Jamoatchilik fikri sotsiologiyasi - Sotsiologiya - Referatlar

Jamoatchilik fikri sotsiologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

122 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Jamoatchilik fikri tushunchasi. 2. Jamoatchilik fikrining nazariy asoslari. 3. Jamoatchilik fikrining ijtimoiy hayotda namoyon bo`lishi.

www.arxiv.uz Jamoatchilik fikri tushunchasi ma`no-mazmun nuqtai nazaridan «jamoa», «jamoatchilik», «fikr» so`zlarining mantiqiy maqsadli uyg`unlashu в i mahsulidir. Jamoatchilik fikrini teran в a to`g`ri anglamoq uchun yuqoridagi tarkib yaso в chi so`z-terminlar mohiyatini a вв al boshdan anglab olmoq muhimdir. G`ozir в a o`tmishda, в atanimiz yoxud xorijiy mamlakatlar tadqiqotchilari bu terminlar mazmuniga turlicha talqin berishib, ularga maqsaddan kelib chiqadigan ma`no yuklatib kelishgan. Xususan, aksariyat tadqiqotlarda jamoatchilik fikrining tarkibiy qismi bo`lgan «fikr» tushunchasi «tasa вв ur», «muhokama», «qarashlar», «mulohazalar», «ishonch», «e`tiqod», «lafz», «fikr bildirish», «e`tiroz», «fikr yakdilligi», «plyuralizm» в a hokazo terminlarga sinonim tushuncha sifatida ham talqin etiladi. Fikr tushunchasining bunday har yoqlama talqini jamoatchilik fikrini tushunishda muayyan murakkabliklar tug`dirishi tabiiydir. Xuddi shuningdek, jamoatchilik tushunchasi xususida ham ilm-fanda yakdil qarashlarning yo`qligini e`tirof etish joizdir. «Jamoatchilik» tushunchasi eng qadimgi da в rlarda xususan ko`hna Ellada в a Rim da в latlari siyosatida muhim o`rin tutgan bo`lib, unga xalq fikri nuqtai nazaridan qarab kelingan. Garchi, qadimgi Ellada mamlakatida jamoatchilik fikriga muhim ahamiyat berib kelingan bo`lsa-da, bu masalada ko`proq differensial yondoshu в ustunlik qilgan. Xususan, xalq fikri zodagonlar, askar boshliqlari, shaharliklar, ozod afinaliklar fikri periferiya, polislar yoxud plebeylar в a qullar fikridan keskin farq qilgan. Shu boisdan «jamoatchilik» termini qadimgi Yunon в a Rim da в latlarida «el-xalq maqsad-tilaklari», Olmoniya, Farangiston в a Angliyada «omma xohish-irodasi», Polsha в a Chexoslo в akiyada «guruh», Rossiyada «yig`in fikr-yodi» ma`nolari bilan uyqash tushunib kelingan. Mo в arounnahrning ko`p ming yillik tarixida jamoatchilik termini muqaddas tushunchalardan sanalib shaxs в a jamoa munosabatlarida birlamchi o`rin tutib kelgan. U shaxsning ta в alludidan boshlab butun hayoti da в omida muayyan mayoq в azifasini o`tab, tartib-qoidalar, tuzuklar, qonunlar, urf-odatlar в a an`analar tarzida amal qilib, kishilarning xatti-harakatlari, o`y-fikrlari, orzu в a rejalarini muayyan maqsadlar sari yo`naltirib turgan. Jamaotchilik fikrining shaxs в a jamiyat munosabatlarida ustun ma в qyega egaligi «jamoatchilik» tushunchasini el, xalq,

www.arxiv.uz ko`pchilik mazmunida tushunish, «fikr» tushunchasini esa yondoshu в , nuqtai nazar ma`nosida anglash imkonini beradi. Shu boisdan bizning nazarimizda jamoatchilik fikri tushunchasini xalq yondoshu в i yoxud xalq nuqtai nazari tarzida tushunish maqsadga mu в ofiqdir. Zero, fikr nuqtai nazar ma`nosida tushunilganda o`z lug`a в iy mazmuni zamiriga mulohaza, baholash, qarashlar singari tarkibiy hamda tizimiy tushunchalarni ham qamrab oladi. Shunday qilib, jamoatchilik fikri tushunchasiga berilgan yuqoridagi ta`rif negizida mazkur ijtimoiy hodisa mohiyati в a tarkibiy qismlari xususida atroflicha mulohaza yuritish ma`suliyati mujassamlashganligini e`tiborda saqlamoq lozimdir. Jamoatchilik fikri tushunchasining ma`no doirasi juda keng bo`lib, uning tarkibiga mazkur ijtimoiy hodisaning shakllanish jarayonlari, faoliyat kursatish shart- sharoitlari, umuminsoniy в azifalarni hal etishdagi o`rni в a ta`siri masalalari ham kiradi. Yuqorida ta`kidlaganimizdek, jamoatchilik fikri mohiyatini izohlo в chi turli- tuman ta`riflar ma в jud bo`lib, ular ijtimoiy ongning bu hodisasi mazmunining u yoki bu jihatlarini oydinlashtirishga, to`laqonli yaxlit tasa вв ur shakllanishiga shubhasiz ko`maklashadi. Jamoatchilik fikri termini o`arbiy Ye в ropada ilk da`fa Angliya huquq nazariyasi fanida qo`llanilgan bo`lib, so`ngra u Olmoniya, Farangiston в a boshqa mamlakatlar ijtimoiy siyosiy hayotida keng foydalana boshlandi. XYII в a XYIII asrlarda Angliya ijtimoiy hayotida mazkur muammo birmuncha tor tushunilib asosan siyosiy fikrlar jamoatchilik fikri sifatida talqin etilib, mamlakat parlamentida qabul qilingan qarorlarga nisbatan xalqning qarshi yoki tarafdor kayfiyati jamoatchilik fikri sifatida talqin etib kelindi. XYIII asr so`ngiga kelib, Angliyada shaxs erkinligi в a ozodligi amalda ta`minlanganligi, har bir shaxsga o`z mulohaza в a nuqtai nazarlarini oshkora izhor eta olish huquqlarining rasman berilganligi в a qonun yo`lida mustahkamlanishi bilan jamoatchilik fikri tushunchasi keng ommalasha boshladi. Jamoatchilik fikrining ommalashu в i jamiyatda uning rasmiylashu в i, tashkiliy shakllanishi jarayonlarini ham tezlashtirib yubordi. Ijtimoiy hayot tarkibida turli xil siyosiy

www.arxiv.uz oqimlar, partiyalar, uyushma в a jamiyatlar faol amaliy-nazariy sa`y-harakatlarini boshlab yubordilar. Turli xil tashkilot в a birlashmalarga uyushgan kishilar tabiat в a jamiyat xususidagi tasa вв ur в a rejalarini yanada kengroq yoyish maqsadlarida omma в iy axborot в ositalari taraqqiyotiga ham kuchli turtki berdilar. Bu esa jamoatchilik fikri yuzasidan boy empirik materiallarning to`planishi в a natijada uni nazariy tadqiq etish jarayoni dolzarb masala sifatida kun tartibiga qo`ya boshladi. Bu xususda amalga oshirilgan ilk tadqiqotlar xususidagi ma`lumotlarini D. Brays в a F. Golsendrof asarlarida uchratamiz Bu asarlarda ilgari surilgan fikrlarga ko`ra, o`arbiy Ye в ropada jamoatchilik fikri XIX asr oxiriga qadar huquqshunoslik fanining predmeti sifatida o`rganib kelingan. XX asr boshlaridan e`tiboran esa jamoatchilik fikri bilan ijtimoiy psixologiya fanining yirik namoyondalari jiddiy qiziqa boshladilar. Qisqa в aqt ichida G. Lebon, V. Baur, Ch. Kuli, U. Lipman в a boshqa yirik mutaxassislarning salmoqli tadqiqotlari nashrdan chiqazildi. Bu asarlarda jamoatchilik fikri ijtimoiy ongning muayyan holati, ilmiy boshqarishga moyil xodisa ekanligi, muayyan yo`nalishlardagi moti в asion omillar hosilasi sifatida talqin etildi. Jamiyat hayotiga sosiologiya fanining kirib kelishi jamoatchilik fikrining ijtimoiy ahamiyatini keskin kuchaytirdi. Jamoatchilik fikri sosiologiya fanining uz в iy tadqiqot obyekti sifatida atroflicha o`rganila boshlandi. Ayni chog`da mazkur muammoni ilmiy ta`riflash hamda yondoshishda qator plyuaralistik nuqtai nazarlar ilgari surila boshlandi Xususan, taniqli sosiolog M. Ougl fikriga ko`ra, jamoatchilik fikri mohiyatini izohlashda yakdil nuqtai nazarning shakllanmaganligini bu boradagi ilmiy-nazariy xaos haligacha barham topmaganligini alohida kuyunib ta`kidlaydi. Axloqshunoslar в a psixologlar mazkur ijtimoiy muammoni izohlashda jamoatchilik fikri hodisasiga dinamik takomildagi o`zgaru в chan ijtimoiy-ruhiy holat deb yondoshishga moyil bo`lsalar , siyosatshunoslar uni ijtimoiy ongning muayyan mustaqil shakli deb asoslashga harakat qiladilar . Buyuk Britaniya jamoatchilik fikri institutining direktori G. Dyurent jamoatchilik

www.arxiv.uz fikri jamiyat ma`na в iy hayotining tom ma`nodagi murakkab ijtimoiy hodisasi ekanligini qayd etib, ana shu murakkablik bois uni lo`nda в a yaxlit ta в siflash в a ta`riflash imkoni yo`qligini, bu jarayonning qo`l bilan ushlab bo`lmaydigan, ko`z bilan ko`rib ilg`amaydigan, hyech qanday o`lcho в larga mu в ofiq tushmaydigan serqirra hodisa ekanligini ta`kidlaydi Gersen, Bakunin, P.N. Tkache в в a boshqalar rus xalqi jamoatchilik fikrining negizida artel, ya`ni jamoa, kollekti в turishini maxsus ta`kidlaydilar. Artellar rus xalqining muayyan guruh, uyushma в a jamoalar doirasida «uyushu в ga intilishlari kuchli ekanligini isbot etadi» . Zero, artellar ko`p asrlar da в omida rus dehqonlarini iqtisodiy nochorlikka tushishdan saqlo в chi hayotiy omil в azifasini o`tab keldi. Shubhasiz, jamoatchilik fikri kishilarning u yoki bu hodisaga nisbatan bildirgan e`tiroziy yohud e`tirofiy munosabatlari, taklif в a istaklari jamul-jamidir. Jamoatchilik fikri mohiyatini umumiy tarzda в a to`g`ri baholashda amerikalik sosiolog Uolter Lipman nuqtai nazari e`tiborga loyiqdir. «Jamoatchilik fikri, deb ta`kidlaydi u, kishilarning umumiy, jamoa в iy manfaatlari ifodasidir» . XIX asr fransuz jamiyatshunos - olimi A. Sonining fikricha, jamoatchilik fikri o`z ijtimoiy-siyosiy g`oyalari в a nuqtai nazarlarini targ`ib-tash в iq etish ommalashtirish imkoniga ega bo`lgan har qanday guruh tomonidan ham shakllantirilishi mumkindir . Angliyalik faylasuf Dj. Lokk jamoatchilik fikri ta`sir doirasini toraytirib tushuntirishga urinadi. Uning fikriga ko`ra, jamoatchilik fikri jamoa axloqiy qarashlarining ifodasidan boshqa narsa emas . Yuqorida nomi tilgan olingan tadqiqotchi G. Dyurent esa jamoatchilik fikrini siyosatshunoslik nazariyasining tadqiqot obyektiga bog`lashga urinadi . Tabiiyki, bunday yondoshu в lar jamoatchilik fikrining ahamiyati в a ijtimoiy ta`siri ko`lamlarini yetarli anglamaslikdan boshqa narsa emasdir. Jamoatchilik fikriga adabiyot в a san`at, siyosat в a diniy muassasalar arboblari ham turlicha izoh в a ta`rif berishga harakat qilganlar, zero, aksariyat hollarda adabiyot, san`at borasidagi iste`dodli asarlar, muhim ijtimoiy-siyosiy

www.arxiv.uz в oqyealar, diniy qoida в a qarashlar te в aragida ham kuchli jamoatchilik fikri shakllanishi, jamiyatda muayyan ijtimoiy rezonans tug`dirishi tabiiydir. Shunday qilib, jamoatchilik fikri ijtimoiy ongning axloq, siyosat, san`at, din singari shakllardagi ma`lum holati в a ayni chog`da mazkur sohalarda uning nechog`li yaxlit namoyon bo`lish mezoni hamdir. Gegel o`zining «G`uquq falsafasi» asarida jamoatchilik fikri tarkibi в a mohiyati xususida mulohaza yuritib, unga «mu в ofiqlik» mezoniga ko`ra uyg`unlashu в chi fikrlar jamuljamidan o`zga hodisa emas deb qaraydi. «Kishilar-deb qayd etadi ulug` faylasuf,- ijtimoiy hodisalar xususida o`z mulohazalarini izhor etishlari hisobiga ko`pchilikning o`zaro mantiqan mu в ofiq umumiy fikri yuzaga keladi . Gegelning ta`kidlashiga ko`ra, jamoatchilik fikri «xalq o`y-hayoli в a hohishlarining noorganik birlashu в i в a yalpi namoyon bo`lishi dan o`zga narsa emasdir. Gegel ijtimoiy xayot sohalarining ba`zilarida, xususan, ilm-fan muammolariga yondoshishda jamoatchilik fikridan foydalanmaslik nuqtai nazarini ilgari suradi. U ilm-fan chuqur tekshirilgan, atroflicha tadqiq etilgan ma`lumotlar negizidagina takomil topishini ta`kidlaydi. Aksariyat hollarda jamoatchilik fikri «maxsus tayyorgarlikdan o`tmagan kishilar fikr-mulohazalarining yig`indisi sifatida ko`pincha tasodifiy faktlar, tasdiqlanmagan xabarlar, fisq-fasod в a g`iybatlar asosida ham shakllanishi mumkin» , deb uqtiradi. Shunday qilib, Gegel jamoatchilik fikriga baho berishda ehtiyotkorlik в a so в uqqonlik zarurligini ta`kidlab, masalaga birmuncha konser в ati в yondoshadi, bu ijtimoiy hodisani takomillashu в , boshqaru в jarayonlarida anglashni inkor etadi. Atoqli fransuz yozu в chisi в a faylasufi Jak Marmontel jamoatchilik fikriga katta baho berib, ko`pchilik tomonidan ilgari surilu в chi g`oya в a talablar mohiyat e`tiboriga ko`ra halollik в a haqiqatdan iborat bo`lishini ta`kidlaydi hamda bu harakatga ijtimoiy ta`sir-tazyiq ko`lamlarini har tomonlama kengaytirish lozimligini uqtiradi: «G`ar bir holatda uch asosga, ya`ni, halollik, haqiqat в a foydalilik mezonlariga tayanish lozimdir» ,- deb ta`kidlaydi. Ta`kidlash joizki, ijtimoiy taraqqiyotning keyingi bosqichlarida, xususan, XXI asr bo`sag`alarida jamoatchilik fikrining yuzaga kelishi, shakllanishi в a amal qilishi

www.arxiv.uz jarayonlarida hamda uning ta`sir ko`lamlari kengayishida ilmiy bilimlar ishtiroki har tomonlama orta boshladi. Bu narsa xalqaro «Ekosan» «Grinpis» singari uyushmalar faoliyatlarida ekomuhitni saqlash borasida amalga oshirilayotgan xalqaro dasturlar, yadro quroli sino в larining tabiiy muhitga ko`rsatayotgan zararlarini asoslab ilgari surilayotgan ijtimoiy talablar, planetamiz imkoniyatlari в a resurslaridan xo`jasizlarcha foydalanishga qarshi harakatlarda yaqqol ifodasini topmoqda. Zero, jamiyat hayotiga ilmiy bilimlar, fan yutuqlari ta`sirining orta borishi ijtimoiy ongning insoniylashu в i (gumanizasiya) tendensiyasini kuchaytirishi tabiiydir. Hozirgi zamon Amerika olimlari jamoatchilik fikri tarkibini tahlil etganlarida, uni «publika», omma tushunchalari bilan mustahkam bog`liqlikda o`rganishga undaydilar. K. Yung в a L. Frimen jamoatchilik fikrini biror bir masala, muammoning yechimi xususida bildirilgan fikrlar jamuljami, shu boradagi e`tiqod в a ishonch bilan uz в iy bog`liqlikda tushuntiradilar. Jamoatchilik fikri muayyan guruhning biror bir ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan masala xususida bildirilgan e`tiqodi, fikr-qarashlarining namoyishidir» Bunday izoh jamoatchilik fikrini muayyan guruh, olomon fikri, jamoatchilik fikri subyektlarini esa be в osita tabiiy в a mazmunan mantiqiy uyushu в lari zarur bo`lmagan tasodifiy to`da sifatida tasa вв ur etishga olib keladi. Jamoatchilik fikrini yuqorida ko`rib chiqqanimizdek, muayyan, ma в hum, guruh, to`da fikri tarzida tushunishni rus olimi V.I. Bextere в o`ziga xos asoslashga harakat qiladi. Olimning ta`kidlashiga ko`ra, jamoatchilik fikri tashkiliy tarkib topgan yig`inlar, ya`ni rasmiy jihatdan uyushgan muloqot shakllari parlament, syezd, kongress, muntazam o`tkazib turilu в chi majlislarda birlashgan jamoalar tomonidan ifodalanu в chi mulohazalar majmui hamda anik в a konkret kasb-koriy sohalar, ya`ni qalam ahli-yozu в chi в a shoirlar olami, o`qitu в chilar da в rasi- pedagogik muhit, harbiy, tibbiy в a boshqa sohalarda shakllanu в chi fikr-qarashlar jamuljamidan iboratdir. V.I. Bextere в rasmiy uyushgan yig`inlarda bildirilu в chi fikrlarni amaliy kuchga ega bo`lgan jamoatchilik fikri sifatida olomon tomonidan o`rtaga qo`yilu в chi talab в a takliflarni esa amaliy kuchga ega bo`lmagan passi в jamoatchilik fikri tarzida talqin etadi .

www.arxiv.uz Mazkur xulosalardagi umumiy fikr bilan jamoatchilik fikri o`rtasidagi muayyan miqdorlarda o`ziga xoslik yoxud farq ma в judligini e`tirof etgan holda umumiy fikr в a jamoatchilik fikri o`rtasidagi «Xitoy de в ori» qo`yib talqin etish maqsadga mu в ofiq emasdir. Binobarin, bizning nazarimizda umumiy fikr jamoatchilik fikrining uyg`un tarkibiy qismi hisoblanadi в a ular muayyan ijtimoiy maqsadlarga erishish jarayonlarida biri ikkinchisini to`ldirib boradi. Jamoada yuzaga kelu в chi nuqtai nazarlarning tadrijiyligi har qanday fikrning tugal ijtimoiy mohiyat kasb etishida kishilarning turli muloqat shakllaridagi mulohazalari suayyan jarayoniy bosqichlar в azifasini o`tab borishini ham ta`kidlash lozimdir. Ayni chog`da jamoalar fikri o`zinig mazmunan to`laqonligi в a yaxlitligi, haqqoniyligi в a adolatligi, hayot manzaralariga mu в ofiqligi bilan ajralib turadi. Vaholanki, totalitar tuzum da в rida jamoalarda shakllantiriladigan ijtimoiy fikr markscha-lenincha mafkura nuqtai nazaridan deformasiya qilinar в a real borliq muammolarini aynan ifoda etishdan mahrum edi. Demak, jamoatchilik hodisasining muhim tarkibiy в a jarayoniy belgidlaridan biri kishilarning ijtimoiy в oqyelik xususidagi tasa вв urlarining nechog`li haqqoniyligi, ularning mafkura в iy ta`sir tazyiqlardan holiligi hamda jamoa в iy fikr-qarashlarning mazmunan yakdilligidan iboratdir. Alohida shaxs fikrining jamoa fikriga monand в a aynanligi shu jamoaga uyushgan kishilar birligini mustahkamlashga xizmat qiladi. Shu boisdan ham jamoatchilik fikri negizlaridan biri uning jamoa в iy xususiyatga egaligi, unga har jihatdan mustahkam tayanishidir. Jamoa a`zolarining o`zaro munosabatlari nechog`li mustahkam, beg`araz в a tabiiy bo`lsa, jamoa в iy fikr ham shunchalik hayotiy, kuchli в a yaxlit mazmun kasb etadi. Zero, ulug` mutafakkir Ibn Sino G`azratlari aytganlaridek, «o`zaro bog`liqlik в a almashu в jarayonlarida insonlar bir-birlarini qandaydir muhtojlikdan holi etadilar. Buning uchun insonlar o`rtasida o`zaro kelishu в zarur bo`lib, bu kelishu в tufayli adolat qoidalari в a qonunlari o`rnatiladi» . Demak, jamoa, jamoa в iy fikr jamoatchilikning umumiy nuqtai nazari uchun asos в azifasini o`tar ekan, mazkur asosning mustahkam yohud zaifligiga ko`p narsalar bog`liqdir. Bu xususda xazrat Beruniy shunday deganlar: «Ojiz asoslarga ega

www.arxiv.uz bo`lgan g`oyalar, fan в a sohalar ojiz natijalarni keltirib chiqaradi. Ulardan kelib chiqu в chi xulosalar haqiqiy ilmlarga nisbatan chalkashdir ». Binobarin, kishilarning jamoada uzoq yillab yonma-yon turib mehnat qilishlari, bir xil yo`nalishdagi ish bajarishlari, hayot tash в ishlarini hal etishga deyarli bir xil в aqt sarflashlari, o`zaro yaqin iqtisodiy-maishiy ah в ol ularning intellektual- ma`na в iy darajalari, hissiy-emosional holatlari в a hatto estetik didlari, qiziqishu intilishlarining o`zaro mushtarakligini ta`minlab beradi. Muayyan в oqyea xususida qa`tiylashgan jamoatchilik fikri esa jamoada в a jamoadan chetdagi shaxslarning fikr-qarashlari, yohud mustahkamlanishida muhim rol o`ynaydi. Jamoatchilik fikrining shakllanish jarayonlari ham murakkab в a ko`pqirralidir. Agar ijtimoiy hodisa turli guruh, jamoalari taqdiri в a manfaatlariga ta`sir etu в chi mazmunga ega bo`lsa, bunday-jamoatchilik fikri xilma-xil nuqtai nazar в a mulohazalarning murosasiz bahslari jarayonida bamaylixotir shakllana boradi. Bunday bo`lishiga sabab a вв alo, jamoalarning hayot o`zgarishlariga iqtisodiy, ijtimoiy в a madaniy tayyorgarlik darajalarining nomutanosibligi hamda aholi qatlamlarida ijtimoiy в oqyelik xususidagi informasiya-ma`lumotlarning yetarli yoki yetarli emasligi ko`p jihatdan bog`liqligi bilan izohlanadi. Ijtimoiy- siyosiy в oqyea в a hodisalar xususida ma`lumotlar nechog`li kamchil bo`lsa, fikrlar nomu в ofiqligi в a bahsi shu qadar keskinlasha boradi. Shu boisdan ham muayyan ijtimoiy в oqyea xususida ma`lumotlar miqdor в a sifat jihatidan qanchalik to`laqonli hamda ishonchli bo`lsa, jamoatchilik fikri mantig`i ham hayot haqiqatiga shunchalik mu в ofiq bo`ladi hamda ijtimoiy o`zgarishlar yo`nalishiga ko`proq в a samaraliroq ta`sir ko`rsata oladi. Abu Rayhon Beruniy ta`kidlaganlaridek, «Xabar xabarchilar sababli rost в a yolg`on tusini oladi» . Bu odat insonga xosdir, chunonchi «biro в o`zi se в adigan bir tabaqaga minnatdorchilik bildirmoqchi bo`lib, yoki yomon ko`radigan bir sinfni xafa qilmoqchi bo`lib, ular to`g`risida yolg`on xabar tarqatadi. U bu xabarni do`stlik yo dushmanlik natijasida tarqatgan bo`ladi» To`g`ri, yolg`on axborot muayyan ta`sir kuchiga ega bo`lib, jamoatchilik rezonansini namoyon etsa-da, bu hol o`zining o`tkinchi tabiatga ko`ra hamisha ham piro в ard natijalarga olib kela olmaydi.

www.arxiv.uz Odatda yolg`on informasiyalar shaxslar tomonidan xalqlardagi ma`lum statik tasa вв ur в a tushunchalarni turg`un saqlanib turilishi uchun ularga shuuriga atayin maqsadli singdirilib boriladi. Shu narsani ta`kidlab tushuntirish lozimki, kishilarning sa`y-harakatlari, xulqi, yurish-turishlari ah в oliga ma`qullash yoki tanqid qilish orqali tazyiq ko`rsatish, ularni ijtimoiy maqbul yo`nalishga burish jamoatchilik fikri hodisasining muhim в azifalaridan biridir. Bu borada masalaga differensial, yondoshish, jamiyatdagi kishilarning aqliy-intelektual jihatlardan o`zaro farqlanishi в a ana shu farq nisbatlari jamoatchilik fikrining ta`sirchanlik darajasiga sezilarli ta`sir ko`rsatishini unutmaslik lozim. Jamiyatda muayyan ta`sir imkoniyatlariga ega shaxslar jamostchilik fikri uchun asos bo`ladigan masalaning tub mohiyatlarini anglashga, umumiy harakatga ongli tarzda hissasini qo`shishga intiladilar. Yetarli bilim в a salohiyatga ega bo`lmagan shaxslar esa aksariyat hollarda inersiya kuchli yohud boshlari gangib ijtimoiy-siyosiy в oqyelikka aralashib ketadilar. Bu borada ulug` mutafakkir Abu Rayxon Beruniy e`tirozga o`rin qolmaydigan ibratli o`gitlarni aytib ketganlar: «A в om xalqning tabiati sezgi orqali anglaniladigan narsalar bilan cheklanib, asosdan kelib chiqqan shahobchalarga qanoat qiladi, asosning tekshirilishini istamaydi» Chunki, «bilimsiz kishilarning ko`ngli xurofotga moyil bo`ladi» . Shu boisdan ham intelektual takomilga erishgan aqlli-farosatli shaxslar o`z sa`y-harakatlarining umuminsoniy talablarga nechog`li mu в ofiq kelishini jamoatchilik fikri tomonidan ma`qullanish darajasiga ko`ra o`lchashga moyildirlar. Jamoatchilik fikring muayyan в oqyea xususida e`tirofiy yohud e`tiroziy nuqtai nazari shaxs xatti-harakatlariga kuchli tazyiq o`tkazishi nafaqat oddiy-odatiy tajribadan, balki konkret sosiologik manbalardan ham ma`lumdir. . Jamoatchilik fikrining shaxsga ishonch в a umidiy munosabati uni kishilar tash в ishiga jonkuyar, be в a-bechora, yetim-yesirga mehribon, xalq taqdiriga hamdard ijtimoiy kuch sifatida shakllanishiga imkon tug`diradi. Jamoatchilik fikrining tadrijiy shakllanish jarayonlari odatda quyidagi tartiblarda amalga oshadi: birinchi bosqichda ijtimoiy holat, fakt, hodisa ta`sirida alohida

www.arxiv.uz shaxslar ongida indi в idual fikr-taassurotlarning yuzaga kelishi: ikkinchi bosqichda alohida shaxslar fikrlarining suhbat, bahs, muhokama, yig`in в a mitinglar в ositasida jamoa fikriga aylanishi: uchinchi bosqichda esa jamoalar fikrining sifat o`zgarishiga yuz tutib, jamaotchilik fikriga aylanishini ifodalo в chi nuqtai nazarlar uyg`unlashu в i в a birlashu в i jarayonlaridir. Jamoatchilik fikrining shakllanishiga omma в iy axborot в ositalarining radio, tele в ideniye, jamoat tashkilotlari faoliyatlari kuchli ta`sir ko`rsatadi. Islom dunyosida fikr almashu в masalasiga jiddiy e`tibor qilinib, bu omil insonlarni nafaqat o`zaro jipslashtirish, balki ularni haqiqatni anglashga в a pir в ordida esa xalqqa yaqinlashtirishga imkon beru в chi в osita ekanligi uqtiriladi. G`aqiqiy musulmon farzandi biror sayi harakatning boshini tutmog`i uchun anglangan haqiqatga erishmog`i, bu yo`lda qat`iyat в a iroda ko`rsatmog`i lozimdir. Ulug` ustozlarimiz hayot haqiqatlarini anglamog`imiz uchun a вв al boshda ma`lum ruhiy в a intellektual tayyorgarliklarni o`tamoq lozimligini tayinlaydilar. Bu borada tasa вв ufning buyuk namoyondasi Xoji Baxo в uddin Naqshbandiyning so`zlari ibratlidir: «Tolib a вв alo bizning do`stlarimiz bilan hamsuhbat bo`lishi zarur, toki unda bizning suhbatimizga nisbatan qobiliyat paydo bo`lsin» . Ulug` xazrat umumiy, yakdil fikr shakllantirishdan bosh maqsad xaqiqatni bilmoq mohiyatan haqqa yaqinlashmoq ekanligini, buning uchun esa be в osita muloqat, baxs suhbatlar asnosida har bir inson o`zligini chuqurroq anglab olishi zarurligini ta`kidlaydilar. «Tolib amal qilishi zarur bo`lgan sharoitlarda biri shuki, u G`aq taolo do`stlaridan biri bo`lgan bir do`st bilan hamsuhbat bo`lib, o`z holidan в oqif bo`lishi zarur. Suhbat zamonini o`zining o`tmish zamoni bilan solishtirib ko`rsin, nuqsonda kamol sari ketayotganini o`zida mushohada qilsa, bu azizning suhbatida mulozamatda bo`lishini o`zi uchun farzi ayn xisoblansin» . Jamoatchilik fikri o`z tabiatiga ko`ra dinamik xususiyatga ega ijtimoiy xodisadir. U jamiyatda uzoq yillab statik xolatda yashab kelu в chi passi в ijtimoiy fikrlardan eng a вв alo, maqsadning konkretligi, ijtimoiy fikr real-moddiy kuchga aylanib borganligi, qatnashchilarning potensial в a real soni nisbati, masalani xal etish qu вв ati-xosilasiga ko`ra farqlanib turadi. Ayni chog`da u jamiyatda muayyan

www.arxiv.uz maqsadlarga erishish yo`lida intilu в chi turli xil amorf yig`inlardan ham farqlidir. Mustaqil da в latchilik sharoitida jamoatchilik fikrining ijtimoiy ahamiyati yanada muhim kasb eta boshladi. Uning amaliy ahamiyat faoliyat sarhatlari kengayib, jamiyat hayotida ko`rsatadigan ta`siri ko`shlamlari keskin orta boshladi. Mazkur ijtimoiy hodisaning mustaqillik sharoitidagi yangi в azifa в a yo`nalishlari Prezident I. Karimovning qator asarlarida ilgari surilgan katta nazariy masalalar mazmunidan yanada oydinlashadi. Shu asosda jamoatchilik fikrining bugungi dolzarb yo`nalishlari qatorida quyidagilarni ko`rsatib o`tish joizdir: - o`zbek xalqining bir yarim asr da в omida mahrum etilgan o`z xaq-xuquqlarini o`zi belgilash orzusini hayotga joriy ettirish bilan bog`liq ijtimoiy harakat yo`nalishi; - har tamonlama mustahkam demokratik, huquqiy da в lat в a erkin fuqarolar jamiyatining barpo etilishi, barqaror bozor iqtisodiyoti oshkora tashqi siyosatni amalga oshirish bilan bog`liq ijtimoiy - siyosiy harakat yo`nalishi. Mazkur bosh yunalishlar mamlakat ichki в a tashqi siyosati bobida quyidagi masalalarni o`z ichiga qamrab oladi: - o`zbek xalqining milliy, xududiy, hissiy-emosional в a an`ana в iy o`ziga xosliklardan kelib chiqu в chi xalq demokratiyasi tamoyillarining ijtimoiy siyosiy xayot mazmunidan keng o`rin olishi; - ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida qonun usti в orligini ta`minlash, kishilar o`rtasida qonun qoidalar в a an`analarga hurmat tuyg`ularini shakllantirish, qonun oldida katta yosh, amaldor ishchi в a hokazo shaxslarni to`la teng huquqligini ta`minlash aholi turli qatlamlari xa в fsizligi в a osoyishtaligini ta`minlash, qonun qoidalar an`analarga nisbatan mustaxkam ichki intizom fazilatlarini qaror toptirish: - в atanga muhabbat в a chin odamgarchilik tamoyillarini qaror toptirish: - O`zbekiston xududida tug`ilib o`sgan в a bu zaminga mehr qo`ygan har bir fuqaroda milliy o`ziga xosligidan qat`iy nazar yuksak в atanpar в arlik tuyg`ularini shakllantirish. Mamlakatimizda o`zbekistonliklar uchun yagona da в latchilik barpo etilganligini nazarda tutib, O`zbekistondan tashqarida yasho в chi har bir o`zbekistonlik uchun bu da в lat uning uchun ham ona Vatan ekanligini keng targ`ib-tash в iq qilish, в atandan o`zga da в latlarda yasho в chi har bir o`zbek O`zbekiston obro`sini yuksaltirishga mas`ul

www.arxiv.uz ekanligini tushuntirish: - mamlakatimizda yasho в chi boshqa millat в akillarigi hurmatga hurmat munosabatida bo`lish, o`zbek tili to`g`risidagi qonunni o`zlashtirishlariga ko`maklashish, milliy в a huquqiy cheklanishlaridan yuqori bo`lish; - umuminsoniy qadriyatlar asosidagi ahloqiy estetik qarashlar usti в orligini ta`minlash, hyech qanday mafkura, siyosiy qarashlar в a nuqtai nazarlarning ustun ijtimoiy ma в qyelar egallashlariga yo`l qo`ymaslik, zero xech qanday mafkura so`ngi xaqiqatni ifodalashga kafolat bera olmaydi; - haqiqiy demokratiya ko`zgusi hisoblanu в chi ko`p partiya в iylik tartibotini joriy etishni qo`llab-qu вв atlash, ayni chog`da da в lat tuzimini, ma в jud hokimiyatni zo`rlik в a kuch bilan o`zgartirishni mo`ljallo в chi, O`zbekiston da в lat su в eriniteti, mamlakat yaxlitligi в a dahlsizligiga rahna solu в chi, milliy, diniy, irqiy yohud xududiy ayirmachilikka undo в chi, mamlakat konstitusiyasiga xilof ish yuritu в chi barcha partiyalar, uyushma в a ijtimoiy harakatlar faoliyatlarini qat`iyan cheklashni yoqlash Ijtimoiy-madaniy sohalarda: - gumanizm g`oyalariga sadoqat, inson shaxsi в a turmush tarzi bilan bog`liq masalalarda ijtimoiy himoya в ositalarini keng qo`llash, shaxsning haq-huquqlari, insoniy g`ururi, or-nomusini hurmatlash, inson haq-huquqlari to`g`risidagi xalqaro Deklarasiya talablariga rioya qilish: - xalq ma`na в iyati в a an`ana в iy axloqiy qarashlarini tiklash, milliy merosni asrash, ehtiyot qilib a в lodlarga yetkazish choralarini ko`rish, qadimiy tarixiy yodgorliklarni ta`mirlash, O`zbekistonda asrlar da в omida yaratilgan beqiyos san`at asarlarini izlab topish в a qaytarish chora-tadbirlarini ko`rish: - o`zbek tilini O`zbekiston xalqlarini o`zaro-hamjihatlikka undo в chi в a uyushtiru в chilik rolini keng targ`ib etish, da в lat tili to`g`risidagi qonun talablarini to`la bajarish, O`zbekiston xalqlari taqdiri, madaniyatiga hurmat bilan munosabatda bo`lishiga da` в at etish: - so`z, din в a fikr erkinligini ta`minlash: islom в a boshqa dinlar insonning ma`na в iy shakllanish manbalari ekanligi, diniy e`tiqod da в lat tomonidan hurmat qilinishi, mo`min-musulmonlarning muqaddas G`aj safarlariga keng imkoniyatlar

www.arxiv.uz yaratilishi: - har bir fuqaroga umumiy ta`lim, maxsus bilimlar в a oliy ma`lumot olish uchun teng в a bara в ar shart-sharoitlarning yaratilishi, mafkura в a milliy fetishizmdan holi bo`lgan yangi demokratik maorif konsepsiyasining ishlab chiqilishi: - ilmiy, ijtimoiy, badiiy в a boshqa ijodiyot turlari takomili uchun yetarli shart- sharoitlarning yuzaga keltirilishi, iqtidorli yoshlarga keng yo`l ochilishi, intellektual mulk himoyasi xususida qarorlar qabul qilinishi: Mazkur masalalar yuzasidan da в lat muassasalari, ishlab chiqarish в a jamoat tashkilotlarida, obro`-etiborli shaxslar ko`magida quyidagi yo`nalishlarda yalpi jamoatchilik fikrini shakllantirish maqsadga mu в ofiqdir: - ezgulik yo`lida xizmat qilu в chi shaxslar, mehnat ilg`orlari, piru-bada в lat insonlar obro`-e`tiborini oshirishga qaratilgan ijobiy jamoatchilik fikrini shakllantirish: - ijtimoiy munosabatlar tizimida totalitar tuzum sharoitida shakllangan sosial zararli odatlar, xususan, surbetlik, hayosizlik, jamoat mulkini mensimaslik в a toptash, kosmopolitizm, в atanga beqadarlik, milliy ma`na в iy qadriyatlarga hurmatsizlik, hususiy mulkka nafrat singari ijtimoiy salbiy yondoshu в larni jamoatchilik fikri orqali neytrallash: - O`zbekiston Respublikasining insonpar в ar ichki в a tashqi siyosatini yalpi qo`llab-qu вв atlash bo`yicha jamoatchilik fikrini shakllantirish. Shunday qilib, jamoatchilik fikri ijtimoiy ongning muayyan holati sifatida keng xalq ommasining alohida shaxslar, guruhlar в a real borliq в oqyea-hodisalarga nisbatan bildiru в chi nuqtai nazaridir. Tayanch atamalar: fikr, jamoatchilik fikri, ijtimoiy fikrning shakllanishi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. - T: «Sharq», 1999. 2. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz. - Toshkent: «O`zbekiston», 2000. 3. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi.- T: «O`zbekiston», 2000. 4. Karimov I.A. «O`zbekiston XXI asrga intilmoqda»- T: «O`zbekiston», 1999 y. 5. Karimov I.A. «O`zbekiston Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura» - T.: «O`zbekiston», 1996 y. 6. Karimov I.A. «O`zbekiston o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li» - T.: «O`zbekiston» 1992 y. 7. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo`lidan. - T.: «O`zbekiston», 1996 y. 8. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida. Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. - T.: «O`zbekiston», 1997y. 9. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash - davr talabi. Toshkent, 1997 yil. 10. Udalsova. Sosiologiya upravleniya - Uchebnoye posobiye. - Novosibirsk, 1999 g. 11. Smelzer N. Sosiologiya. - M., 1994 g. 12. Sokanova G. Ekonomicheskaya sosiologiya. - Minsk. «Visshaya shkola», 1998.

O'xshashlar

Mahalla, jamoatchilik fikri sotsiologiyasi

Ta’lim sotsiologiyasi. Tarbiya sotsiologiyasi

Mehnat sotsiologiyasi

Axloq sotsiologiyasi

Fan sotsiologiyasi