан, Аниқ ва хусусий фактларга ўтиш услуби. У борлиқдаги ~ҳодисаларни тушунтириш учун назариялардан фойдаланиш имконини берувчи жараён. Масалан, яна республикамиздаги Олий қонунчилик органи - Олий Мажлис депутатлари муқобиллик асосида сайланган ҳалқнинг энг кўзга кўринган вакилларидир, деган умумий хулосага асосланадиган бўлсак ва депутатлар ижтимоий келиб чиқиши, лавозими, касби, таълим даражаси каби биографик маълумотларни ўрганиб, шу кўрсаткичлар бўйича тақсимлаб чиқсак, ҳозирги кунда Ўзбекистонда қайси ижтимоий қатламга мансуб, ёши, касби, маълумот даражаси қандай бўлган одамлар ҳалқ нинг ишончига кўпрок эгалиги тўғрисидаги аниқ маълумотларга эга бўламиз. 2. Умумилмий усуллар инсон тафаккурини ҳарактерлайди ва инсоннинг билишга кқратилган ҳар қандай фаолиятйда қўлланади. Уларга фалсафий методлар ва тафаккур тамо йиллари киради. С нёсий фан сёёсатнинг мураккаб, кўп ўлчовли ва кўп омилли ҳодиса эканлигидан келиб чиқиб уни турли ёндошувлар воситасида ўрганишни инкор этмайди. Қуйида уларнинг айримларини кўриб чиқамиз. Социология усул сиёсатни турли ижтимоий омиллар белгилашидан келиб чиқади: иқтисод, мафкура, маданият. ~ўз, аҳлоқ сингари. Ҳақиқатан ҳам бу омиллар кенг с иёсатга таъсири жуда кучли. Дейлик, иқтисодий ривожланиш даражаси. Масалан, демократия – барқарор ва ривожланган иқтисод билан боғланади. Аммо иқтисодий равнақ - демократияни кафолатламайди: иқтисодий жиҳатдан ривожланган, аммо демократик бўлмаган давлатлар ҳам мавжуд. Демак, сиёсатга социологик омилларнинг таъсирини мутлоқлаштириш сиёсатни бир томонлама тушунишга олиб келиши мумкин. Қадриятий - меъёрий усул ва социологик ёндошувлар сиёсий фикр тарихида қўлланиб келган энг қадимги ва анъанавий ёндошувлардир. Сиёсий фаолият сабабини одамларнинг баҳтли ҳаёт ҳақидаги орзу - умидлари,

идеаллар ташкил этган. Меъёрий ёки қадриятий усуллар сиёсий воқеа - ҳодисаларни жамият ва шахс учун ахамияти нуқтаи назаридан баҳолайди. Улар сиёсатнинг аҳлоқий, инсонпарварлик негизини ташкил этгани учун қадрланади. "Инсон хуқуқлари умумжахон декларацияси" - меъёрий ҳужжат ҳисобланади, негаки унда инсон ~ борасидаги «ҳақиқий аҳвол эмас, бу соҳада қарор топиши лозим бўлган тамойиллар акс этади. Аммо бу билан ушбу ҳужжатнинг аҳамияти пасаймайди. XIX асрга келиб қадриятий - меъёрий ёндошувлар танқид қилина бошланди. Бир томондан, унинт ҳокимият мазмунини, унинг жамият билан муносабатларини инсонпарварлик тамойиллари билан бойитиши эътироф этилса, иккинчи томондан, жамиятни анча орқага тортувчи ғояларни ҳам бериши кўзга ташланди. Меъёрий заминга эга бўлмаган утопиялар шаклланди. Утопияларни ҳаётга тадбиқ этиш нақадар ҳавфлилигини большевизм, нацизм мисолида исботланди. Қадриятий-меъёрий ёндошувнинг политологиядаги бош камчилиги- иделларнинт реал ҳаётдан, эмпирик билимлардан узоқлигидир. Меъёрий ва социологик ёндошувларнинг камчиликлари ва табиий фанлардаги ютуқлар сиёсатга позитивистик ёндошувларни олиб кирди. Позитивизм таъсирида политологияда кўп омиллилик тамойили, яъни турли омиллар бир-биридан мустақил ва, тартибсиз фаолият кўрсатиши ҳақидаги фикр қарор топди, Бугунги кунда позитивизм сциентизмда, яъни сиёсий таҳлил услублари аниқлиги, уларнинг табиий фан услублари билан яқинлашувида намоён бўлади. Сциентизм тадқиқотда махсус, малакавий ва математик аниқ билим ҳукмронлик қилиши ва фан мафкуравий, қадриятий ёндошувлардан, ҳамда сиёсат таъсиридан ҳолилигини англатади. Унга кўра сиёсий таҳлилга математик методлар, формаллашув услублари кенг кўламда кириб келди. Эмпирик билимлар иловалардан меъёрга айланди. Шу билан бирга у

позитивизмнинг бош камчилиги - инсон ва унинг мураккаб ички дунёсини ҳисобга олмасликни йўқота олмади. Билимни формаллаштириш билан керагидан ортиқ қизиқиш эса баъзан унинг амалиётдан узоқлишишга олиб келди. Психологик ёндошув ва унинг заминида ривожланган психонализ сиёсатда инсон фаолиятининг субъектив механизмларини таҳлил қилиб беради. Сайловчилар ҳатти- ҳаракатини, сайловлар жараёнида электорат сиёсий хулқ- атворини таҳлил қилганда, тоталитар, авторитар етакчилар табиатини тушунтиришда жуда кенг қўлланади. Ғарб политологиясида бу - муҳим ва доимий 1 йўналишлардан бири бўлиб қолган. Сиёсий - психологик тадқиқотлар электорат xyлқ-атворини таҳлил қилишда жуда муҳим. Сайловчиларнинг аксарияти кўпинча дастур учун эмас, муайян шахс учун овоз беради. Ҳозирги вақтда электорал тадқиқотлар асосида бериладиган башоратлар метеорологлар ёки сейсмологлар башорати билан бир ' қаторга ~қўйилади. Бу жараённинг ўзи эса ХХ аср ўрталарида бошланган: II Жаҳон уруши йилларида америкалик олимлар фашизм ва нацизм келиб чиқиши сабаблари, Франциянинг сиёсий инкирози, Россия, Англия ва АҚШнинг маданий заифлиги масалаларини ўрганиш учун шу мамлакатларда оиланинг тузилиши, болаларнинг ижтимоий ҳаётга жалб қилиниши, маданий ривожланиш моделларини чуқур ўргана бошладилар. Сиёсий психологик ~таҳлил ижтимоийлашув, яъни сиёсатга жалб этиш, муайян хулк - атворни келтириб чиқарган сабабларни ўрганишда, шунингдек етакчилик, кичик гуруҳлар тахлилида ҳам кенг қўлланади. Психологик таҳлил предмети бўли у ёки бу стереотиплар таҳлили, ўтиш даврларида сиёсий нутқ масалалари чиқа олади. Гарольд Лассуэл (1902 - 1978 йиллар) сиёсий психология доирасида жуда самарали меҳнат қилган олим, Чикаго мактабининг ёркин намоёндаси. Унинг "Руҳий патология ва сиёсат" асари (1930} муайян сиёсатчиларнинг фаолиятини таҳлил қилиш асосида ( уларнинг баъзиларида руҳий нуқсонлар бўлган) берилган сиёсат

психологиясининг чуқур таҳлилидир. "Жахон сиёсати ва шахсий ҳавфсизлик" (1935) асарида у шахс сиёсий фаолиятининг руҳий асослари ' в.б. айрим жиҳатларини, сиёсий тартиботларнинг турли кўринишлари ва сиёсий жараёнларни таҳлил қилади. Бихевиоризм ўзида позитивизм, сциентизм, прагматизмнинг муваффақиятларини бирлаштирди. Бихевиоризм аввалдан белгиланганлик, умумий назарияларга ' қарши ривожланди. Бихевиористларнинг диққат марказида-сиёсий фаолият, ахборотни иродага айлантириш, бунда давлат механизмларига таяниш ётади. Улар сиёсий жараённи ҳокимият ресурсларига эгалик қилишдан манфаатдор гуруҳларнинг ўзаро ҳамкорлиги ва рақобати сифатида талқин этишади. Бихевиористлар хулқ- атвор~ турлари ва шакллари йиғиндиси билан иш кўргани учун барча фанлар маълумотларига мурожаат этадилар. Бу асосда типик сиёсий вазиятдаги хулқ - атвор моделлари ишлаб чиқилади. Лекин барча ҳолларда реал, конкрет одамлар хулқ - атвори ўрганилади. Бихевиористик тадқиқот вазифаси - муайян хулқ - атвор сабаблари ва мақсадларини амалий ва форм аллашган таснифидан ташқари бу 6илан боғлиқ равишда тадбиқий сиёсат йуналишларини таклиф этишдан иборат. Бихевиористик ёндошув барқарор сиёсий тамойиллар билан қабул килинаёгган муайян қарор ўртасидаги тафовут сабабларини таҳлил қилиш имконини берди, инсон хулқ~- атворига қандайдир бир омилнинг белгиловчи таъсирини излаш - самарасиз эканлигини тасдиқлади. Бихевиоризм доимий сўровлар, тахлилар, қиёслар амалиётини политологиянинг доимий ҳамрохига айлантирди. Аммо' ХХ асрнинг 60- 70 - йилларида бихевиоризмнинг якка ҳокимлиги тугади. Бихевиористик ёндошув ижтимоий борлиқни яхлит жараён тарзида идрок этиш, сиёсатнинг бир бутун назариясини яратиш имконини бермас эди. Бихевиоримзда биринчи ўринга верификация, яъни тажрибада тасдиқланиш тамойили чиққани учун америкалик олим Д.Истон -

бихевиоризмни тайланд остига олди. ХХ асрнинг 50- 60 - йилларида тизимли ёндошув шаклланди. Унинг моҳияти - таркибий қисмларнинг ўзаро алоқалари ва ўзаро таъсирини ўрганишдан иборат. У сиёсатни ўзаро боғлиқ элементлардан таркиб топган яхлит ўз-ўзини янгилай олувчи, мослашувчи тизим сифатида қарайди. Асосчиси-Т.Парсонс (1902 - 1979) ва Э.Шилз (1911 й.). Аммо тизимли ёндошув сиёсатдаги ихтилофларни, сиёсий маданиятларни, етакчилик, инқироз ва инқилоб вазиятларини ўрганишда деярли қўлланмайди. Фаолиятий ёндошув сиёсатни-муайян тадбирлар кетма- кетлиги сифатида қарайди ва сиёсий қарорлар қабул қилиш жараёнини ўрганишда кенг қўлланади. Қиёсий ёндошув бир турдаги сиёсий ҳодисаларни, уларнинг умумий ва хусусий қирраларини аниқлаш, сиёсий ташкилотларнинг самарали шаклларини топиш, бошқа мамлакатларнинг муваффақиятларини қўллаш мақсадида қиёслаб ўрганади. Масалан, Туркия билан Ўзбекистондаги ислоҳотлар жараёнини қиёслаш - бизнинг мамлакатимиз учун анча самаралидир, негаки бу мамлакат қўллаган услубларни ўрганиш билан 6ирга, ундаги ҳато ва камчиликларни ҳам такрорлашдан ҳоли бўламиз в.ҳ. 3. Эмпирик тадқиқот усулларига сиёсат тўғрисидаги аниқ фактларни олиш усуллари киради: "ўйинлар назарияси; сиёсий вазиятларни моделлаштириш: сиёсий етакчилар рейтингини аниклаш, давлатлар, сиёсий тизимларнинг кўп ўлчовли статистик, қиёсий таҳлили, электорал - статистик маълумотлардан фойдаланиш, анкета сўровлари, мониторинг, контент - таҳлил, фактор - таҳлил, когнитив - карталар,таржимаи ҳол таҳлили в ҳ.лар. Эмпирик тадқиқот усуллари асосан тадбиқий политологияда қўллвнади. Уларга қисқача тўхтаб ўтамиз. "Иш ўйинлари" ёки "ўйинлар назарияси" у ёки бу сиёсий вазиятни ўйин тарзида бошидан оҳиригача "ўйнаб чиқиш" восйтасида етакчилар,

бошқарув аппаратининг турли шароитларда фаолият кўрсатиш моделларини ишлаб чиқиш, сиёсий қарорлар қабул қилишда вазиятнинг - турли ўзгаришларини ҳисобга олиш имконини беради. Ёшлар ўртасида ҳозирда кенг тарқалаётган "дебат" дастурлари ана шу услубнинг бир кўринишидир. Сиёсий вазиятни моделлаштириш - ўйин элементларини қўллаш орқали у ёки бу иҳтилофни, сиёсий қарор оқибатини, ҳисоблаб чиқиш, рўй бериши мумкин бўлган ҳатоларнинг олдини олиш имконини беради. Сиёсий жараёнларни моделлаштириш ХХ аср бошида, Л.ричардсон ўзининг "Урушнинг математик психологияси" (1919) асарида, икки миллий давлат ўртасида қуролланиш пойгаси моделини ишлаб чиққанидан бери маълум. Бугунги кунда ЭХМ имкониятларига қўшилиб, бу - сиёсий фан методологиясидаги муҳим йўналишга айланди. Ядро уруши оқибатларини ~ҳисоблаб чиқиб, оламга маьлум қилиниши "совук уруш" ва бу' соҳадаги "пойга" нинг тугаши учун қанчалик муҳим омил бўлганлигини эсланг Сиёсий етакчилар рейтингини аниқлаш, даражалаш, электорал статистика - статистик маълумотларнинг жуда катта ҳажмини компьютер ёрдамида таҳлил, қилиш, тавсиялар ишлаб чиқиш имконини беради. Сиёсий мониторинг муайян ҳодисаларни маълум вақт оралиғида кузатиш ва унинг якунида шу ҳодисага доир ҳулосаларни ишлаб чиқиш. Масалан, бир ой давомида ТВ каналларида чиққан ижтимоий-сиёсий эшиттиришлар, уларнинг йўналишини кузатиш, ёки бирор фаолият йўналишида бирор партия амалиётини кузатиш в.ҳ. Контент-таҳлил- матн мазмунининг формаллашган таҳлили. Бу таҳлил, масалан, сиёсий етакчилар, партиялар раҳбарлари нутқларидаги энг кўп учрайдиган сўзлар ёрдамида асосий диққат қаратилаётган соҳа, йўналишни Аниқлаш ва бу маълумотларни реал вазият билан қиёслаш имконини беради. Когнитив карталар- сиёсий етакчилар туғрисидаги барча маълумотлар тўпланган матрицалар. Бу маълумотлар жамиятда сиёсий элита

шаклланиш тартиби, унинг таркиби, самарадорлиги, табиати тўғрисида хулосалар қилиш имконини беради.

O'xshashlar

Политология предмети, функциялари ва усуллари

Политология фанининг предмети ва максади. Сиёсий карашлар ва таълимотлар

Миллий ва умуминсоний кадриятларнинг функциялари ва куринишлари хамда уларнинг такомиллашуви

Жамоат ташкилотлари ва ижтимоий харакатлар. Манфаат гуруҳлари тушунчаси, функциялари

Социал иқтисодиёт фанининг предмети ва концептуал асослари