logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Sotsiologiya
  4. Ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy hayot sotsiologiyasi

Ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy hayot sotsiologiyasi

Yuklangan vaqt:

14.03.2020

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98.5 KB
Ko'chirib olish
Ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy hayot sotsiologiyasi Reja: 1. Shaxs jamiyat va ijtimoiy boshqaruv sotsologiyasi. 2. Iqtisod sotsologiyasi va mehnat sotsologiyasi 3. Jamoatchilik fikri sotsologiyasi, ta’lim sotsologiyasi. Shaxs jamiyat va Ijtimoiy boshqaruv sotsologiyasi. Har qanday ijtimoiy tizimning bo’laqlari odamlar hisoblanadi. Odamlarning jamiyatga kiritilishi turli birliklar orqali amalga oshiriladi, qaysini har bir aniq shaxs sotsial guruhlar, sotsial institutlar, sotsial tashkilotlar jamiyatda qabul qilingan qoida va qadriyatlar tizimini, ya’ni madaniyat orqali gavdalanadi. Shunga muofik inson ko’p sotsial tizimlarga tortilgan bo’lib, ularning har biri unga tizimni shakillantiruvchi ta’sir ko’rsatadi. Shunday qilib odam faqat sotsial tizimning bulagi bo’libgina qolmay, uning o’zi ham murkkab to’zilma bo’lgan tizimni aks ettiradi. Sotsiologiya shaxsni barcha xilma-xilligi majmuida emas, ya’ni tabiat maxsuli sifatida emas, balki ijtimoiy munosabatlar yig’indisi, ya’ni jamiyat maxsuli sifatida qarab chiqadi. “Jamiyatni islox qilish va yangilash bo’yicha ko’p qirrali faoliyatimiz markazida inson, suveren O’zbekistonning fuqarosi turadi. Isloxotlarning mazmuni ayni har bir fuqaro o’z kobilyatini, o’z iste’dodini namoyon etishga, shaxs sifatida o’zini ko’rsatish imkoniyatiga ega bo’lishga qaratilsin”. Shaxs soitsial o’zaro ta’sir va munosabatlarining birlamchi omili bo’lib hisoblanadi. Shaxsning o’zi nima? Bu savolga javob berish uchun, avvalo, “inson”, “individ”, “shaxs” tushunchalarini bir-biridan farqlab olish kerak. “Inson” tushunchasi, umumiy, hamma uchun xos bo’lgan sifat va qobiliyatini izohlash uchun qo’llaniladi. Bu tushuncha dunyoda mavjud bo’lgan tarixan o’ziga xos shunday rivojlanayotgan birlikki, insoniyatni anglatib u boshqa hamma moddiy tizimlarda farq o’ziga xos ijtimoiy faoliyat usullari bilan farq qiladi. Ushbu xayotiy faoliyat usuli tufayli inson tarixiy rivojlanishining hamma bosqichlarida dunyoning hamma nuqtalarida o’z-o’ziga o’hshash bo’lib antologiyaga oid holatni saqlab qoladi. Demak, insoniyat o’ziga xos moddiy vokeylik sifatida mavjud bo’ladi. Ammo, insoniyat o’z holicha mustaqil mavjud bo’lmaydi. Aniq insonlar yashaydilar va harakat qiladilar. Insoniyat alohida vakillarining mavjud bo’lishi “individ” tushunchasi bilan ifodalanadi. Individ - bu insoniyat zotining yakka vakili, insoniyatning hamma sotsial va ruhiy jihatlarini idrokiy, irodasi, extiyojlari, manfaatlari va xokazolarning soxibi hisoblanadi. “Individ” tushunchasi bu vaziyatda “aniq inson” sifatida foydalanadi. Masalaning bunday quyilishida turli biologik omillar (yosh jihatlari, jinsiy mijozlarining o’ziga xos tomonlari), shuningdek, inson xayotiy faoliyatining sotsial sharoitlardagi tafovutlar belgilamaydi. Insonni turli darajada yakka tarzda va tarixiy rivojlanishni aniq-tarixiy o’ziga xosligini aks ettirishda “individ” tushunchasi bilan bir qatorda “shaxs” tushunchasi ham qo’llaniladi. “Shaxs” bir qator gumanitar fanlarning falsafa, ruxshunoslik, pedagogika va sotsiologiyaning o’rganish ob’ekti hisoblanadi. Falsafa shaxsni faoliyat sub’ekti, ong va ijodiyot sifatida tutgan o’rni nuqtai- nazaridan qarab chiqadi. Ruxshunoslik - shaxsni ruhiy jarayonlar, xususiyat, qobiliyat, iroda sifatlari va boshqa jihatlardan barqaror yaxlit holda o’rganiladi. Sotsiologik yondashuv shaxsdagi sotsial-tipik jihatini ajratadi. Shaxs sotsiologik nazariyasining asosiy masalasi shaxsning shakillanish jarayoni va uning extiyojlarini qondirish, sotsial birlikda rivojlanishi va amal qilishi, jamiyat bilan shaxs aloqalari, shaxs va guruhlar, shaxsning sotsial fe’l-atvorini tartibga solish qonuniyatlarini o’rganish bilan chambarchas bog’langan. 1.I.A. Karimov. “O’zbekiston iqtisodiy isloxotlarni chuqurlashtirish yo’lida” - T.: O’zbekiston. 1995. 247-248 betlar. Bu yerda sotsiologiyada shaxsni o’rganishga ayrim umumiy tamoyilar nuqtai- nazaridan yondashuv ifodalangan. Sotsiologiya shaxsga oid ko’pgina nazariyalarni o’z ichiga olgan bo’lib, ular bir- birlaridan qat’iy metodologik ko’rsatmalar orqali farq qiladilar. Insonning qaysi jihati shaxs tushunchasida namoyon bo’ladi? Insonni 2-xil extiyoj mavjud: tabiiy va ijtimoiy. Tabiiy - bu barcha biologik extiyojlar: Ijtimoiy - mehnat faoliyati, ijtimoiy faollik, ma’naviyat va boshqa. Shaxs bu insonning jismoniy tabiati emas, balki uning ijtimoiy sifatidir. Shaxs extiyojlari uning manfaatlari orqali namoyon bo’ladi. Manfaatlar esa uni maqsadli faoliyatga yo’llaydi. Kishilarning ijtimoiy munosabatlari ularning xulklarida eng avvalo manfaatlar tarzida namoyon bo’ladi. Bu esa o’z navbatida shaxs faoliyatining maqsadini, mazmunini va mohiyatini ifodalaydi. Manfaatlarning maqsadga aylanishi shaxs faoliyati motivining oliy darajasidir. Shaxs ijtimoiy mavqei uning tashqi hulqida ham, tashqi kiyofasida, yurish turishida va xatto muomalasida ham o’z ifodasini topadi. Shaxsning ijtimoiy ro’li nazariyasida belgilangan va erishilgan ijtimoiy mavqelari o’zaro farqlanadi. Belgilangan mavqe - bu shaxs xizmati va xatti-harakatidan qat’iynazar, jamiyat tomonidan belgilab qo’yiladi. Shaxsning etnik kelib chiqishi, tug’ilgan joyi, oilasi, zoti va boshqalar shular jumlasidandir. Erishilgan mavqe deganda , shaxsning o’z xatti-harakati, qobiliyati bilan erishgan mavqei tushuniladi. Masalan: yozuvchi, firma boshlig’i, direktor, professor va shu kabilar. Bulardan tashqari, yana shaxsning tabiiy va kasbiy lavozim mavqei ham o’rganiladi. Shaxsning erkak va ayoli, bolalik, usmirlik, yoshlik, o’rta yosh, keksalik davrlarini bildirsa, kasbiy lavozim mavqei shaxsning ijtimoiy - iqtisodiy va ishlab chiqarish - texnik holatini (muxandis, temirchi, xaydovchi va boshqalar.) bildiradi. Ijtimoiy mavqe shaxsning muayyan ijtimoiy tizimida egallagan konkret o’rnini ifodalaydi. Ijtimoiy ro’l esa shaxsning ijtimoiy tizimida egallagan mavqe bilan bajaradigan faoliyati majmuini ifodalaydi. Masalan, ma’muriy - buyruqbozlikka asoslangan. Sovet tizimi buyrukboz shaxslar tipini shakillantirib kuydi. Bunday shaxs tipiga “yuqori” ko’r-ko’rona, so’zsiz bo’ysunish, dunyoqarashi tor, bir tomonlama, o’z mansabini saqlab kolish va yuqori mansablarga erishish yo’lida har qanday qabihlikdan kaytmaydigan, munofiklik kabi xususiyatlarga ega bo’lganlar kiritildi. Bunday kishilarning shaxs xususiyatlari ular bajaradigan vazifasiga o’z o’rnini bo’shatib beradi. Shaxs tipining bunday ko’rinishi xozirda ham jamiyat xayotini yangi sharoitda erkin rivojlanishiga to’sqinlik qilmoqda. Shaxs faoliyati deganda, uning ichki va tashqi tendensiyalarining ijtimoiy xayotda namoyon bo’lishi xususiyatlariga aytiladi. Ijtimoiy faollik insonning shaxs sifatidagi darajasining asosiy ifodasi bo’lib uning yuksak qadriyatli extiyojlarini qondirishlari va sifat ko’rsatkichdir. Demak, ijtimoiy faollik shaxsning muhim sifatidir. Shaxs faolligi deb uning xayotini boshqarish bilan, qadriyatlarini namoyon bo’lish xususiyatlariga aytiladi. Ijtimoiy faollik insoning shaxs sifatidagi darajasining asosiy ifodasi bo’lib, uning yuksak qadriyatli extiyojlarini qondirish usuli va sifat ko’rsatkichidir. Shu jihatdan shaxs faoliyati sotsiologiyada keng va kichik (tor) ijtimoiy darajalarda o’rganiladi. Shaxsning bunday darajalarda o’rganilishi metodologik ahamiyat kasb etadi. Jamiyat - kishilarning xayotiy faoliyatining tarixiy rivojlanish shaqli bo’lib, o’z tuzilishi jihatidan murakkab tizimni tashkil qiladi. Bizning xozirda yashab turgan jamiyatimizning sotsial tizimning muayyan konkret shaqli sifatida, uning funksional va rivojlanish qonuniyatini, har bir bo’lakchalarning o’ziga xos tomonlarini, o’zaro munosabatlarini ilmiy jihatdan o’rganib, tug’ri boshqarish muhim ahamiyatga egadir. Chunki, o’z vaqtida keyingi oqibati oldindan sotsiologik asosda tahlilqilinmagan va oldi olinmagan nuksonlar jamiyat taraqqiyotiga salbiy asoratlar qoldiradi. Sotsiologiya tarixda jamiyat-o’z ijtimoiy extiyojlarini qondiruvchi kishilar birligi sifatida tushunilgan. Shu bilan birga, jamiyat ayrim ijtimoiy birligi emas, balki ijtimoiy munosabatlar majmuasi hamdir. Sotsiologiya jamiyat to’g’risidagi ta’limot bo’lib, ijtimoiy tizimlar rivojlanishi va funksional qonunyatlari, harakatlantiruvchi kuchlarni o’rganuvchi fandir. U turli ijtimoiy hodisalar, jamiyat va tabiat o’rtasidagi aloqadorlikni, shuningdek, shaxs kishilarning ijtimoiy hulqi, uning elementlari va rivojlanish qonuniyatlarini o’rganadi. Xozircha jamiyat xayotini sotsiologik jihatdan tatqiq qilish asosan, ikki yo’nalishda rivojlanib keldi. Birinchi yo’nalish O.Kontdan fransuz sotsiologi E.Dyurkgeym orqali rivojlantirilgan amerikalik sotsiolog T.Parsonslarning sotsiologik ta’limoti. Bu yo’nalishda ijtimoiy tizim o’zgarishi tashqi kuchlar ta’siri orqali tushuntirilib, ko’proq psixologik omillarga e’tibor berilgan. Ikkinchi yo’nalish: marksistik sotsiologik ta’limot bo’lib, unda ijtimoiy tizim ichki ziddiyatlar asosida ichki kuch ta’siri orqali tushuntirilib, materialistik mohiyatga ega bo’lgan moddiy munosabatlarning belgilovchi ro’liga asosiy e’tibor qaratilgan. Har ikki ta’limot ham jamiyat xayotida muhim belgilarni o’zida mujassamlashtirgan. Sotsiologik amaliyot funksional o’zgarishlarsiz, evolyutsiyasiz, revolyutsiya tushunchasi bilan, funksional munosabatlar taxlilisiz ijtimoiy tizimlar rivojlanishini faqat ziddiyat va konfliktlar orqali asoslashgan o’rinuvchi ta’limot jamiyat xayotini bir tomonlama o’rganishga olib kelishini ko’rsatmoqda. Burjua sotsiologiyasi nomi bilan atalgan g’arb sotsiologik ta’limotida ham o’ziga xos ijobiy jihatlar bilan bir qatorda, ijtimoiy tizimlar rivojlanishining ichki ziddiyatli xususiyatlarini hisobga olmaslik ham jamiyatni bir tomonlama tushuntirishni bildiradi. “Jamiyat xayotining indo’strlashuvi ob’ektiv ravishda, qaysi ijtimoiy tizimlar bo’lishidan qat’iynazar, ijtimoiy iyerarxiyaning bir xil (yagona)tipiga olib boradi” -degan amerika sotsiologlarining fikri xozircha tarixiy rivojlanish amaliyotida tasdiqlanmoqda. Jamiyatning moddiy-ishlab chiqarish jarayoni sotsiologiyada ijtimoiy tizim sifatida olib qarab o’rganiladi. Moddiy ishlab chiqarish tizimi-ijtimoiy xayot soxasi bo’lib, kishilarning moddiy ne’matlar ishlab chiqarish faoliyati bilan bog’liq. Har qanday ijtimoiy jarayonlar inson faoliyati bilan bog’liq. Muayyan ijtimoiy birlik sifatida uyushgan kishilarning katta-katta guruhlari, sinflar, millatlar milliy- etnik, ijtimoiy-demografik, nisbatan kichik tizimlar: o’quv-tarbiyaviy, oila-turmush va boshqa guruhlar, ijtimoiy tashkilotlar, birlashmalar, ittifoqlar-jamiyatning ijtimoiy tarkibini tashkil qiladi. Ular tarixiy rivojlanish bosqichlarida turli ijtimoiy asoslarda shaqllanadilar. Yashash sharoitiga, rivojlanish xususiyatlariga, ijtimoiy extiyojga, manfaatlarga va muayyan maqsadga ega bo’ladi. Ijtimoiy tizimlar zanjirida turli o’ziga xos halqaga ega bo’ladilar. Ichki tashkiliy tuzilishi, harakteri, funksional va rivojlanish darajasi, turmush tarzi, faoliyat shaqli va usullari bilan qadriyatlar tizimi, norma, g’oyalari, qarashlari va boshqa jihatlari bilan o’zaro farq qiladilar. Jamiyatning ijtimoiy tarkibini konkret tarixiy davr kesimida olib qarash talab qilinadi, chunki, turli tarixiy davrlar ijtimoiy tarkibi o’zaro sifat va xususiyatlari bilan farq qiladi. Jamiyatning ijtimoiy tarkibini sotsiologiya jihatidan o’rganish uni uch ma’noda: umumiy, maxsus keng va xususiy tor ma’noda olib qarashni taqozo etadi. Umumiy ma’nodagi ijtimoiy tarkib - jamiyatning bir butun tarkibini tashkil qiladi. Bu ijtimoiy tarkibning elementi sifatida jamiyatning ijtimoiy munosabatlariga mos tushuvchi iqtisodiy siyosati, ideologiyasi kabi sohalari kiradi. Ikkinchi, maxsus, keng ma’nodagi ijtimoiy tarkibga ijtimoiy-tarixiy birlik munosabatlar kiradi. Bu tarkib milliy-etnik, ijtimoiy-demografik, mutaxassislik va boshqa shu kabi kishilar guruhlarini o’z ichiga oladi. Tor ma’noda ijtimoiy tarkib tushunchasiga mehnat jamoalari, xududiy birlik, nisbatan tez o’zgaruvchan guruhlar kiradi. Bozor munosabatlarining tarkib topishi jarayonida O’zbekiston ijtimoiy tarkibida keskin o’zgarishlar ro’y bermoqda. Bu o’zgarishlarni yuqorida ko’rsatilgan uch metodologik bosqich bo’yicha sotsiologik tatqiq qilish - asosiy masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Jamiyat - kishilarning xayotiy faoliyatining tarixiy rivojlanish shaqli bo’lib, o’z tuzilishi jihatidan murakkab tizimni tashkil qiladi. Bizning xozirda yashab turgan jamiyatimizning sotsial tizimning muayyan konkret shaqli sifatida, uning funksional va rivojlanish qonuniyatini, har bir bo’lakchalarning o’ziga xos tomonlarini, o’zaro munosabatlarini ilmiy jihatdan o’rganib, tug’ri boshqarish muhim ahamiyatga egadir. Chunki, o’z vaqtida keyingi oqibati oldindan sotsiologik asosda tahlil qilinmagan va oldi olinmagan nuksonlar jamiyat taraqqiyotiga salbiy asoratlar qoldiradi. Sotsiologiya tarixda jamiyat-o’z ijtimoiy extiyojlarini qondiruvchi kishilar birligi sifatida tushunilgan. Shu bilan birga, jamiyat ayrim ijtimoiy birligi emas, balki ijtimoiy munosabatlar majmuasi hamdir. Sotsiologiya jamiyat to’g’risidagi ta’limot bo’lib, ijtimoiy tizimlar rivojlanishi va funksional qonunyatlari, harakatlantiruvchi kuchlarni o’rganuvchi fandir. U turli ijtimoiy hodisalar, jamiyat va tabiat o’rtasidagi aloqadorlikni, shuningdek, shaxs kishilarning ijtimoiy hulqi, uning elementlari va rivojlanish qonuniyatlarini o’rganadi. Xozircha jamiyat xayotini sotsiologik jihatdan tatqiq qilish asosan, ikki yo’nalishda rivojlanib keldi. Birinchi yo’nalish O.Kontdan fransuz sotsiologi E.Dyurkgeym orqali rivojlantirilgan amerikalik sotsiolog T.Parsonslarning sotsiologik ta’limoti. Bu yo’nalishda ijtimoiy tizim o’zgarishi tashqi kuchlar ta’siri orqali tushuntirilib, ko’proq psixologik omillarga e’tibor berilgan. Ikkinchi yo’nalish: marksistik sotsiologik ta’limot bo’lib, unda ijtimoiy tizim ichki ziddiyatlar asosida ichki kuch ta’siri orqali tushuntirilib, materialistik mohiyatga ega bo’lgan moddiy munosabatlarning belgilovchi ro’liga asosiy e’tibor qaratilgan. Har ikki ta’limot ham jamiyat xayotida muhim belgilarni o’zida mujassamlashtirgan. Sotsiologik amaliyot funksional o’zgarishlarsiz, evolyutsiyasiz, revolyutsiya tushunchasi bilan, funksional munosabatlar taxlilisiz ijtimoiy tizimlar rivojlanishini faqat ziddiyat va konfliktlar orqali asoslashgan o’rinuvchi ta’limot jamiyat xayotini bir tomonlama o’rganishga olib kelishini ko’rsatmoqda. Burjua sotsiologiyasi nomi bilan atalgan g’arb sotsiologik ta’limotida ham o’ziga xos ijobiy jihatlar bilan bir qatorda, ijtimoiy tizimlar rivojlanishining ichki ziddiyatli xususiyatlarini hisobga olmaslik ham jamiyatni bir tomonlama tushuntirishni bildiradi. “Jamiyat xayotining indo’strlashuvi ob’ektiv ravishda, qaysi ijtimoiy tizimlar bo’lishidan qat’iynazar, ijtimoiy iyerarxiyaning bir xil (yagona)tipiga olib boradi” -degan amerika sotsiologlarining fikri xozircha tarixiy rivojlanish amaliyotida tasdiqlanmoqda. Jamiyatning moddiy-ishlab chiqarish jarayoni sotsiologiyada ijtimoiy tizim sifatida olib qarab o’rganiladi. Moddiy ishlab chiqarish tizimi-ijtimoiy xayot soxasi bo’lib, kishilarning moddiy ne’matlar ishlab chiqarish faoliyati bilan bog’liq. Har qanday ijtimoiy jarayonlar inson faoliyati bilan bog’liq. Muayyan ijtimoiy birlik sifatida uyushgan kishilarning katta-katta guruhlari, sinflar,millatlar milliy-etnik, ijtimoiy-demografik,nisbatan kichik tizimlar: o’quv-tarbiyaviy, oila-turmush va boshqa guruhlar, ijtimoiy tashkilotlar, birlashmalar, ittifoqlar-jamiyatning ijtimoiy tarkibini tashkil qiladi. Ular tarixiy rivojlanish bosqichlarida turli ijtimoiy asoslarda shaqllanadilar. Yashash sharoitiga, rivojlanish xususiyatlariga, ijtimoiy extiyojga, mnfaatlarga va muayyan maqsadga ega bo’ladi. Ijtimoiy tizimlar zanjirida turli o’ziga xos halqaga ega bo’ladilar. Ichki tashkiliy tuzilishi, harakteri, funksional va rivojlanish darajasi, turmush tarzi, faoliyat shaqli va usullari bilan qadriyatlar tizimi, norma, g’oyalari, qarashlari va boshqa jihatlari bilan o’zaro farq qiladilar. Jamiyatning ijtimoiy tarkibini konkret tarixiy davr kesimida olib qarash talab qilinadi, chunki, turli tarixiy davrlar ijtimoiy tarkibi o’zaro sifat va xususiyatlari bilan farq qiladi. Jamiyatning ijtimoiy tarkibini sotsiologiya jihatidan o’rganish uni uch ma’noda: umumiy, maxsus keng va xususiy tor ma’noda olib qarashni taqozo etadi. Umumiy ma’nodagi ijtimoiy tarkib-jamiyatning bir butun tarkibini tashkil qiladi. Bu ijtimoiy tarkibning elementi sifatida jamiyatning ijtimoiy munosabatlariga mos tushuvchi iqtisodiy siyosati, ideologiyasi kabi sohalari kiradi. Ikkinchi, maxsus, keng ma’nodagi ijtimoiy tarkibga ijtimoiy-tarixiy birlik munosabatlar kiradi. Bu tarkib milliy-etnik, ijtimoiy-demografik, mutaxassislik va boshqa shu kabi kishilar guruhlarini o’z ichiga oladi. Tor ma’noda ijtimoiy tarkib tushunchasiga mehnat jamoalari, xududiy birlik, nisbatan tez o’zgaruvchan guruhlar kiradi. Bozor munosabatlarining tarkib topishi jarayonida O’zbekiston ijtimoiy tarkibida keskin o’zgarishlar ro’y bermoqda. Bu o’zgarishlarni yuqorida ko’rsatilgan uch metodologik bosqich bo’yicha sotsiologik tatqiq qilish - asosiy masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Iqtisod sotsologiyasi va mehnat sotsologiyasi Xozirda, ijtimoiy fanlar qatorida “Sotsiologiya” fani oldida shaqllanib kelayotgan yangi ijtimoiy munosabatlar xususiyatlari, bozor munosabatlariga o’tish jarayoni va uning kelgusidagi ijtimoiy oqibatlarini, mehnat munosabatlarining yangi sharoitidagi o’ziga xos jihatlarini o’rganish masalasi kundalang bo’lib turibdi. Sotsiologiya va uning maxsus nazariyasi- mehnat sotsiologiyasi doirasida bu muammolarning ham nazariy, ham amaliy tomonlari o’zaro dealektik bog’liq holda olib qaralishi shart. Mehnat faoliyati bilan bog’liq bo’lgan jamiyat xayotining barcha jihatlari, jarayonlari konkret sotsiologik tadqiqot asosida o’rganiladi. O’zbekiston davlati iqtisodiy asoslarini, ularning tarkibiy funksional qatlamini mehnat sotsiologiyasi doirasida o’rganish muammosi xozirgi kunning eng muhim masalalaridan biridir. Chunki, xozirda mehnatning mazmuni harakteri va unga bo’lgan munosabat o’zgarmoqda. Boshlanayotgan yangi ijtimoiy-iqtisodiy davr talablaridan biri “Ishlab chiqaruvchilarning ham, iste’molchilarning ham ruhiyatini o’zgartirishi lozim”. Mehnat sotsiologiyasining predmeti bilan bog’liq bo’lgan kishilarning ijtimoiy xayoti qonuniyatlarining, mehnatning ijtimoiy muammolari, mehnat faoliyati jarayonlarini o’rganishdan iboratdir. Sotsiologiyaning bu maxsus nazariyasi mehnat soxasidagi tadqiqotlarning xususiy prinsiplari, kategoriyalari va usullaridan foydalanadi. Mehnat sotsiologiyasining tarkib topishi va rivojlanishi g’arb sotsiologiyasi bilan marksistik sotsiologiyada deyarli bir davrda – XX asrning 20 yillaridan boshlandi. AQShda mehnat sotsiologiyasi F.Teylor, E.Meyo, K.Levin, Dj.Moreno, F.Xersberglarning sotsiologik konsepsiyalari asosida shaqllanib, o’zining yuksak ilmiy darajasiga erishdi. Rossiyada esa shu davrdan boshlab akademik S. G. Strumilin, akdemik V. M. Bexterev, A. K. Gastev, P. M. Korjensev, O. A. Yermanskiy, N. A. Veyke, V. V. Dobrinin, E. K. Drezin kabi yirik olimlarning ilmiy tadqiqot ishchilari bilan marksistik asosdagi mehnat sotsiologiyasi rivojlanadi. AQShda va G’arbiy Ovrupada mehnat sotsiologiyasiga e’tiborning ortishiga, asosan Rossiya va bir qator Ovrupa mamlakatlarida ro’y bergan sotsial inkiloblarning sodir bo’lishi, mehnatkashlarning mavjud siyosiy-iqtisodiy tizimga qarshi bosh kutarib chiqishi va sinfiy kurashning ortishi sabab bo’ladi. XX asrning 20 yillarida bir qator kapitalistik mamlakatlarda bir necha bor takrorlangan, iqtisodiy inkirozlar esa siyosiy vaziyatni yanada keskinlashtirib qo’ygan edi. Qanday bo’lmasin siyosiy vaziyatni yumshatish va iqtisodiy tanglikdan chiqish muammosi mavjud kapitalistik ijtimoiy-iqtisodiy tizimning xayot mamot masalasiga aylanib koldi. Bularning barchasi eski ishlab chiqarish munosabatlarini islox qilish yo’li bilan, tadrijiy suratda yangilanib borish, ya’ni zamonaviy mehnat munosabatlarini tarkib topishiga olib keldi. Mehnat sotsiologiyasi xuddi shu tarixiy missiyani bajarishga xizmat qildi. AQShda mehnat sotsiologiyasi asosan boshqaruv sotsiologiyasi doirasida o’rganib kelindi. G’arbiy Ovrupa mamlakatlarida esa alohida fan sifatida urganilib kelinmokda. XX asrning 70-yillaridan boshlab g’arb mehnat sotsiologiyasi doirasida mehnatni gumanizatsiyalash tendensiyasi o’rganila boshlandi. Mehnat sharoitini yaxshilashga ko’proq e’tibor berildi. G’arb sotsiologlarining fikricha, mehnat insonga a’zob-ukubat emas, balki, xo’zur bagishlashi kerak. Bu tamoyil ayniqsa bizda, kelajagi buyuk davlat qurish yo’lida yanada muhim ahamiyat kasb etmog’i kerak. Xozirgi o’tish davrining asosiy vazifalaridan biri “ … sermaxsul mehnat qilish uchun yaxshirok rag’bat bilan va imkoniyatlar yaratishdan, iqtisodiy yo’ltanlash va faoliyat ko’rsatish erkinligiga bo’lgan kafolatli huquqni qaror toptirishdan aholining mehnat va ijtimoiy faolligini oshirishdan ham iboratdir"” Bu yo’lda, mehnat sotsiologiyasining muhim vazifalaridan biri mehnat unumdorligini oshiruvchi sotsiologik omillarni va zaxiralarni tahlilqilib o’rganishdan iboratdir. Uning asosiy ijtimoiy vazifalaridan yana biri, jamiyat xayotida, halq xujaligidagi iqtisodiy munosabatlarni, mehnat soxasi bilan bog’liq bo’lgan barcha ijtimoiy munosabatlarni o’rganishni o’z ichiga oladi. Mehnat sotsiologiyasi quyidagi asosiy ijtimoiy munosabatlar jarayonini o’rganadi, ishlab chiqarish vositalariga va mulkka bo’lgan munosabatlar, mehnat kooperatsiyasi va taqsimoti, bajarilayetgan mehnatning sharoiti va mazmuni, mehnat turlarining o’zgarishi, mehnatga qarab taksimlash, jamiyat a’zolarining ijtimoiy foydali mehnatga bo’lgan ektiyejlarining usib borishi, ishchi va xizmatchilarning mehnat sharoiti va turmush tarziga qarab, ularning ta’sirida esa mehnat xulkning o’zgarib borishi, turli ijtimoiy shart-sharoit va omillar ta’sirida mehnat hulqining o’zgarib borishi, mehnat hulqining motivlari va tiplari, shaxsiy daromadlarning miqdori va uni olish yo’llari, mehnat qadriyatlari va boshqalar. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: “Bozorga o’tish dasturini ro’yobga chiqarishdagi ijtimoiy tayanchlardan biri, birinchi navbatda, jamiyatning ijtimoiy faol katlamlaridir. Shu bois isloxotlar ikkinchi bosqichining eng muhim vazifasi har bir kishi mehnatining kadrini oshirish, uning ijodiy faoliyat kkrsatish imkoniyatlarini namoyon etishi uchun sharoit yaratishdan iborat. Har bir kishining iqtisodiy erkinligini uning o’z muvaffakiyati hamda o’z oilasining farovonligi uchun iqtisodiy ma’sulligi bilan kovushtirib borishga asoslangan iqtisodiy munosabatlarning qaror toptirish kerak. O’z ijodiy qobiliyatlari va imkoniyatlariga tayanishni nazarda tutgan munosabatlar har bir kishi farovonligining muhim va yagona manbaidir”. U yoki bu sabablarga ko’ra ishsiz qolgan kishining jamiyatdagi mavqeyini qanday sotsial, iqtisodiy, psixologik, omillar belgilaydi? Xozirgi bozorga o’tish davrida yuzaga kelgan o’rtacha ishsizning qiyofasi qanday? Avvalo, u mehnatga layokatli yoshdagi kishi, buning ustiga ko’p xpllarda g’oyatda faol yoshda. Chunonchi, surab chiqilganlarning 70,3%i 20-40 yoshda, 39,6%i 20-29 yoshda va 30,7%i 30-39 yoshda. Agar qolgan kishilar orasida 40-54 yoshdagilarning xissasi kattaligini hisobga olsak, ma’lum bo’ladiki, asosan aholining iqtisodiy faol qismiga mansub kishilar ishsiz qolganlar. Buning ustiga respublikada “xotin-qizlar ishsizligi” ustun turadi: so’ralganlarning 54%ini ular tashkil etadi. Mehnat birjalariga jami murojat qilganlarning 26,4%i oliy va tugallanmagan oliy ma’lumotga 35,2% uchun o’rta, 31,2% o’rta maxsus, 7%i to’liqsiz o’rta ma’lumotga ega ekanligi ko’rib chiqadi. Nihoyat, quyidagi ma’lumotlar milliy tarkibni harakterlaydi: o’zbeklar-42,7%, boshqa tub yerli halqlar vakillari 9,7%, ruslar 31,6%, boshqalar 16% . Shunday qilib, bugungi kundagi ishsizlar -g’oyatda faol mehnatga layokatli yoshdagi, odatda, yetarlicha yuqori darajada ma’lumotli kishilardir. Bu toifadagi aholi asosan o’zbek va rus millatlariga mansub kishilar hisobiga ko’payib bormoqda. Birok, shuni oldindan aytish lozimki, suralganlarning chorak qismi o’z xoxshi bilan ishdan bushagan va xozir o’zlari uchun tug’ri keladigan ishni qidirmoqdalar. Mehnat birjasiga murojat qilganlarning katta qismi shtat qisqarib yoki ular ilgari mehnat qilganlar korxona tugatilishi oqibatida ishsiz qolgan. Shunday qilib, ishsizlarning aksariyatini (58%) mehnat birjasiga davlat korxoralari va tashkilotlari yetkazib bermoqda, bunda kooperativlar “xissasi” 7,2%, ijara korxonalarning-2,6%dir. Ilgari xech kayerda ishlamagan kishilar-o’quv yurtlari bitiruvchilari, uy bekalari va xokazolarning xissasi ham kattagina. Bugungi kunda kishilarni ishni yukotishlari mumkunligi va yangi ishni izlash, qayta ukitish, kasbni o’zgartirish zarurligiga ruxan tayyorligi, qisqasi, bozor sharoitida yashashga to’g’ri kelishini batamom anglash bilan bog’liq muammolar alohida ahamiyatga kasb etmoqda. Bozor munosabatlari shakillanishining boshlang’ich davrida kishilar yangi iqtisodiy reallikni idrok etishga ruxan tayyor emasligi va kutilmagan zarbani yumshatish uchun zarur bilim kamda kunikmalarga ega emasligini qayd etmok lozim. Shuning uchun aholini, ayniqsa uning kam daromatli guruhlarini sotsial ximoyalash tizimi va mexanizmlarini ishlab chiqish alohida ahamiyat kasb etadi. Bizning respublikamizda bunday tizim amalda barpo etilgan, bu narsa tegishli huquqiy xujjatlarda va avvalo “O’zbekiston Respublikasida aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida”gi qonunda, shuningdek iqtisodiyotni strukturasi qayta qurish, narxlarni erkinlashtirish, xususiylashtirish, pulning kadrsizlanishini va xokazolarni yumshatuvchi choralarda o’z aksini topadi. Bunday natijalar, shak-shubxasiz, ish bilan ta’minlash soxasida davlat yanada faolrok siyosat olib borishi zarurligini ko’rsatuvchi muhim xollardan biridir. Bunda u nafaqat ishsizlarni moddiy jihatdan qo’llab-quvvatlashgagina emas, balki ularni faol mehnat faoliyatiga jalb etishga yordam beradigan shart-sharoitni har tomonlama rag’batlantirishga ham qaratilishi kerak. Kishilarning yangidan kasb o’rganishga, yangi iqtisodiy strukturalarga kirishga tayyorligini oshirish zarur. Bu esa bozor munosabatlariga o’tish chog’ida shaxs o’zining potensialini ro’yobga chiqarishi uchun xizmat qiladi. Jamoatchilik fikri sotsologiyasi, ta’lim sotsologiyasi. Jamoatchilik fikri sotsiologiyasi-ijtimoiy guruhlarning mavjud ijtimioiy voqelikka nisbatan boxovlovchi munosabatining shaqllanishi va amal qilishi qonuniyatlarini o’rganuvchi fandir. O’zbekistonda jamoatchilik fikrini o’rganish ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Yakinda “Ijtimoiy fikr” jamoatchilik fikrini o’rganish markazini va faoliyatini boshlanganligi bu soxadagi imkoniyatlarimizni fikrini tabiiy o’rganish bilan shugullanyotgan sotsiologik tadqiqot markazalri va xizmatlarining muvofiqlashtirish imkoniyati tug’ildi. “Jamoatchilik fikri” atamasi inglizcha publik opinion so’z birikmalaridan olingan bo’lib, u XVII asrda dastalb Angliyada qo’llanilgan, keyinchalik boshqa mamlakatlarga utib, XVIII asr oxiridan boshlab keng tarqalgan. Jamoatchilik fikri o’zi nima? Jamoatchilik fikri - halq istaydigan narsani bilishning noorganiq uslubidir, (Gegel) jamoatchilik fikrida hamisha haqikiy va haqikiy bo’lmagan narsalar chatishib ketsada u har bir davrda katta kuchga ega bo’ladi. Jamoatchilik fikri ijtimoiy ong shaqllari, aytaylik, fan yoki mafkuradan noaniqligi bilan farq qiladi. Chunki fikrning o’zida u yoki bu holatga nisbatan taxminiy, extimoliy og’ish bo’lgani uchun ham ko’pincha insonlar ongida vujudga keladigan utkinchi o’zgaruvchan fikr muloxaza, xis - tuyg’ular yig’indisidir. Lekin bu jamoatchilik fikri bilan hisoblashmaslik kerak degan gap emas. Jamoatchilik fikrini chukur urgangan ispan mutafakkiri Ortega-I-Gasset shunday yozgan edi: “Dunyoni jamoatchilik fikri boshqaradi, bu shunday asosiy kuchki, unda kishilar hamjamiyatidagi xukmronlik kelib chiqadi”. Jamoatchilik fikrini sotsiologik tatqiq etishning predmeti - bu jamoatchilik fikriining ijtimoiy mxiyati, uning jamiyat xayotining turli tomonlariga ta’siri, shaqllanishi, ifodalanishi va amal qilishi mexanizmlari masalalaridir. Jamoatchilik fikri - kishilar ongi va xatti-harakatining o’ziga xos ko’rinishi bo’lib, u ijtimoiy ongning barcha shaqllari (ahloq, huquq, din, fan va x.k.) bilan bog’liq kundalik va nazariy ong birikmasi hisoblanadi. Jamoatchilik fikri doimo kishilar tomonidan u yoki bu hodisa jarayonini baxolashlari bilan bog’liq. Bunday ijtimoiy baxolash ijtimoiy guruh va katlamlarining ijtimoiy vaziyati, jamiyatda tutgan o’rnini o’zida aks ettiradi. Demak, jamoatchilik fikri ijtimoiy xususiyatga ega shu jihatdan jamoatchilik fikri kishilarning ijtimoiy voqelikning biror bir soxasidagi fikrlari, xis - tuygulari va xatti - harakatlarini jamlashga, jamiyat xayotiga baxo berishga va shu asosda ijtimoiy reallikning tegishli tomonini o’zgartirishga (yoki saqlashga) ta’sir ko’rsatadi. Umuman olganda, tub ijtimoiy o’zgarishlar sodir bo’lishidan oldin aynan jamoatchilik fikrida ulkan siljish, o’zgarishlar yo’z bermog’i kerak. Jamoatchilik fikri bilan bevosita shugulanuvchi mutaxassislar bu ijtimoiy hodisaning murakkabligini ta’kidlashadi. Darhaqiqat, jamoatchilik fikrini tasvirlash, aniqlash mushkul, uni ulchab bo’lmaydi. Lekin u hamma joyda mavjud, uning ta’sirini alohida shaxs xatti-harakatida ham, omma xulq atvorida u faoliyatida ham ko’rsa bo’ladi. Jamoatchilik fikrining strukturasini tahlilkilshda birinchi navbatda uning ob’ekti va sub’ekti masalalariga e’tiborni qaratish zarur. Jamoatchilik fikrining ob’ektini aniqlashda dastavval ikkita muammo e’tiborga molikdir. 1). Jamoatchilik fikrini unda aks ettirilayotgan voqelikning o’zga xosligi nuqtai nazaridan tahliletish. Boshqacha qilib aytganda, jamoatchilik fikri dunyodagi hamma narsa tugrisida fikr kila olishi mumkinmi yoki uning muloxaza doirasi chegaralanganmi? 2). U yoki bu hodisa, jamoatchilik fikrining ob’ektiga aylanishining mezolarini aniqlash, boshqacha aytganda, jamoatchilik fikrini uyg’otadigan ob’ekt qanday sifatlari, xususiyatlari bilan farqlanadi. Birinchi savolga javob tarikasida avvalo shuni qayd etish kerakki, jamoatchilik fikrining ob’ekti bo’lib ham ob’ektiv voqelik, ham sub’ektiv reallik faktlari hisoblanishi mumkin. Shu bilan birga jamoatchilik fikri ma’lum darajada chegaralangandir, muayyan bir holatlargina jamoatchilik muloxazalarining ob’ekti bula oladi. Bular: a) voqea va hodisalarning xakkoniy vujudligi; b) voqea-hodisalar o’rtasidagi munosabatlar; v) voqea-hodisalarning kishilar ongida aks etishi. Ushbu holatlar jamoatchilik fikri sotsiologiyasida “aniqlik chegarasi” deyiladi. Bu “chegaradan” tashqarisida bo’lgan narsalar to’g’risida jamoatchilik fikri muloxazaga ega bula olmaydi. Endi jamoatchilik fikrining ob’ektiv tanlash mezonlariga to’xtalamiz. Duch kelgan har bir narsa, hodisa, voqea, jarayon yoki fakt ham birvarakayga jamoatchilik fikri ob’ekti bo’lavermaydi. Jamoatchilik fikrini uyog’otishning birinchi omili ijtimoiy manfaat bo’lib bevosita manfaat tug’diradigan dolzarb hodisa yoki narsalargina muloxazaga sabab bo’ladi. Chunki bunday holatlar kishilardan baxolovchi munosabatni bildirishini talab etadi. Omma fikrining shakillanishi asosida “umumiy ish” yotadi. Jamoatchilik fikriga sabab bo’ladigan ikkinchi omil bu - munozaralilikdir. Boshqacha aytganda, u yoki bu darajada munozarali, baxsli holatga ega bo’lgan hodisalargina jamoatchilik fikri predmetiga aylanishi mumkin. Jamoatchilik fikri doimo hali hal bo’lmagan masalalar bo’yicha shakillanadi va xech qachonso’zsiz, aniq masalalar bo’yicha tug’ilmaydi. Nihoyat, jamoatchilik fikrini uygotadigan uchunchi omil - malakalilikdir. Bu shuni anglatadiki, jamoatchilik bilishini va tushunishini mumkin bo’lgan hodisalargina jamoatsilik ob’ekti bo’lishi mumkin. Jamoatchilik fikri sub’ekti deganda avvalo jamoatchilik doirasida fikr uygota olish gobiliyatiga ega bo’lgan fikr egasi va ifodalovchisi tushuniladi. Shu o’rinda sub’ekt sifatida alohida individ, kichik guruhlar, jamoa, millat, sinf va xatto jamiyat hisoblanishi mumkin. Jamoatchilik fikrining bilish imkoniyati muayyan - tarixiy xususiyatga ega, ya’ni u jamiyatda mavjud madaniyat, texnik imkoniyatlar, mulokot vositalarining rivojlanganlik darajasi va boshqa omillarga bog’liq. Shu bilan birga jamoatchilik fikri ijtimoiy ong shaqllari (fan, mafkura, din, san’at, ahloq, huquq, siyosat va b.), darajalari (individual, kollektiv, milliy, sinfiy ong) va sohalari bilan bog’liq holda rivojlanadi. Aytish mumkinki, jamoatchilik fikri - ijtimoiy ongning tez o’zgaruvchan, dinamik holatidir. Jamoatchilik fikri turli darajaga ham ega bo’lib, bu individual, kollektiv va ijtimoiy fikr ko’rinishida bo’ladi va ular o’rtasida doimiy va mustaxkam bog’liq mavjud. Jamoatchilik fikri ko’p jihatli hodisadir. Uning ratsional - aqliy (bilimlar), psixologik (ijtimoiy-ruhiy) kechinmalar, aksiologik (qadriyatlar) va boshqa jihatlari bo’lib, birgalikda jamoatchilik fikrining tez tarqaluvchanlik va ekstensiv xususiyatini ta’minlaydi. Jamoatchilik fikrining real ijtimoiy xayotda amal qilishi uning ifodalanishi va u bajaradigan vazifalar bilan harakterlanadi. Avvalo, jamoatchilik fikrining uch xil ifodalanishini kuzatsa bo’ladi: 1) jamoatchilik fikrining stixiyali ifodalanishi; 2) siyosiy institutlar tashabbusiga ko’ra biror bir qonunni muxokama qilish yoki chora-tadbir (referendum, umumhalq muxokamasi va b.) o’tkazish jarayonida jamoatchilik fikrining bildirilishi; 3) maxsus sotsiologik tatqiqotlar, ya’ni so’rovlar paytida jamoatchilik fikrining aniqlanishi. Bozor munosabatiga o’tish sharayotida jamoatchilik fikrining eski tizim muammolaridan yangi masalalarga kuchishi yo’z beromokda. Ammo jamoatchilik fikrining qayta yo’nalishi murukkab jarayon bo’lib, u oldin shakillangan xulk-atvor jabhalarining tafakkur va xatti - harakat koliblarining (stereotiplarning), ba’zi an’analarining o’zgarishi o’z ichiga oladi. Gap shundaki, aytib utilagn ko’pgina elementlar (eskicha tafakkur koliplari, odatlar va x. k.)ni jamoatchilik fikri o’zida mujassamlashtirgan bo’lib, bu uning konservativ tomonidir. Shuning uchun jamoatchilik fikrining jamiyat taraqqiyotiga tusik bulayotgan, ammo kishilar ongida chukur urnashgan aynan qaysi jihatini o’zgartirish mumkinligini aniq tasavvur eta bilish zarur. Ammo odmlar fikrini o’zgartirishdan ko’ra, ularda yangi muammolarda nisbatan munosabat, fikr-muloxazani shakillantirish osonroq. Demak, masala jamoatchilik fikrining kuchini oshirish, uni ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish omiliga aylantirish uchun tabiiy tarzda, ammo zarur yo’nalishda ongli ravishda shakillantirib bilishda ekan. Bu jamoatchilik fikrining jamiyat xayotidagi ahamiyatining oshib borishi bilan bog’liq bo’lib, quyidagi shart - sharoitlarni taloab etadi: a) davlat organlari, jamoat tashkilotlari, ilmiy markazlar tomonidan jamoatchilik fikrining muntazam organib turilishi; b) barcha fuqaro’larning turli shakillarda (referendumlar, manifestatsiyalar, surovlar va x. k.) jamiyat xayotining har xil muammolari yuzasidan o’z fikrlari, baxolari, nuqtai nazarini erkin bildirishlari; v) fuqaro’larning jamoaviy (kollektiv) fikrlarini bildirishlari vositalari va shakillarini kengaytirish, oshkoralik; g)davlat organlari va jamoat tashkilotlari tomonidan jamoatchilik fikridan doimiy foydalanish. Jamoatchilik fikriga maqsadli ta’sir qilish ikki xil yo’lbilan amalga oshirilishi mumkin: 1) xaspushlash (manipulyatsiya qilish); 2) ilmiy shakillantirish. Jamoatchilik fikrini xaspushlash - bu dolzarb muammollar bo’yicha aholi ongiga nisbatan biror-bir fikrni zurlab singdirish. Xaspushlash yolgiz xukimron siyosiy guruh, toifa, elitaning manfaatlarini ifodalaydi va uning iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy xukmronligini saqlab kolishiga qaratilgan bo’ladi. Xaspushlashning asosiy vositasi dezinformatsiya (soxta axborot) hisoblanadi. Xaspushlash asosan totalitar jamiyatga xosdir. Jamoatchilik fikrini erkin shakillantirish - jamoatchilik fikrining shakillantirish jarayoniga maqsadli ta’sir ko’rsatishdir. Bunda ko’rsatilgan asosiy maqsad jamiyatda axborot maydonini tabiiy ravishda hosil qilish bo’ladi. Jamoatchilik fikrini shakillantirishda stixiyali va ongli omillar, uning shakillanishining ob’ektiv jarayonlari bilan bog’liq bo’lgan ichki va boshqaruv organlari tomonidan kishilar ongiga chetdan ongli ravishda ta’sir qilishda ifodalanadigan tashqi mexanizmlar birligini ham ta’minlash zarur. Jamoatchilik fikri muhim institut bo’lib, faol amal qilish uning funksiyalari (vazifalari) bilan bog’liq. Bu funksiyaldar jamoatchilik fikrining jamiyat xayotining turli sohalarida (aytaylik, taqsimot munosabatlarida) “qo’llanishiga” qarab turli shakillarda namoyon bo’ladi. Jamoatchilik fikrining funksiyalari uning u yoki bu ijtimoiy institutlarga ta’siriga qarab, bildirilayotgan fikrning mazmuniga ko’ra va bu fikrning shaqliga qarab belgilanadi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida fikr erkinligi qonun yo’li bilan asoslangan. Jamiyat mamlakatda bulayotgan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy o’zgarishlarga nisbatan o’z fikrini erkin ifoda etishi va ularda faol ishtirok etishi zarur. Aks holda taraqqiyot bir joyda to’xtab qolishi, xatto orqaga ketishi ham mumkin. Demokratiya deganda, eng avvalo har bir fukaro o’z fikrini erkin bayon eta olishi, matbuot erkinligi, e’tikod erkinligi va shu kabilar tushuniladi. Har qanday jamiyatda demokratiya kay darajada ekanligini belgilovchi asosiy uchta me’zon bor. Bular - halqning qarorlar qabul qilish jarayonidan qanchalik xabardorligi, xukumat qarorlari - halq tomonidan qanchalik na’zorat qilinishi, oddiy fuqarolarning davlatni boshqarishda qanchalik ishtirok etishidir. Mana shu prinsiplar xayotimizdan mustaxkam o’rin olgan takdirdagina har xil suiste’molliklarga qarshi samarali va izchil kurash olib borish mumkin. Xozirda jamiyatimizda shaqllangan ko’ppartiyaviylik muhitidan tezrok ob’ektiv ravishda foydalanish zarur. Chunki bular keng jamoatchilikning ijtimoiy xayotidagi ta’sirini, o’rni va vakolatini, huquqini kuchaytirish, uning chinakam mustaxkamligini ta’minlashda muhim ro’l o’ynaydi. Tepadan turib, maxsus farmon yoki dekret bilan jamiyatda adolat va demokratiya urnatib bo’lmaydi. Bu barchaning birdek ishtiroki, peshqadam ziyolilar, turli siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari namoyondalarining, ma’sul xizmatchilarimizning g’ayrati, aql-zakovati bilan ro’yobga chiqadigan murakkab ishdir. Jamiyat a’zolari o’z fikrini erkin ifoda eta bilishi, so’z erkinligini ximoya qilish, shu huquqlarning amalda ta’minlanishi uchun kafolat yaratish- bizning bugungi eng muhim vazifamiz bo’lishi zarur. Odamlarning erkin fikrini ifoda etuvchi ommaviy axborot vositalari jamiyatda o’zining mustaxkam o’rni va mavqeini egallashi zarur. O’zbekistonning kelajagi ko’p jihatdan usib kelayotgan yosh avlodlarga bog’liq. Ular qanchalik erkin fikrlovchi, mustaxkam irodali, keng dunyoqarashli va ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy faol bo’lsa, O’zbekistonning kelajagi shunchalik porlok bo’ladi. Ularni amalga oshirish uchun, butun halqimiz jamoatchilikning kuch va sa’yi harakatlarini birlashtirishi zarur. Birinchi galda soglom fikrlovchi, shu aziz vatan kismatini o’z shaxsiy kismati deb biladigan, mamlakatning ertasi uchun bor ma’suliyatini zimmasiga olishga qodir, jafokash halqimiz uchun, demokratiya va adolat uchun o’zini baxshida etadigan, fidoyi, izlanuvchan yosh avlodning boshini kovushtirish, uning maqsad va intilishlariga kanot berish zarur. Jamiyatni rivojlanishida keng jamoatchilik fikriga suyanish katta tarixiy tajribaga egadir. Qadim davlatchilik tarixidan kelib chiqib, jamoatchilik fikri quyidagi funksiyalarni bajarib kelganligining shoxidi bo’lishimiz mumkin. 1. Direktiv, ya’ni qarorlar qabul qilishda jamoatchilikning ishtiroki. 2. Konsultativ - qarorlarni xayotga tadbiq etishda, xukm chiqarishda keng jamoatchilik bilan maslaxatlashishi. 3. Turli davlatlar va nodavlat tashkilotlarni ishi ustidan na’zorat urnatishda. 4. Ekspressiv - ya’ni favkulodda hodisalarning oldini olish va ularni bartaraf etishda va xokazo funksiyalarni bajaradi. Nihoyat, ifodalanish shaqliga ko’ra jamoatchilik fikri ikki xil - pozitiv (ijobiy) va negativ (salbiy) funksiyalarni bajaradi. Darhaqiqat, jamoatchilik o’z fikrini doimo qo’llab - quvvatlash va aksincha, inkor etish, koralash ko’rinishida bildirishi mumkin. Sub’ekt ijtimoiy jarayonlarda ongli ishtirok etishga tayyorligini bildirgan takdirda jamoatchilik fikri pozitiv, agar sub’ekt norozilik bildirib, xech bir harakatni sodir kilmagan takdirda negativ vazifani bajaradi. Mamlakatning rivojlanishi, dunyoda o’z o’rni va mavqeiga ega bo’lishi uchun jamoatchilikning fikri, isloxotlarga munosabati, ularning boshqaruvdagi ishtiroki, xukumat qarorlarini na’zorat qilib borishi juda muhimdir. Biz davlat idoralari ustidan jamoatchilikning na’zoratini urnatishga erisha olmasak, poraxurlik, qonunbo’zarlik, o’z mansabini suiiste’mol qilish kabi illatlarni tag-tomiri bilan tugatishning imkoni bo’lmaydi. Bunga erishish uchun eng avvalo jamoatchilik vakillarining siyosiy, ijtimoiy saviyasini ustirish kerak. Har bir fukaro o’z huquqini yaxshi bilishi va uni ximoya kila olishi zarur. Odamlarni huquqiy madaniyat, huquqiy ong, huquqiy bilimlar bilan qurollantirish asosiy vazifalardan biri bo’lishi shart. Toki, jamiyatning har qaysi a’zosi o’z huquqi, o’z burchi va ma’suliyatini puxta bilmas ekan, uni xayotiy extiyoj sifatida anglamas ekan, bizning isloxot, yangilanish haqidagi barcha sa’yi-harakatlarimiz besamar ketaveradi. Xayotimizda qonun talablari bo’zilishiga asosiy sabab-ijtimoiy tashkilotlar, nodavlat tashkilotlar, mahalla, ayollar, yoshlar va boshqa jamoat birlashmalarining xayotimizga ta’siri va o’rni yetarli darajada shaqllanmagani bilan izohlash mumkin. Huquqiy, nodavlat tashkilotlari ustidan na’zorat urnatishda, jamoatchilik va ijtimoiy tashkilotlar bilan birga, avvalombor fuqarolar va jamoatchilik erkin fikrini ifoda etuvchi ommaviy axborot vositalari ish olib borishi, haqikat va adolat uchun kurashga qattiq bel bog’lashi lozim. Jamoatchilik na’zoratining tub mohiyati shulkim, jamoatchilikning amalga oshirilayotgan isloxotlar sur’atini, ularning sifatini, isloxotlarning boshida turgan raxbarlarning g’ayratini, layokatini xolisona o’rganib, yutuklarini e’tirof qilib, kamchiligini ro’y-rost ochib tashlashimiz kerak. Kelajakda davlat organlarining ayrim vakolatlarini bosqichma-bosqich, asta- sekinlik bilan nodavlat tashkilotlarga, fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlariga berib borish lozimligini xayotning o’zi yaqqol ko’rsatmoqda. Bevosita jamoatchilik fikri asosida amalga oshadigan jarayonlardan biri saylovlardir. Halq saylovda ilgor, yetuk va o’zida taassurot qoldirgan raxbarni, liderni tanlab olishga imkon beradi. Saylovlar halqni boshqara olmaydigan, loqayd raxbarlardan voz kechishga, har tomnlama yetuk, ilgor g’oyalarni olga suruvchi, jamiyatning rivojlanishiga o’z xissasini kushuvchi raxbarlarni qo’llab-quvvatlashga katta yordam beradi. Iqtisodiyotning rivojlanishida, jamiyatda adolat va demokratiyaning qaror topishida turli xil jamoatchilik tashkilotlarining o’rni juda kattadir. Agar nodavlat tashkilotlar, ijtimoiy tashkilotlar, yoshlar va boshqa jamoat birlashmalarini xayotimizga ta’siri qanchalik kuchli bo’lsa va o’z o’rniga ega bo’lsa demokratik, har tomonlama rivojlangan davlatning qaror topishi shunchalik tezlashadi. Masalan: SSSRni tarkalishi yoki uni saqlab kolish masalasi keng jamoatchilik fikri asosida - Referundum natijalariga binoan hal qilindi. B) O’zbekiston Prezidenti I.Karimov Prezidentlik muddatini Oliy majlis deputatlari ishi bilan muvofiqlashtirish masalasi ham Referendum orqali jamoatchilik fikrini ўэ rgangan holda vakolati 2000 yilga adar o’zaytirildi. V) Konstitutsiya va boshqa qonunlarning qabul qilinishi jarayonlari ham jamoatchilik muxokamasidan so’ng o’zgartirishlar kiritilgani holda amalga oshiriladi. G) Sud jarayonlarida ham hamisha jamoatchilik vakili sud maslaxatchisi sifatida ishtirok etadi va x.k. Adabiyotlar: 1. Bekmurodov M.B.Sotsiologiya. A.Qodidriy nomidagi halq merosi nashriyoti. T. 2002 y. 2. Entoni Giddens. Sotsiologiya. T. Sharq. 2002 y. 3. Lavriyenko V.N.Nartov N.A. Osnovi sotsiologicheskix znaniy. VUZ. (Sotsiologiya) - M.:1995 4. Biryukova A.O. O predmete sotsiologi kak obshey nauki ob obshestve. Sotsiologicheskiye issledovaniya. 1991 №5. 5. Radugin A.A. Radugin K.A. Sotsiologiya 1995. 6. Aliqoriyev I.S. Umumiy sotsiologiya. 1999. 7. Begmatov A. Sotsiologiyaga kirish. 1995. 8. Yunusov K. Sotsiologiya. O’quv qo’llanmasi 1997. 9. Sotsiologiya. Lug’at ma’lumotnoma - M.: 1995. 10. “Yoshlar yili” Davlat dasturi bo’yicha tashviqot-targ’ibot materillari. Toshkent-2008

O'xshashlar

Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot sotsiologiyasi
Ma‘naviy hayot sotsiologiyasi
Ma’naviy hayot sotsiologiyasi
Siyosiy ong va madaniyat sotsiologiyasi
Ijtimoiy tuzilmalar sotsiologiyasi