Ma’naviy hayot sotsiologiyasi - Sotsiologiya - Referatlar

Ma’naviy hayot sotsiologiyasi

Yuklangan vaqt:

14.03.2020

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88.5 KB

Ko'chirib olish

Ma’naviy hayot sotsiologiyasi Reja: 1. Ijtimoiy munosabatlar sotsiologiyasi 2. Ijtimoiy munosabatlar turlari. 3. Begonalashuv va tanazzul, ijtimoiy oqibatlar.

Ijtimoiy munosabatlar sotsiologiyasi Sotsiologiya faninnng tizimida sotsial munosabatlar juda muhim o’rin kasb etadi. Chunki u orqali jamiyat a’zolari bir-birlari bilan ma’lum bir muomala va ijtimoiy hamkorlikka intiladilar. Sotsiologiyadagi bu maxsus soxa o’zning uta dolzarbligi va muhimligi bilan boshqa muammo va masalalardan ajralib tursada, u hali mutaxassislar tomonidan tulik ilmiy va sistemali ravishda urganilmagan va ilmiy adabiyotlarda yetarli darajada yoritilmagan. Bu salbiy yo’lning asosiy sabablaridan birinchisi, sobik Ittifoq falsafiy-sotsiologik adabiyotida bu masalani bir yoklama talqin qilinishi bo’lsa, ikkinchisi ilgor g’arb adabiyotining bu soxasi bo’yicha tadqiqotlarning tulik ma’lumotlarini bizda o’qligidir. Sotsial munosabatlar tushunchasini o’zi hali sotsiologiya fanida aniq va ilimiy tarifini g’ozircha topa olgani yuk. Avvalambor shuni ta’kidlash zarurki, sotsial munosabatlar ko’pincha ijtimoiy munosabatlar tushunchasi bilan tenlashtiriladi yoki sotsial munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning bir xususiy ko’rinishi deb talqin qilinadi. Mavjud adabiyotlarni chuqurroq tahlilqilinadigan bo’lsa shunday xulosaga kelish mumkinki, yuqorida ko’rsatilgan fikrlarda qimmatli asos borligini bilish mumkin. Tor ma’noda sotsial munosabatlarning bir muhim elementi va turi deb interpritatsiya qilinadi. Sotsial munosabatlar keng ma’noda quyidagicha ta’rif bilan belgilanadi. Sotsial munosabatlar bu tabiat hodisalaridan o’laroq bo’lib, unda ijtimoiy munosabatlarning butun bir tizimi mujassamlashgandir. O. Kont o’zining pozitivistik ta’limotida sotsial munosabatlar muammolarini xuddi biologik hodisalar metodi bilan o’rganish prinsiplarini keng targ’ib qiladi. Pozitivistik-naturalistik yo’nalishning ashaddiy rakibi bo’lgan fenomenologik sotsiologiya sotsial xayot va sotsial munosabatlarni bunday usulda talqin qilinganligi uchun O. Kont va uning izdoshlarini keskin tanqid qiladi. Naturalizmning va jiddiy kamchilik va jiddiy xatoliklarni bartaraf etish uchun fenomenologik sotsiologiya inson ongining faolligi bu muammo yechimining asosiy omili deb isbotlashga intiladi.

Bu yo’nalish vakillarining fikricha faqatgina insonning tafakkuri tufayli sotsial voqelikni va sotsial munosabatlarni konstruksiyalash (yaratish) mumkin bo’ladi. Chunki sotsial reallik va sotsial munosabatlar insonning interpretatsion faoliyati orqaligina vujudga keladi. Fenomenologik sotsiologiyaning taniqli vakillaridan biri D. Silverman yuqoridagi g’oyalarni asoslash uchun pozitivistik sotsiologiya nazariyasini tankil qiladi. Albatta, bu ijtimoiy fikrlar vujudga kelgandan beri ancha vaqtlar utdi, yangi jug’rofiy-siyosiy makomlar paydo bo’ldilar. Eng muhimi esa totalitar tizimi barham topib yangi davlatlar vujudga kelishdi, yangi jamiyatda bir partiyaviylikni xukmronligi yemirildi va mustaqil suveren davlatlar barpo bo’ldilar. Endi esa jamiyatdagi jarayonlarni, jumladan sotsial munosabatlar muammolarini keng plyuralistik prinsip orqali tatqiq qilish davri keldi. Bu prinsip orqali, sotsial munosabatlarni muammo va vazifalarni turlicha tahlilqilish imkoniyati tugildi. Ushbu ijobiy imkoniyatlarning hosili sifatida respublikamizda sotsial munosabatlar muammolari jaxon ilmiy tafakko’rining har-xil yo’nalishlarini natijalari asosida tatqiq qilinayotganligini ajratib ko’rsatish mumkin. Xulosa qilib aytganda sotsial munosabatlar muammosini yangi, yuqori ilmiy darajada tatqiq qilish imkoniyatlari vujudga keldi. Endi bu muammoni konkret sotsiologik tadqiqot bilan o’rganish joiz. Chunki sotsiologiya nafaqat bu muammoni, balki butun ijtimoiy xayot jarayonlarini keng qamrovda kompleks harakterda va amaliy natijalar asosida chuqur tadqiqot qiladi. Ijtimoiy munosabatlar turlari. Sotsial birdamlik tushunchasi sotsial munosabatlar tizimida muhim o’rin tutadi. Chunki birdamlik - bu ko’pgina ma’naviy omillarning majmuasidan tashkil topgan sotsiologik kategoriya bo’lib, u ijtimoiy xayotda faoliyat kusatayotgan insonlarning ijtimoiy taraqqiyot masalalarini hal qilishlaridagi hamkorligining ko’rinishidir. Avvalom bor shuni ta’kidlab o’tishimiz joizki sotsiologiya faniga bu termin sotsial jipslashuvni bildiradigan tushuncha sifatida birinchi bo’lib O.Kont tomonidan kiritilgan edi. Bu muammoga ko’pgina mutafakkilar o’zlarining keng etiborlarini qaratganlar. Ayniqsa E.Dyurkgeym, G.Spenserlar bu muammoni chukur tahlilqilganlar, lekin ular o’z tadqiqotlarini turli xil yo’nalishlarda olib bordilar.

E.Dyutkgeymning fikricha sotsial birdamlikni bu ahloqiy prinsip va oliy universal qadriyat bo’lib, u jamiyatning har bir a’zost tomonidan tan olinadi. O.Kont va G.Spenserlarning tadqiqotlarida sotsial birdamlikni asosini iqtisodiy mafaatlar tashkil qilishi markaziy o’rin egallaydi. G.Spenser o’zining birdamlik ta’limotida majburiy va kungilliy birdamlikni ajratib ko’rsatadi. Uning fikricha kishilik jamiyati o’zining rivojlanish yo’lida ikkita harbiy va sanoat davrlari bo’linadi. Butun xayot bu yerda intizomga asoslangan. Sanoat turidagi jamiyat esa osoyishta ijtimoiy hamkorlikni erkin shakillari ifoda etadi. Muammoni xuddi ikkita jihatga ajratib tahlilqilishni D.Dyurkgeymning ham ilmiy faoliyatida qurish mumkin. U o’z ta’limotini mexaniq va organiq birdamlik ajratadi. Rivojlanmagan va eski jamiyatlarda xukmronlik qiladigan birdamlikni Dyurkgeym mexanik birdamlik deb ataydi. Mexanik birdamlik - bu “jamoa turidagi” birdamlik bo’lib, u bu jamoadagi individlarning o’hshashliklari bilan belgilanadi va ular tomonidan ijtimoiy vazifalar bir xil turda bajariladi. Jamiyatda ijtimoiy mehnatning taksimlashishitufayli individlar maxsus vazifalarini bajaradilar va bu xislatlar sababli jamiyat jonli organizmni eslatadi. Shu jamiyatda vujudga kelgan yangi turdagi birdamlikni Dyurkgeym organiq birdamlik deb ataydi. Mehnatning taksimlanishi individlarda o’zlariga xos qobiliyatlarning rivojlanishiga omil bo’ladi. Endi har bir individlar bir-birlariga bog’liq bo’ladilar va ular sotsial munosabatlarning yagona tizimi orqali birdamlik tuyg’ularga erishadilar. Ko’p g’arb olimlari ijtimoiy mulkka asoslangan kooperatsiyaning sermaxsulligini inkor etib keladilar. Ularning fikricha butun jamiyat bilan ishlab chiqarish vositalaridan guruhlar mulki qilib berishni taqlif qiladilar. Agar ishlab chiqarish vositalari ijtmoiy mulk xususiyatiga ega bo’lsa “ma’muriyat” haqiqatdan ajralib qoladi va shu sabab orqali byurokrat boshqaruvchilar tashkiloti vujudga kelishi mumkin. O’z-o’zidan tabiiyki bu jarayonlar tufayli ishchilar o’zlarining mehnatlaridan mafaatdorlikni xis qilmaydilar. Mazkur taxminlarning aksariyati o’z isbotlarini topdilar. Ayniqsa mustamlakachilik davrida bizning diyorda soxta birdamlik asosida kooperatsiyalashtirish ko’plab salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi.

Mehnatning ijtimoiy taqsimoti va kooperatsiya nikobi ostida bizning xudud xom- ashyo yetishtiradigan respublikaga aylandi. Jamiyatimizda tub mak’noda birlashma jarayoni faoliyat ko’rsatmadi. Prezidentimiz I. A. Karimov ta’kidlab ko’rsatganlaridek, “o’z-o’zini boshqarishning halqimiz an’analari va qadriyatlariga juda xos bo’lgan usuli — mahallalar tizimi so’nggi yillarda juda katta nufo’zga ega bo’lib bormoqda... eng adolatli muhit, eng adolatli ijtimoiy sharoit, vaziyat faqat mahallada bo’lishi mumkin. Har bir korxona, xech bir davlat idorasi yoki jamoat tashkiloti bu borada tenglasha olmaydi”. 1 . Iqtisodiy va taqsimot munosabatlari. Jamiyat ijtimoiy tarkibida har bir shaxs qaysi ij timoiy guruhga va undagi xududiy, tarmok (soxa) va ijti moiy mavqe yo’nalishiga mansubligi bilan harakterlanadi. Bulardan tashqari yana, shaxs jinsi, yosh jihati, ommaviy axvoli, ijtimoiy kelib chiqishi, milliy mansubligi, ma’lumoti, ilmiy darajasi kabi parametrlar bilan ham urgainiladi. Xozirgi bozor munosabatlariga o’tish davrining iqtisodiy qiyinchiliklari ijtimoiy guruh va ayrim shaxslar qanchalik moddiy imkoniyatga egaligi, jamg’arma mablag’i miqdori kabi tomonlarni o’rganishni ham talab etadi. Xozirda ijtimoiy munosabatlarda jamiyatimiz uchun mutlaqo yangi bo’lgan asoslar yaratilmokda. Xususiy mulkchilikka asoslangan ko’p ukladli, dunyo sari ochik yo’z tutgan iqtisodiyot paydo bulayotir. Shuning uchun ham yangi iqtisodiy va taqsimot munosabatlari sotsiologiyasini ishlab chiqish sotsiologiya fanining asosiy vazifalaridan biri bo’lib qolmoqda. Xozirda mehnatning mazmunini chuqur va har jihatdan o’zgartirmay turib, jamiyatimiz ijtimoiy tarkibida sifat o’zgarishiga erishib bo’lmaydi. Buning uchun, eng avvalo, mehnatga yangicha munosabatni tarkib toptirish, yangi texnolo giyani yaratish, fanni yanada taraqqiy ettirish, munosib malakali kadrlar tayyorlash, maorifni tubdan yangilash kabi kechiktirib bo’lmaydigan vazifalar amalga oshirilmog’i lozim. 1. Toshkent haqiqati. 1994 yil. 20 iyo’lsoni. 2. I. A. Karimov. “Halollik va fidoyilik faoliyatimiziing asosiy mezoni bo’lsin. Toshkent haqiqati, 1994 yil 20 iyo’lsoni.

Iqtisodiyot sotsiologiyasi ishlab chiqarish va mehnat ja-rayonini, taqsimot munosabatlari, moddiy ta’minot, aholining moddiy turmush darajasi va shu kabi jamiyatning iqtisodiy rivojlanish soxasidagi qonuniyatlarni o’rganadi. Jamiyatning ijtimoiy rivojlanishi, eng avvalo, uning iqtisodiy asoslari bilan borliq bo’ladi. Ijtimoiy rivojlanish darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, ijtimoiy xayotdagi boshqa sohalarning rivojlanish darajasi ham shunga mos ravishda taraqqiy qilib boradi. Masalan, AQSH, Yaponiya, Janubiy Koreya, Ovrupo mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanganligi va aholining turmush darajasi, madaniyati, xizmat ko’rsatish sohalarining taraqqiyotini belgilab beradi. Iqtisodiy munosabatlarni o’rganishda asosiy e’tibor mehnatning ijtimoiy muammolari, mehnat faoliyati va taqsimot munosabatlariga qaratiladi. Jamiyat a’zolari tomonidan yaratilgan moddiy boyliklar ular o’rtasida qanday tarzda va kay miqdorda taksimlanishidagi farq ijtimoiy guruhlar o’rtasidagi farqni keltirib chiqaradi. Xususiy mulkning qonuniy deb e’lon qilinishi bilan jamiyatimiz ijtimoiy tarkibidagi tekizchilik asta-sekin o’z o’rnini ijtimoiy mavqei jihatidan va yetishtirilayotgan moddiy ne’matlarning taqsimoti jihatidan farq qiluvchiijtimoiy guruh va tabaqalarga bo’linishi ortmoqda. Respublikaning asta-sekin bozor munosabatlariga utib borishi davrida Prezident I. A. Karimov tomonidan belgilangan besh tamoyilga asoslangan tarzda siyosat yurg’izilmoqda. Bularning birinchisi: iqtisodiyotning siyosatdan ustun bo’lishi, uni har qanday mafkuradan ozod qilish lozimligi. Ikkinchisi: iqtisodiyotni boshqarishda, ayniqsa, bozor iqtisodiyoti ko’rilayotganda, yangi tizim barpo etilayotganda davlat boshqaruv tizimini qo’ldan chiqarmasligi, ya’ni davlat asosiy isloxotchi bulmog’i lozimligi. Uchinchisi: qonunlarga barcha baravar rioya etishini ta’minlash. To’rtinchisi: kuchli ijtimoiy siyosat yuritish. Beshinchisi: bozor iqtisodiyotida shoshqaloqlikka yo’l qo’ymay bosqichma- bosqich o’tish zarurligi.

Taqsimot munosabatlari sotsiologiya predmetiga taalluqli bo’lib, uning tarkibiga ishlab chiqarish qurollari taqsimoti, jamiyat a’zolarining ishlab chiqarishning turli tarmo k lari bo’yicha joylashuvi va jamiyat tomonidan ishlab chiqarilgan moddiy ne’matlar, ishlab chiqarish qurol lari va iste’mol mollari kiradi. Mohiyat e’tibori bilan taqsimot munosabatlari mavjud ishlab chiqarish munosabatlari harakteriga mo s keladi. Alohida kishilar va ijtimoiy guruhlarning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy faoliyatining mohiyati taqsimot muno sabatlari harakteri bilan belgilanadi. Ijtimoiy guruhlar, tabaqalar va alohida olingan kishilarning real daromadlari darajasi, bu daromadlarning o’zgarishi va rivojlanishi istiqbollari ularning ijtimoiy-siyosiy pozitsiyalarini belgilaydi. Sovet tizimi davrida ijtimoiy guruhlarning moddiy daromadlarini tenglashtirish siyosati yurgizilgan. Natijada kishilarning mehnatga munosabati susayib, ijodiylik, omil-korlik, ishbilarmonlik, tadbirkorlik, moddiy manfaatdorlik kabi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning muhim stimullari yo’qoldi. Demak, taqsimot munosabatlari jamiyat xayotini, ayniqsa, uning iqtisodiy jihatdan rivojlanishida muhim o’rin tutadi. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish munosabati bilan, O’zbekistonda mulkchilikning turli shaqllarining joriy qilinishi va ularni davlat ximoyasiga olinishi taqsimot munosabatlarida tubdan o’zgarishlarga olib kelmoqda. Bu esa, o’z navbatida, jamiyat iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashga xizmat qilmoqda. O’zbekiston o’z milliy puliga ega bo’lishi munosabati bilan iqtisodiy va taqsimot munosabatlariga sezilarli ta’sir ko’rsata boshladi. O’zbekiston ichki bozorini tuldirish — davlat siyosati darajasida olib borilmoqda. Ammo xozirda hamdo’stlik mamlakatlari o’rtasidagi iqtisodiy integratsiyaning vaqtiicha bo’zilganligi oqibatida yuzaga kelgan iqtisodiy takchillik, ayniqsa, halq iste’moli mollarining tankisligi iqtisodiy va taqsimot munosabatlari ga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Uning oqibatida kishilarning turmush darajasi anchayin pastladi. O’zbekiston davlatining bu soxadagi siyosati “milliy boylikning ko’payishini, respublikaning mustaqilligini, odamlarning munosib turmush va ish sharoitlarini

ta’min-laydigan kudratli, barqaror va jo’shqin rivojlanib boruvchi iqtisodiyotni barpo etishdan iborat buyuk maqsadni ko’zlamoqda. Xulosa qilib aytganda, iqtisodiyot va taqsimot munosabatlari sotsiologiya fani doirasida muhim tadqiqot ob’ekti sifatida o’rin tutadi. 2. Ijtimoiy — sinfii munosabatlar. Jamiyatning ijtimoiy tarkibida ijtimoiy-sinfiy munosabatlar ham muhim o’rin egallaydi. Sovet sotsiologiyasida sinfiy munosabatlar, sinfiy kurash masalalariga juda keng o’rin berilib, bu munosabatlar ijtimoiy tarkibdagi boshqa barcha elementlar, munosabatlar ichida eng muhim va belgilovchi hisoblangan. Buning sababi, unda jamiyatning iqtisodiy tarkibi boshqa ijtimoiy guruhlardagiga nisbatan to’laroq va aniqroq aks etadi, - deb ko’rsatilgan. Haqiqatdan ham, davlat sotsializmi davrida mavjud ishchilar va dexkonlar sinfi jamiyatning eng kam ta’minlangan, quyi darajadagi sinflarni tashkil qildi. Intelligensiya ijtimoiy qatlami esa moddiy ta’minlanganlik jihatidan ulardan unchalik farq kilmagan. Utgan davrda, asosan, ikki sinf — ishchilar va dexkonlar sinfi va intelligensiya kat-lami mavjud deb ko’rsatilib, jamiyat ijtimoiy tarkibidagi boshqa guruhlar (masalan, yuqori tabaqa chinovniklari, mafiya guruhlari va shu kabilar)ning ahamiyati mutlaqo tilga olinmas edi. Ishchilar sinfi ko’p qirrali ijtimoiy birlik hisoblanadi. Uning ichki tarkibi demografik (jinsi va yoshi bilan), professional — tayyorgarligi bilan (mehnatning mazmuni va harakteri bilan) xududiy (ijtimoiy-xududiy bir lik bilan), etnik (milliy farqi) va madaniy-ma’lumoti bilan farq qiluvchi tarkibiy tuzilishga ega. Xozirda O’zbekiston davlati mikyosida milliy ishchilar sinfining tarkib topishi uchun shart-sharoit yaratilmokda. Jaxon talablariga javob bera oladigan maxsulotlar ishlab chiqarish uchun moddiy zamin tayyorlanmokda. Chet el firmalari bilan kushma korxonalar yaratilmokda. Yakin kelajakda, yuqori texnologiyaga asoslangan sanoat ishlab chiqarishining malakali ishchi - injenerlar guruhi shaqllanadi. Ishchilar sinfi rivojlanishi istikbollariga ularni miqdoriy jihatdan ko’paytirish bilan erishib bo’lmaydi. Unda mehnatning intellektual mazmunini boyitish, zamonaviy avtomat-texnologiya bilan jixozlangan iqtisodiy shart-sharoitlarni barpo qilish zarur.

Amalga oshirilishi kerak bo’lgan bunday tadbirlar qishloq xujaligi dexkonlari hamda intelligensiya qatlami uchun ham taalluqli. Iqtisodiyotni intensiv ravishda rivojlantirishning ijti-moiy-tarkibiy aloqalarga ta’siri kuchli bo’ladi. Shuningdek, ijtimoiy tarkibdagi, iqtisodiy va taqsimot munosabatlarining ijobiy rivojlanishi mamlakat tabiiy resurslari, xududiy o’ziga xos xususiyatlar, siyosiy barqarorlik, millatlar o’rtasidagi munosabatlarga ko’p jihatdan bog’liq bo’ladi. Mamlakat qishloq xujaligi soxasida band bo’lgan, qishloq xujaligi maxsulotlarini yetishtirayotgan dexkonlar ham ijtimoiy tarkibda sinf sifatida o’rin tutadi. O’zbekistonda aholining 60 foizi qishloq joylarida yashaydi. Milliy daromadning 44 foizidai ko’progi bugungi kunda qishloq xujaligidan olinadi Mamlakatimiz bo’yicha mehnatga yarokli kishilarning 39,3 foizi chorvachilik va qishloq xujaligida mehnat qiladi. Ba’zi rayonlarda bu ko’rsatkich 80-90 foizni tashkil etadi.1 Bulardan ko’rinib turibdiki, jamiyatimiz ijtimoiy tarkibida dexkonlar sinfining o’rni kattadir. Xozirda mustaqillik sharofati bilan O’zbekiston xukumati dexkon lar mavqeini kutarishga alohida e’tibor bermoqda. Ularning turmush darajasini oshirishda katta ishlar olib borilmoqda Uy joy qurish uchun bepul yer ajratildi Moddiy yordam ko’rsatilmokda. Ekinzor yerlar ijaraga berilmoqda. Fermerlarning soni ortmoqda. Yetishtirgan qishloq xuja ligi maxsulotlarini shaharga olib kelib sotish uchun imkoniyatlar yaratildi. Ularning oladigan yillik daromadlari ortdi. Dexqonlar sinfi ichida ham tabaqalanish jarayoni tez sur’atlar bilan bormoqda. Ularning tarkibida ishbilarmon, tadbirkor fermer xo’jaliklari paydo bo’ldi. Ijarachilar guruhi ham borgan sari qishloq xujaligida muhim ahamiyat kasb etmokda. Yangi iqtisodiy munosabatlarning tarkib topishi bilan qishloq ishchilar sinfi shaqllanishiga moddiy zamin tayyorlanmoqda. Boshqacha aytganda qishloqqa sanoat kirib kelmoqda. Bu esa qishloq xujaligida mavjud ortiqcha ish kuchini ish bilan ta’minlab, tayyor maxsulot ishlab chiqarnshni ko’paytiradi.

Prezidentimiz I. A. Karimov ta’kidlab yozadiki, — “O’zbekiston iqtisodiyotining bir tomonlama ~ xomashyoviy yo’nalishiga qat’iybarham berish respublika ichki siyosatining eng muhim strategiyasi hisoblanadi. Faqat xom ashyo yetishtiruvchi va sotuvchi ulka surunkali nochorlikka giriftor bo’ladi”. “Dastlabki hisob-kitob shuni ko’rsatadiki, agar biz respublikada bor xom ashyo va chala maxsulot ishlab chiqarishni tugal jarayonga yetkazib, tayyor maxsulot ishlab chiqarishni yo’lga kuysak, respublikamizda yalpi milliy maxsu lot ishlab chiqarishni ikki barobardan ziyod, milliy daromadni esa taxminan uch barobar ko’paytirishimiz mumkin”. Jamiyat ijtimoiy tarkibida ziyolilar qatlami ham salmoqli o’rin tutadi. Intelligensiya aqliy mehnat mutaxassislari bo’lib, ijtimoiy-professional guruhlardan iborat bo’ladi. Jamiyat ijtimoiy tarkibida intelligensiya aqliy mehnatning jismoniy mehnatdan ajralib chiqishi oqibatida shaqllandi. Xozirda, ilmiy texnika taraqqiyotining jadal borishi bilan intelligensiyaning professional malakasi yanada murakkablashmoqda. Uning tarkibiga il miy, ishlab chiqarish-texnik, madaniyat, ma’rifat, tibbiyot-harbiy va boshqaruv apparati xodimlari kiradi. Ziyolilar tarkibini yana shahar va qishloq, ijtimoiy bandlik sohalari bo’yicha (ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish soxasida) mehnatning ijodiy harakteri darajasi bilan, malaka va boshqa jihatlari bilan farqlash mumkin. Sobiq sovet davrida ziyolilar son jihatidan ortdi-yu, ammo uning sifat darajasi ancha past bo’lib kolaverdi. Chunki ziyolilar qatlami, avvalam bor, mehnat harakteri bilan belgilanadi, O’tgan davrda oliy ma’lumot olgan qanchadan-qancha kishilar xozirda ishchi bo’lib, yoki tijorat va boshqa sohalarda ishlamoqdalar. Ular ziyolilar tarkibiga kirmaydi. Sotsiologiyada milliy munosabatlar iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy-mafkuraviy munosabatlardagi o’zaro o’zviy aloqa-dorligi nazarda tutilgan holda konkret etnik muhit doirasida, ijtimoiy jamoalardagi, oiladagi, xududiy tartibdagi munosabatlar doirasida olib qarab o’rganiladi. Shuningdek, millatlararo munosabatlarning jamiyat ijtimoiy xayotiga ta’siri va ularning ijtimoiy oqibatlari o’rganiladi.

Sobiq sovet davrida muayyan iqtisodiy-siyosiy va ideologik rejim asosida ushlab turilgan, boshqarilgan milliy muno sabatlar asosida tiklanmoqda. Shu jihatdan, O’zbekistonning ko’p millatli davlat bo’lganligini e’tiborda tutgan holda, unda istiqomat qilayotgan millatlar va halqlarning ijtimoiy turmushi, o’zaro aloqasi va shu kabi munosabatlarni sotsiologik tatqiq qilish muhim ahamiyatga ega. Yaqin o’tmishimizda sodir bo’lgan Farg’ona, Andijon, O’zgan voqealari qayta takrorlanmasligi uchun, O’zbekistonda bundan keyin ham millatlararo hamdo’stlikni rivojlantirish, o’zaro axil, bir oila bo’lib yashash talab etiladi. Prezidentimiz I. A. Karimov boshchiligidagi O’zbekis ton xukumatining asosiy maqsadi ham Markaziy Osiyo xududida har qanday milliy nizolarning oldini olishdan ibo rat. Sotsiologiya doirasida ham ijtimoiy-etnik munosabat lar ilmiy taxlilga muxtoj bo’ladi. Ayniqsa, ijtimoiy-iqtisodiy, psixologik jihatlarini tatqiq qilish muhimdir. Shuning uchun ham bu masalalar sotsiologiya, etnopsi xologiya va boshqa ijtimoiy, gumanitar fan sohalarida keng o’rganilishi shart. Ijtimoiy — demografik munosabatlar Sotsiologiyada jamiyat ijtimoiy tarkibiy tuzilishining ijtimoiy-demografik munosabatlari ham muhim o’rin tu tadi. Bu munosabatlar, asosan, aholining jinsiy tuzilishi, yoshi, oilaviy va genetik jihatlarini o’z ichiga oladi. Har qanday davlat ijtimoiy siyosatining tarkibiga demografik siyosat ham kiradi. Demografik munosabatlarga mamlakat aholisining barcha katlamlari mansub. Ijtimoiy-demografik tarkibga statistik jihatdan o’rganiladigan aholi o’rtasida tug’ilish, ulim, nikoh, oila viy kuydi-chiqdilar, shahar va qishloq aholisining migratsiyasi, xududiy migratsiya kabilar kiradi. O’zbekiston ijtimoiy-demografik jihatdan nihoyatda murakkab tuzilishga egadir. 51 foizi xotin-qizlar, 9,6 mln axo li 16 yoshgacha bo’lgan bolalar va usmirlardan iborat. Farg’ona vodiysi aholisining zichligi juda katta. Andijonda har bir kvadrat kilometr maydonga 485 ta odam tug’ri keladi. Bunday demografik holat jamiyat xayotining boshqa barcha sohalarida ham turli muammolarni keltirib chiqarishi tabiiy. Aholining yosh jihatdan tarkibiy tuzilishini o’rganish mamlakatning nafaxat mehnat va ishlab chiqarish potensialini aniqlashga, balki uning rivojlanish

dinamikasini ham aniqlashga xizmat qiladi. Bu jihatdan O’zbekistoa ba’zi Ovrupo va Yaponiya mamlakatlariga nisbatan “yosh” mamlakat hisoblanadi. Aholi tarkibiiing jinsiy tuzilishnni o’rganish ham muhim ahamiyatga ega. Bu, mamlakat ishlab chiqarishnni tashkil etish, ayollar uchun mehnat turlarini tashkil etish va ish bilan ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Xotin-qizlar ijtimoiy axvolining o’ziga xos xususiyatlari ularning mehnat bilan bandligi, mehnat turi, oilaviy, turmush sharoiti va , shu kabilarda aks etadi. Ularni og’ir jismoniy mehnatdan halos etish masalasi xozirda eng muhim masalalardandir. Sovet davrida o’zbek xotin-qizlari qishloq xujaligida ayovsiz ekspluatatsiya qilindi. Natijada ularning salomatligi keskin yomonlashdi. Kasalmand, nimjon onalardan xech qachonsog’lom farzand dunyoga kelmaydi. O’zbek yoshlarining har uchtadan bittasi xatto harbiy xizmatga qodir bo’lmay qolgan edi. Prezident I. A. Karimov tashabbusi bilan ilgari surilayotgan soglom avlod uchun kurashish millat kelajagini ta’minlashning eng muhim masalasidir. Aholining oilaviy tarkibi soni, moddiy turmush darajasi, daromadi, oilaviy munosabatlarni va shu kabi masalalarni o’z ichiga oladi. Oilani oziq-ovqat va iste’mol mollari bilan ta’minlash muammolari davlat ijtimoiy siyosatining asosiy maqsadini ifoda etadi. Oilaviy tarkibni sotsiologiyaning maxsus soxasi — mikrosotsiolagiyada ham chukur tatqiq qilish maqsadga muvofiq. Unda iqtisodiy, psixologik jihatlarini e’tiborda to’tish zarur. Nikoh munosabatlari, yolgiz yashovchnlarni, oilaviy bo’zilish sabablarini o’rganish jamiyat ijtimoiy tarkibini ijobiy rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Oddiy bir misol: diniy munosabatlar asosida, avval nikoh muqaddas sanalar edi. Sobiq sovet tizimi davrida dinning ijtimoiy xayotdagi mavqeiga putur yetkazilishi va daxriylikning kuchayuvi oqibatida nikoh munosabatlari muqaddas deb qaralmay koldi. Nikoh shunchaki rasmiy ro’yxatga olishdan iborat bo’lib koldi. Natijada oila muqaddasligi yukolib, qo’ydi-chiqdilar ko’paydi. Bu esa jamiyatning nafakkat iqtisodiyotiga, balki ma’naviy-ahloqiy, psixolognk munosabatlarning barqarorligiga salbiy ta’sir ko’rsata boshladi. Salbiy tendensiyalarning kuchayuviga olib keldi. Yosh avlod tarbiyasiga zarar yetkazildi. Jamiyatda tirik yetimlar soni ko’paydi.

Davlat yetimxonalarining soni ortdi. Moddiy va boshqa jihatdan yetarlicha ta’minlanganligiga qaramay ularda tarbiyalangan bolalar oilada, o’z ota-onalari bagrida voyaga yetgan bolalardan farq qiladi. Sotsiologiyada aholining genetik tarkibini o’rganish borgan sari moddiy ahamiyatga ega bo’lmoqda. Unga aholining tabiiy va migratsion harakati kiradi. O’zbek millati boshqa millatlarga nisbatan o’z tugilib usgan joyiga ko’proq bog’langan bo’ladi. Ayniqsa, Farg’ona vodiysi aholisida bunday xususiyat kuchli. Shuning uchun ham vodiyda aholi zichligi boshqa xududlarga nisbatan ortiq. O’zbekistonda genetik tarkibni o’rganishga xozircha yetarli e’tibor berilmagan. Uning ijtimoiy-demografik munosabatlardagi ahamiyati katta. Ijtimoiy-demografik munosabatlarni aniqlashda mam lakat mikyosida utkaziladigan aholini ro’yxatga olish muhim ahamiyatga ega. Aholini ro’yxatga olinishi ayniqsa xozirda, bozor munosabatlariga o’tish davrida yuzaga kelayotgan ko’plab ijtimoiy-iqtisodiy, maishiy turmush sohalaridagi muammolarni hal etishda juda katta ro’l o’ynaydi. Ayniqsa, shahar muammolarini hal etishdagi ahamiyati katta. Qishloq aholisining ijtimoiy tarkibi jamiyat ijtimoiy tarkibining muayyan bo’lagi hisoblanadi, qishloq aholisining ijtimoiy munosabatlarining muhim belgilari: Yagona mehnat, yer, mulkiy boshqaruv munosabatlarini o’z ichi ga oladi. Xozirda qishloq aholisining tarkibida ham tabaqalashuv jarayoni kuchaymoqda. Ayniqsa, qishloqka sanoatning kirib kelishi, savdo-sotikning rivojlanishi va boshqa omillar oqibatida qishloq aholisi turli guruhlardan ibo rat bo’lgan ijtimoiy birlik sifatida rivojlanmokda. Xulosa qilib aytganda, jamiyat ijtimoiy tarknbini sotsiologiya fani doirasida o’rganish, uning rivojlanish is-tikbollarini, o’ziga xos xususiyatlarini, mavjud ijtimoiy muammolarini tatqiq etishda va zarur ilmiy-amaliy tadbirlar ishlab chiqishda muhim ahamiyagta egadir.

Begonalashuv va tanazzu. ijtimoiy oqibatlar Xozirgi jamiyat xayotida quyidagi begonalashuv turlarini ajratib ko’rsatish mumkin. 1. Iqtisodiy, 2. Siyosiy, 3. Madaniy, 4. Ijtimoiy, 5. Ruhiy. Bu begonalashuv turlari o’zlarining ma’lum bir shakillariga egadirlar. Masalan iqtisodiy begonalashuv uchta shaqlga ega: 1.Faoliyatda begonalashuv. 2.Faoliyat boshqaruvidan begonalashishi. 3. Faoliyat natijalaridan begonalishishi. Siyosiy begonalashish siyosiy xokimiyatdan begonalashishdan; madaniy begonalashish mulokatdan, insonlarning bir-biridan; psixologik begoralashuv o’z- o’zidan begonalashishdan iborat bo’ladi. Begonalashuv jarayoni va tanazzul bir-birlariga bog’liq hodisalardir. Agar jamiyatda ishlab chiqarish sur’atlari keskin pasaysa, xo’jalikaloqalari o’zilsa, pulning kadri tushib ketib narxlar tez sur’atlarda oshib ketsa, boshqaruv to’zilmalari izdan chiqsa va siyosiy tangliklar vujudga kelsa, biz jamiyatning hamma sohalari tanazzulga uchragan deb fikr yuritishimiz mumkin. Bu chukur tanazzul insonlarning kuchli begonalashuv omiliga to’rtib kirgizishi aniq. O’z navbatida begonalashuv jarayoni qanchalik kengaysa tanazzul ham chukurlashib boraveradi. Masalan, ishlab chiqarish jarayonida mehnatning taksimlanishi ro’y beradi. Bu esa taraqqiyot uchun quyilgan ulkan qadamdir. Lekin shu bilan birgalikda ijtimoiy mulkchilikka asoslangan ijtimoiy munosabatlarning shunday bir turi - ishlab chiqarish munosabatlari shakillandiki uning asosidabevosita ishlab chiqaruvchi ishlab chiqarish vositalaridan o’zoklashib asta sekinlik bilan o’z mehnatining natijasida begonalashib boradi. Endi bu ishlab chiqaruvchi shaxs uchun mehnat unumining ham kizig’i yuk. Marksizm ta’limoti bo’yicha xususiy mulk ijtimoiylashtirilgach ishlab chiqarish vositalariga endi bevosita ishlab chiqaruvchilar umumiy egalik qilishlari kerak edi. Lekin ijtimoiy amaliyotda esa buning aksi bo’lib chiqdi. Siyosiy xokimiyatni bosib olgan pro’letariat ishlab chiqarish vositalarini endi davlat mulkiga aylantiradi.

Sotsialistik revolyutsiya mantiqiga ko’ra bu tadbirlar begonalashuv jarayonini ildiziga bolta urushi kerak edi. Lekin 70 yillik tarix davomida bizga uktirib kelingan ijtimoiy mulk davlat mulki edi. Bu mulk esa xususiy mulkning eng jirkanch, adolatsiz turi bo’lib chiqdi. Chunki davlat mulki o’zining real egasiga ega emas. U bir mavxum tushuncha edi. Mehnat kishisi esa yana mulkdan begonadir. Davlat mulki esa davlat apparatining xususiy mulkiga aylanib, bu nomenklaturani “yangi” sinfga aylantirdi. Bu salbiy jarayonlar natijasida ishlab chiqarish o’zining haqikiy egasini topa olmadi. Siyosiy jabxada ham siyosiy xokimiyatdan jamiyatning ko’pgina a’zolari begonalashtirildilar. Ya’ni siyosiy xokimiyat halq xokimiyati umumhalq xokimiyati deb e’lon qilingan bo’lsada, aslida u ma’lum bir guruhning - elitaning xususiy mulkiga aylandi. Buning asosida esa butun bir halq davlat siyosiy xokimiyatidan begonalashdi va bu begonalashgan omma bilan nomenklaturaning orasida ulkan jjarlik paydo bo’ldi. O’z navbatida bu jarayonlar siyosiy tanazzulga olib keldi va bu tanazzul tufayli tashqi dushman yenga olmagan totalitar davlat o’z-o’zidan parchalanib ketdi. Madaniy soxadagi begonalashuv ham anchagina chukur salbiy oqibatlarga olib keladigan ma’naviy tanazzulni keltirib chiqaradi. Jamiyatda sog’lom muhitni yaratishda ma’naviyat va madaniyatning o’rni o’zgacha. Chunki ular individlarni barkamol bo’lib shakillanishlariga katta ta’sir ko’rsatadilar. Agar jamiyat a’zolari o’z ma’naviyatlari boy madaniy meroslaridan o’zoklashib ketib, undan begonalashsalar, ular endi o’zlarini kelib chiqishlaridan tortib, to o’z millatlarining ham milliy urf- odatlari, an’analarini ham inkor kila boshlaydilar. Agarda yakin o’tmishimizga, uning tirixiga murojaat etsak ushbu satrlarimizni yaqqol isbotini ko’ramiz. Masalan, boy madaniy merosimizdan begonalashuvimiz bizlarni atokli adib Chingiz Aytmatovning ta’biricha mankurtlarga aylantiray dedi, ya’ni biz o’z halqimiz tarixi, milliy ozodlik harakatlari va ularning sarkardalari, dinimiz va o’zligimizdan o’zoklashib koldik. Davlatimiz mustaqilligiga erishib, madaniy begonalashuvni bartaraf etishni boshladik. Sotsialogiyadagi muhim begonalashuv hisoblangan sotsial begonalashish insonlarni mulokotdan, bir-birlaridan o’zoklashishlari natijasida yuzaga keladi.

Inson o’z mohiyatiga ko’ra ijtimoiy xususiyatga egadir o’zaro faoliyat tufayli paydo bo’lgan extiyojlar asosida doim insonlar bir-birlari bilan munosabatlarda mulokotlarda bo’ladilar. Mulokotning ijtimoiy ma’nosi shundaki u madaniyat shakillari va ijtimoiy tajribalarni o’zatish vositasi bo’lib ximat qiladi. Lekin iqtisodiy tanazzul ko’pgina insonlarni qiyin iqtisodiy axvolga solib kuyadi hamda jamiyat a’zolarining aksariyati bozor iqtisodi munosabalarga ko’nikishlari qiyin kechishi inflyatsiya extiyojlar tizimini cheklash va normallashtirish insonlarda agressivlik joxillashishni an’ana va urf-odatlar, ma’naviy kadryatlarni yukotishga sabab bo’ladi. Shu kabi salbiy omillar insonlarning bir-birlaridan begonalashuvlarga olib keladi va hamma o’z holicha degan norasmiy qonun paydo bo’ladi. Ruhiy begonalashuv - bu insonning o’z mohiyatidan o’zoklashishdir. Bu muammoni nemis mutaffakiri Erix Fromm juda yaxshi ishlab chiqqandir. Uning fikricha inson mohiyati doim o’ziga dushmanchilik kayfiyatidagi bo’lgan sotsial to’zilma ta’siri ostidagi insonning o’z-o’zidan begonalashuvining har bir darajasiga ma’lum bir sotsial harakter - dunyoparaslik, ekspluatatorlik, retseptiv (andozalik, kolip), bozorga oidlik xosdir. Zamonaviy jamiyatni E. Fromm inson iloxiyatini “mashinalashtirish”, “kompyuterlashtirish” va “robotlashtirish” jarayonlari yordamida begonalashuv darajasini bir maxsuli deb ta’riflaydi. Bozorga yunaltirilgan sotsial harakat paydo bo’lib unda iste’molga intilish, ikkilanishlar xissiyoti, yakkalanib kolishlik va boshqa salbiy holat, xissiyotlar markaziy ahamiyat kasb etadilar. Xuddi shu yerda psixologik va sotsial begonalashishlikni bir-birlari bilan juda uyg’unlashib ketishlarini qurish mumkin. Insonlar bir-birlaridan munosabatda, mulokotda begonalashsalar, o’z-o’zlaridan begonalashish ham yo’z beradi, chunki insonlarning bir-birlaridan begonalashuvlari oqibatida, ular yakkalanish, zerikish va xaytga kizikishlari sunishi vujudga kelishi mumkin. Buning natijasida insonning o’ziga kelajagiga, orzu-niyatlariga ishonchi yukolib, u o’zini begona deb hisoblaydi va bu jarayon ko’pgina sabliy oqibatlarga olib keladi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak jamiyat xayotidagi turli xil begonalashuv jarayonlari tezrok ilmiylik va uyg’unlik asosida bartaraf qilinsagina jamiyat sog’lom sharoitda taraqqiy etadi va salbiy ijtimoiy

hodisalarning o’z vaqtida olinadi. Masalan, mehnatdan begonalashishlikni bartaraf etish uchun birinchi galda insonlarning o’z mehnatlari natijalaridan manfaatdor bo’lishlari va uning oqibatida esa ularni mehnatga bo’lgan munosabatlarini tubdan o’zgartirib, ularni qiziqish va kuch-g’ayratlari bilan ishlashlarini tashkil etish kerak. Ishlab chiqarishni boshqarishdan begonalashish muammosini bartaraf etish ham juda muhim ma’no kasb etadi. Buning uchun ishlab chiqarish munosabatlarini chukur demokratiyalshtirish, korxona, tashkilot va muassasalardagi mavjud boshqaruv tizimlarini demokratik yo’llar bilan takomillashtirish va ishchi, xizmatchilarga xo’jalikegasining aniq vazifasi huquqi va mas’uliyatlarini topshirish kerak. Madaniyatdan begonalashuvni bartaraf etish uchun madaniy merosga munosabatni takomillashtirib borish, jamiyatning har bir a’zosi ma’naviy qadriyatlardan yaxshi xabardor bo’lish va madaniy kurilishga yetarli mablag’ ajratilishini ta’minlash zarur. Ijtimoiy begonalashuvni bartaraf qilish uchun insonlarni bir-birlari bilan munosabatlari, muammolarni haqikiy birdamlik va hamkorlik asosiga qurish kerakki, shunda har bir inson o’zini boshqalar ham uchun kerak ekanligini chin yurakdan sezsin. Ruhiy begonalashuvni bartaraf etish choralari sotsial begonalashuvni bartaraf etishning o’zviy davomidir. Inson o’zini kimgadir keraqligini ruxan xis kila olsagina u xach qachon tushkunlikka tushmaydi. Yakkalanish, iztirobga tushish xavfidan xolos bo’ladi, oqibatda uni o’z-o’zidan, o’z mohiyatidan begonalashuviga xach qanday sabab qolmaydi. Biz qurayotgan bugungi yangi jamiyat o’z oldiga bu begonalashuv jarayonlarini tezrokbartaraf etib, haqikiy rivojlanishga, erkinlikka, ozodlikka erishish uchun xozirgi qiyinchiliklarni sobitqadamlik bilan yengib bormoqda. Yakin yillar ichida bu harakatlarning natijalarida albatta yuzaga chiqadi, deb umid qilishga hamma asoslar mavjuddir.

Adabiyotlar: 1. Bekmurodov M.B.Sotsiologiya. A.Qodidriy nomidagi halq merosi nashriyoti. T. 2002 y. 2. Entoni Giddens. Sotsiologiya. T. Sharq. 2002 y. 3. Lavriyenko V.N.Nartov N.A. Osnovi sotsiologicheskix znaniy. VUZ. (Sotsiologiya) - M.:1995 4. Biryukova A.O. O predmete sotsiologi kak obshey nauki ob obshestve. Sotsiologicheskiye issledovaniya. 1991 №5. 5. Radugin A.A. Radugin K.A. Sotsiologiya 1995. 6. Aliqoriyev I.S. Umumiy sotsiologiya. 1999. 7. Begmatov A. Sotsiologiyaga kirish. 1995. 8. Yunusov K. Sotsiologiya. O’quv qo’llanmasi 1997. 9. Sotsiologiya. Lug’at ma’lumotnoma - M.: 1995. 10. “Yoshlar yili” Davlat dasturi bo’yicha tashviqot-targ’ibot materillari. Toshkent-2008

O'xshashlar

Ma‘naviy hayot sotsiologiyasi

Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot sotsiologiyasi

Ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy hayot sotsiologiyasi

Ta’lim sotsiologiyasi. Tarbiya sotsiologiyasi

Mehnat sotsiologiyasi