Ислом динининг асосий манбалари - Sotsiologiya - Referatlar

Ислом динининг асосий манбалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Қуръон, унинг тузилиши, жамланиши ва аҳамияти. 2. Ҳадислар Ислом динининг Қуръондан кейинги иккинчи манбаидир. 3. Мовароуннаҳрлик буюк муҳаддислар (ҳадисшунослар). 4. Ислом дини манбаларнинг тарбиявий аҳамияти.

www.arxiv.uz Мустақиллик туфайли ўтмиш тарихга , хусусан маънавий меросимиз Ислом динига ва диний китобларга муносабат ўзгариб , уларга инсониятни юксак маънавийликка йўлловчи бебаҳо бойлик сифатида қараш қарор топди . Қуръон Аллоҳ томонидан ваҳий қилинган 4-илоҳий китобдир. Қуръон сўзининг луғавий маъноси ўқимоқ, қироат қилмоқ демакдир. У мусулмонларнинг асосий муқаддас китоби. Қуръонда ўзидан олдин нозил бўлган саҳифалар, Таврот, Забур, Инжил каби барча илоҳий китобларнинг маъно, ҳикмат ва аҳкомларини ўзида жамланганига ишорат бор. Илми уламолари Қуръонни қуйидагича тарифлайдилар: «Қуръон – Аллоҳ таолонинг Муҳаммад (сав) га ваҳий орқали нозил қилган… Ибодатда ўқиладиган, ожиз қолдирувчи каломидир». 1 Қуръон Аллоҳнинг ер юзидаги бутун башариятга юборган охирги диний шаръий кўрсатмалар тўпламидир. Унинг ҳар бир каломи сўзма-сўз нозил этилган ва Жаброил алайхиссалом орқали Муҳаммад алайхиссаломга етказилган. Қуръоннинг нозил қилиниши муқаддас рамазон ойининг 27-куни кечаси бошланган. Шу сабабли бу ой муқаддас ҳисобланиб, рўза тутилган куннинг 27-кечаси «Лайлат ул Қадр», яъни қудрат кечаси, илоҳий қудрат намоён бўлган табаррук кеча деб улуғланади. Қуръони каримнинг асосий мавзуси ва мақсади башарият тафаккурида кўпхудоликка барҳам бериш, яккахудоликка тарғиб қилиш ва Ислом динини ўрнатишдир. Муҳаммад (сав) 40 ёшга етганларида Макка атрофидаги тоғлардан биридаги Ҳиро номли ғорда Қуръоннинг биринчи оятлари нозил бўла бошлаган. Бу жараён Маккада ўн уч йил, Мадинада ўн йил, ҳаммаси бўлиб йигирма уч йил давом этган. Муҳаммад (сав) нинг амрларига мувофиқ Қуръон ҳар хил хажмдаги 30 пора (бўлак, қисм); 114 сурага бўлинди. У 6236 оятдан иборат. Қуръоннинг охирги ояти пайғамбар вафотларидан 18 кун аввал нозил бўлди. Қуръон ҳар бир сурасининг ўз номи бор. Баъзи 1 Қаранг. Ислом энциклопедия. 295-бет.

www.arxiv.uz сураларнинг номи суранинг аввалидаги сўздан олинган. Баъзилариники эса, ўша сурада зикри кўпроқ келган нарсаларнинг номига қўйилган. «Сура» сўзи луғатда қўрғон, манзил ва шараф маъноларини англатади. Уламолар эса, сура – Қуръон оятларининг бошланиши ва тугаши белгиланган мустақил тоифаси эканлигини таъкидлайдилар. Бошқача айтганда, Қуръон оятларининг қўрғон ила ўралгандек, бир тоифасига сура дейилади. Қуръони каримдаги энг қисқа сура Кавсар сураси бўлиб, уч оятдан, энг узун сура Бақара сураси бўлиб, 286 оятдан иборатдир. 1 Қуръон суралари икки қисмга бўлинади: 1. Ҳижратдан аввал тушган суралар – «Мака суралари» дейилади. 2. Ҳижратдан кейин тушган суралар – «Мадина суралари» дейилади. 86 сура 4780 оят Маккада 610-622 йилларда, 28 сура 1456 оят Мадинада 622-632 йилларда нозил бўлган. 2 Муҳаммад (сав) Қуръон оятларини фаришта Жаброилдан эшитиб, ёд олар эдилар. Кейин бошқа мусулмонлар у кишидан эшитиб, ёдлаб олишарди. Шу билан бирга ёзишни биладиган саҳобалар, шу жумладан, Абу Бакр, Умар, Усмон, Али, Зайд ибн Собит, Убай ибн Каъб ва бошқлар хурмонинг пўстлоғига, япалоқ тошларга, катта суякларга, терига, қоғозга ва шунга ўхшаш нарсаларга Қуръонни ёзиб борганлар. Муҳаммад (сав) уларга янги тушган оят қайси сурадан эканини ва қаерда туриши лозимлигини кўрсатиб берганлар. Пайғамбар ҳаётлик вақтларида, яна ваҳий тушиб қолар, деган умидда Қуръонни жамлаб китоб шаклига келтирмаган. Муҳаммад (сав) дан сўнг мусулмонларга Абу Бакр бошлиқ (халифа) қилиб сайланди. Бу даврда диндан қайтганлар билан мусулмонлар орасида қаттиқ жанглар бўлди. Ўша жангларда Қуръонни тўлиқ ёд олган кўплаб қорилар шаҳид бўлдилар. Шунда Умар Абу Бакрга қорилар ўлиб кетаверса, Қуръонга зарар етиши мумкин, шунинг учун уни китоб шаклига келтириб жамлаб қўйиш керак, деган маслаҳатни берди. 1 Қаранг. Ўша ерда. 296-бет. 2 Қаранг. А.Абдурахмонов. Саодатга элтувчи билим. 193-бет.

www.arxiv.uz Абу Бакр бу ишни бажаришни пайғамбарнинг энг яқин саҳобаларидан бири бўлмиш Зайд ибн Собитга топширди. Бир йилдан ортиқ вақтда машаққатли меҳнат натижасида Қуръон жамланиб кийик терисига унинг саҳифалари ёзиб тугатилди. Жамланиб китоб холига келтирилган Қуръон саҳифалари Абу Бакрнинг уйида сақланди. У киши вафотидан сўнг эса қизлари ва пайғамбарнинг хотинлари Ҳафса хузурида қолди. Вақт ўтиши билан Ислом давлатининг чегараси кенгайиб, кўплаб халқлар ҳам мусулмонликни қабул қилиб, мусулмонларнинг сони кўпайгандан сўнг Қуръонни ўқишда турлича келишмовчиликлар чиқа бошлади. Бу холатни кўрган халифа Усмон Хафсадан Абу Бакр давридаги саҳифаларни сўраб олиб, ундан олти нусҳа кўчиришга буйруқ берди. Нусҳалар тайёр бўлгандан сўнг халифаликнинг марказий шаҳарлари Макка, Шом, Куфа, Басрага биттадан нусҳага Қуръон тиловатини яхши биладиган биттадан қори қўшиб жўнатди. Ҳаммага фақат шу нусҳадан Қуръонни кўчириш ва шу қоридан қироат ўрганишга буйруқ берди. Ҳалифа кўчирилган саҳифалардан яна бирини одамларга қироат таълими беришни Зайд ибн Собитга топшириб Мадинада қолдирди. Усмон ўзига кўчирилган нусҳадан бир дона қолдирди. Кейинчалик нусҳа кўчириш йўлга қўйилиши билан кўчирилган ҳар бир нусҳанинг ишончли эканини тасдиқлаш мақсадида, бу нусҳа Мусҳаби Усмонга мувофиқдир, деб ёзиб қўйиладиган бўлди. Шу тариқа Қуръоннинг харфларини ёзиш услуби бир хиллиги сақлаб қолинди. Шундай қилиб Қуръон тарихан уч маротаба жам қилинган. Биринчи маротаба Пайғамбар замонида; иккинчи маротаба халифа Абу Бакр даврида ва ниҳоят учинчи маротаба халифа Усмон вақтида жамланган. Қуръон тиловати вақтида халифа Усмон душманлари томонидан ўлдририлди. Шаҳид қилинган қони Қуръони каримга тўкилган. Ана шу Қуръонни Амир Темур Басрадан Самарқандга келтирилган. 1869 йилда Туркистон генерал-губернатори фон Кауфман буйруғи билан Петрбургга олиб кетилди.

www.arxiv.uz 1917 йилдаги давлат тўнтарилишидан кейин Петербургда тузилган Ислом шўроси ташкилотининг талаби билан Қуръон Россия мусулмонларига қайтариб берилди ва Уфа диний назорати қароргоҳида 1924-йилгача сақланди. Шундан сўнг Туркистондаги тарихий музейлар ва қадимий ососри атиқалар иши бўйича тузилган қўмитанинг талабномаси ва Россия ҳукуматининг қарорига асосан Усмон Қуръони 1924 йил 18-августда Тошкентга олиб келинди. Хозир эса Моворауннаҳр мусулмонлар идорасида сақланмоқда. Қуръон жумлалалрига бирон-бир ўзгартириш, биронта ҳарфини, ҳатто ҳарфлар белгисини – зеб-забарини ҳам ўзгартириш мумкин эмас, қатъиян тақиқланган. Қуръон Ислом динининг асосий ҳужжати. Ислом динига оид барча ҳукмларнинг асосий ва биринчи манбаидир. У мусулмонларнинг диний, ижтимоий ва сиёсий ҳаётида ягона қўлланма, доимий йўлбошчиси бўлиб хизмат қилиб келди. Мусулмон хуқуқшунос (фиқҳшунос)лари бирор нарсанинг шариатдаги ҳукмини билмоқчи бўлсалар, албатта, олдин Қуръонга мурожаат қиладилар. Ўша ўзлари излаётган ҳукм ҳақида Қуръонда бирор ҳукм бўлса, уни дарҳол қабул қиладилар. Ўша нарса Қуръонда бўлмаган тақдирдагина суннат (хадис), ижмоъ, қиёсга мурожат қилишга ўтадилар. Қуръон таълимотининг марказий ғояси яккаю ягона Аллоҳ тўғрисидаги таълимотдир. Унда иймон, Аллоҳга ишонч, оламнинг яратилиши, фаришталар, пайғамбарлар, охират-қиёмат, қайта тирилиш, қазои қадар, Исломнинг асослари ва бошқа диний кўрсатмалар белгилаб берилган. Қуръондаги ахлоқий, хуқуқий, ижтимоий, иқтисодий меъёрлар Ислом динининг қонунлар мажмуаси – шариатга асос қилиб олинган. Қуръон мусулмон халқлар ҳаётида ва тарихида асосий ўрин тутган китобдир. Бу китоб мазкур халқларнинг илм-маърифат, адабиёт, турмуш тарзи, қонун-қоидалари, урф-одатлари, дунёқарашлари ва бошқа нарсаларда ўзининг салмоқли изини қолдирганлиги билан ҳам аҳамиятлидир.

www.arxiv.uz Мустақиллик йиллари Қуръони каримни мазмуни ўзбек тилига таржима қилиниб чоп этилди. 2. Ҳадислар Ислом динининг Қуръондан кейинги иккинчи манбаидир. Ҳадис – арабча сўз бўлиб, маъноси «хабар», «янгилик», «ҳикоя» демакдир. «Ҳадис» ва «суннат» сўзлари мухаддислар ўртасида бир маънода қўлланилиб, пайғамбар Муҳаммад (сав)нинг айтган сўзлари, қилган ишлари, кўрсатмалари, феъл-атворлари, ахлоқлари, ҳаёт йўллари тўғрисидаги ривоятларни англатади. Ҳадис Ислом динида Қуръондан кейинги иккинчи манба саналади. Ҳадис илми эса ислом оламида энг улуғ ва мўътабар саналади. Ҳадис икки турга бўлинади: 1. Ҳадиси Қудисий – яъни айтилган ҳадисни маъноси Аллоҳники бўлиб, айтилиши Мухаммад (сав) дан бўлган. Уни Аллоҳ ўз набийсига илҳом бериш, тушида кўрсатиб билдириш орқали ҳабар беради. Пайғамбар эса бунинг маъноси Аллоҳ номидан, Аллоҳ айтди, деб саҳобаларига етказганлар. Ҳадиси қудисийнинг мартабаси, ўрни Қуръон билан хадиси Набавий ўртасидадир. 2. Ҳадиси Набавий – бу Муҳаммад (сав) нинг Қуръонга таянган ҳолда айтган сўзлари, қилган ишлари, кўрсатмалари тўғрисидаги ривоятлардир. Ҳадислар эътиборга олиниши жиҳатидан яна уч қисмга бўлинади: 1. Саҳиҳ – энг тўғри, ишончли хадислар. Улар Исломда таниқли ва нуфузли ҳисобланган кишилар томонидан етказилганлиги билан қимматли ва эътиборга лойиқдир. 2. Ҳасан – «гўзал» ҳадислар, яъни ҳадисни етказган кишилар ўртасида қққандайдир узилиш рўй берган ҳолда етказилган ҳадислардан иборат. 3. Заиф яъни ишончсиз ҳадислар. Агар ҳадисни етказганлар орасида ҳурматга ва ишончга лойиқ бўлмаган одамлар кириб қолган бўлса, бундай ҳадислар «заиф», «ишончсиз» деб ҳисобланган. Шунинг учун ҳам ҳар бир ҳадис икки қисмдан иборат. Унинг биринчи қисмида ушбу ҳадисни етказган

www.arxiv.uz кишиларнинг номлари, бунда Муҳаммад (сав) нинг ҳикматли сўзлари, кўрсатмалари ва бошқаларни шахсан эшитган, кўрган одамларнинг номигача санаб кўрсатилган. Иккинчи қисмда эса, ҳадиснинг умумий мазмуни келтирилган. Қуръонда барча хуқуқий ва ахлоқий масалалар умумий тарзда баён этилган. Уларга аниқлий киритиш ва изоҳлаб тушунтириш учун Муҳаммад (сав) ўз Хадисларини айтарди. Бу ҳадисларни пайғамбарнинг сафдошлари, қувваи-хафизаси кучли саҳобалар ёдда сақлашга ҳаракат қиларди. Пайғамбар ҳаётлик чоғларида ҳадисларни жамлашга руҳсат бермаган, чунки саҳобаларнинг Қуръонга хадисларни аралаштириб юборишларидан қўрқиб, уларни ёзишдан қайтарган. Ул зот саҳобаларга: «Мендан Қуръони каримдан бўлак ҳеч нарсани ёзиб олманглар, агар кимки бирор нарса ёзиб олган бўлса, уни йўқ қилсин!», - дер эди. Муҳаммад (сав) вафотидан сўнг Қуръон ва хадисларни ёд олган ўткир хофиза эгаси бўлган саҳобалар сони тобора камайиб бораётганини, Пайғамбар (сав) Хадисларига бегона сўз аралашиб қолиши ва унитилиб кетишидан қўрқиб ва келгуси авлодлар учун қолдириш ниятида уни ёзма шаклда тўплай бошладилар. Боз устига хадисларни билган кишилар турли юртларга тарқалиб кетган эдилар. VII аср ўрталаридан бошлаб уларни топиб, Хадисларни оғизларидан ёзиб олишга ҳаракат қилинган. VIII аср бошларида Умавий халифалардан Умар ибн Абдулазиз ноибларига Муҳаммад (сав) ҳадисларини жамлаш ҳақида фармон берди. Натижада кўплаб уламолар Ҳадисларни жамлаб ёзишга киришиб кетдилар. Абдумалик ибн Абдулазиз Журайх, Ар-Рабиъ ибн Субайх каби алломалар Биринчи Хадис китобларини яратдилар. Улардан сўнг хадис илми янада ривожланиб бирин-кетин кўплаб хадис тўпламлари юзага келди. Ўлкамизда қуйида номлари зикр этилган зотлар: Имом ибн Муборак ал-Марвазий, Имом Исхоқ ал-Марвазий, Имом ибн Кулайб аш-Шоший ва бошқалар биринчи бўлиб ҳадис тўпламларини тузганлар. Бироқ бу тўпламларда ҳадислар муайян тартибга солинмаган, бобларга ажратилмаган бўлиб, уларда

www.arxiv.uz пайғамбар ҳадислари саҳобалар ва тобеинларнинг фатволари билан чалкаштириб юборилган эди. Кейинги хижрий III аср мелодий IX аср ҳадис илмининг «олтин асри» деб шуҳрат қозонган. Чунки бу даврда ҳадисларни тўплаш даври ўтиб, энди уларни манбашунослик ва матншунослик илми қоидаларига мувофиқ таҳлил ва тадқиқ этиш, маълум мазмун аосида тартиб беришга киришилди. Ҳадис тўплаш сохасида «Муснад», «Саҳиҳ» ва «Сунан» деб номланган йўналишлар вужудга келди. Бу даврда кейинги асрлар, кейинги авлодлар учун намуна бўладиган ишончлик ҳадис тўпламлари яратилди. 1 «Муснад» арабча сўз бўлиб, маъноси асосланган, далилланган демакдир. У ҳадис тўпламларининг илк тури. «Муснад» тўпламларида ҳадислар уларни бир-биридан эшитган шахслар силсиласига асосланган ҳолда, яъни ҳар бир ҳадис уни ҳабар қилган шахснинг исми билан боғланган тарзда жойлаштирилган. Бундан ташқари бундай тўпламлар турли мавзудаги ҳадислар бир жойда келтирилиши билан ҳам ажралиб туради. «Муснад» йўналишидаги ҳадис тўпламларига Абдуллоҳ ибн Мусо ва Имом Аҳмад ибн Ханбалнинг ҳадис тўпламларини мисол қилиб кўрсатишимиз мумкин. «Саҳиҳ» - арабча сўз бўлиб ишончли, тўғри демакдир. Энг ишончли деб ҳисобланган ҳадис номи. Саҳиҳ йўналишига буюк муҳаддис Имом ал- Бухорий асос солган. Саҳих хадис деб: уни биринчи ривоят қилувчисидан то охирги мухаддисга қадар ўртада узилиб қолмаган, ривоят қилувчиларнинг бирор табақасида (занжирида) ровийнинг маънавий ва жисмоний нуқсони бўлмаган (кар, соқов, дудуқ, ақли заифлик, ёлғон гапириб қўйишлик каби иллатлар бўлмаган), барча хадис ривоят қилувчиларнинг ишончлилиги элга машхур бўлган кишиларнинг ривоятига айтилади. 2 Имом ал-Бухорий ва Имом ибн Муслимнинг ҳадис тўпламлари саҳих –ишонарли деб саналади. 1 Қаранг. М.Имомназаров, М.Эшмуҳамедова. Миллий маънавиятимиз асослари. Тошкент ислом университети, Тошкент – 2001. 134-бет. 2 Қаранг. Ислом энциклоредия. 209-бет .

www.arxiv.uz «Сунан» йўналишидаги ҳадис тўпламларидаги ҳадисларнинг ҳаммаси ҳам саҳих-ишончли, тўғри бўлмай, уларда заиф ҳадислар ҳам мавжуд. Бу йўналишдаги ҳадисларга Абу Довуд, Исо ат-Термизий, ан-Насоий ва ибн Можанинг ҳадис тўпламлари киради. Шундай қилиб, Ислом тарихида ҳадисларнинг тан олинган 6 та тўплами вужудга келган. Булардан, айниқса 2 таси – «Саҳиҳи Бухорий» ва «Саҳиҳи Муслим» кўп эъзозланади. Имом ибн Можа, Имом Абу Довуд, Имом ат-Термизий, Имом ан-Насоийларнинг ҳадислар тўплами қолган 4 ҳадис тўпламини ташкил этади. Ислом дунёсида тан олинган ва ҳурматга сазовор 6 та муҳаддисдан 2 таси бизнинг юртимиздан чиққандир. Юқорида номлари зикр этилган 6та муҳаддис ўзларининг баракали ижод ва хизматлари билан пайғамбар ва саҳобалар номидан турли мақсадларни кўзлаган ҳолда соҳта ҳадислар тўқишга уринган ва уринмоқчи бўлган кишилар йўлини тўсган ва бундай ҳатти-ҳаракатларга ғов солдилар. Шу боисдан ҳам кейинги давр уламолари мазкур устоз ва шогирдлар асри – хижрий III аср, милодий IX асрни ҳадисларни тўплаш ва тадқиқ этиш борасида «олтин аср» деб ҳисоблайдилар. Улардан кейин яшаган ва хадис илми билан шуғулланган уламоларнинг ҳаммаси юқорида қайд этилган улуғ ва мўътабар муҳаддислар қизиган ариқдан сув ичган ва қозонидан таом еганлар. 3. Мовароуннаҳрлик буюк муҳаддислар (ҳадисшунослар). Ислом дини ривожи ва хадис илмининг юксак поғанага кўтарилишига Моварауннаҳрлик алломалар ўзларининг беминнат заҳматли меҳнатлари билан катта ҳисса қўшганлар. Ана шулардан бири Имомлар имоми, муҳаддислар пешвоси Имом ал-Бухорийдир. Унга қадар бу ўлкада ҳадис тўплаган муҳаддислар – Имом Абдуллоҳ Марвазий, Имом Аҳмад ибн Ханбал, Имом аш-Шоший, Абу Бакр ал-Баракотий, Имом Абулхасан ас- Самарқандий ва бошқалар бўлган.

www.arxiv.uz Имом ал-Бухорий хижрий 194, милодий 810 йили Бухорода таваллуд топган. Отаси вафот этгач, унинг тарбияси волидаси зиммасига тушган. У 5-6 ёшидан исломий илмларни, Муҳаммад (сав) нинг ҳадисларини ўрганишга ва ёдлашга киришган. 16 ёшликларида онаси ва акаси Ахмад билан Маккага келиб, ҳаж ибодатини адо этди. Онаси ва акасини Бухорога қайтариб, ўзи Маккада қолади. Макка ва Мадинада машҳур уламолардан ҳадислар бўйича сабоқ олади. Бу вақтда пайғамбарнинг саҳоблари, саҳобаларнинг издошлари турли шаҳар ва мамлакатларга тарқаб кетган эдилар. Бухорий пайғамбаримиз ҳадисларини тўплаб, тартибга солмоқ ниятида ана шу шаҳар ва мамлакатларга ровийларни излаб боради. У Ҳижоз, Макка, Мадина, Тоиф, Жидда, Басра, Куфа, Бағдодга сафар қилади. Шом ва Мисрга боради. Хуросон, Марв, Балх, Хирот, Нишопур, Рай каби шаҳарларда бўлиб хадислар тўплаш билан бирга шу илм сирларини ўрганади. Бу ҳақда Имом ал-Бухорий «Мен бир минг саксонта муҳаддисдан ҳадис эшитдим», деб қайд этган. Ул зот ўзининг ноёб қобилияти, иқтидори, қувваи-ҳофиза (хотира) сининг ўта кучлилиги билан илм аҳлларини лол қолдирган. Бухорий жаъми 600 минг ҳадис тўплаб, шулардан 100 минг «саҳиҳ» ва 200 минг «ғайри саҳиҳ» ҳадисларни ёд билар эди. Имом Аҳмад ибн Ханбалнинг айтишича: «Бутун Хуросондан Муҳаммад ибн Исмоил каби олим чиққан эмас». Бухорий билан Басрада хадис дарсига қатнашган Холид ибн Исмоил шундай ёзади: «Имом Бухорий билан бизлар устознинг дарсини эшитардик. Устоз ривоят қилган ҳадисларни бизлар ёзиб олардик, аммо Бухорий фақат қулоқ солибгина ўтирарди. Бир неча кунлар ўтиб, шу орада устоз 15 минг ҳадис ривоят қилди. Шунда биз Бухорийга – Сен нега ҳадисларни ёзмайсан? – деб айтганимизда, - Сизлар ёзиб бораётган ҳадисларни мен устоз оғзидан ёдлаб олаётирман, - деб, устоз ривоят қилган ҳадисларни бир чеккадан ёддан ўқиб берди». Буюк муҳаддис Имом Муслим ибн ал-Ҳажжож ҳам Бухорийнинг ҳадис илми борасидаги буюкликларига тан берган ва шундай деган эди: «Ҳасад қилувчилардан бўлак ҳеч ким сизга таъна қилолмайди. Дунёда Сизга етадиган муҳаддис йўқлигига мен гувоҳлик бераман». Яна бир ривоятда

www.arxiv.uz шундай дейилган: Сиз ҳамма муҳаддислар имоми ва ҳадисларнинг иллати, заифлигини яхши биладиган моҳир табиби экансиз. Муборак оёғингизни берсангиз, мен бир бўса олай. Имом Бухорий сафардалик чоғларида қайси шаҳарга борсалар ҳадис илмидан, дину-шариатдан мадрасаларда сабоқ берар эди. Унинг шогирдларидан бири Абу Али Солиҳ ал-Бағдодийнинг айтишича Имом Бухорийнинг Бағдоддалик вақтларида олиб борган сабоқларида 20 мингдан ортиқ талаба хозир бўларди. Шайҳ Муҳаммад Юсуф ал-Фирабийнинг айтишича, Имом Бухорийнинг «ал-Жомеъ ас-Саҳиҳ» ларини ўзларидан 90 минг киши эшитган экан. Имом Бухорий ўз ватанлари Бухорога қайтгач толиби илмларга ҳадисдан дарс берган. Араб халифалигининг Бухородаги ноиби Холид ибн Аҳмад аз-Зуҳайлий Имом Бухорийга: «Бундан буён саройга келиб туринг ва болаларимга (иккинчи ривоятда сарой аҳлига) «ал-Жомеъ ас-Саҳиҳ» дан сабоқ беринг», - деб мактуб юборади. Имом Бухорий бу таклифни қабул қилмай, қуйидаги жавобни берган: «Мен илмни хорлаб султону амирлар эшигига олиб бормайман. Агар амирга илм керак бўлса, болаларини (иккинчи ривоятда сарой аҳлини) уйимга ёки масжидимга юборсин». Бухорийнинг фазлини кўролмаган ҳасадгўй кимсаларнинг фитна ва иғволари туфайли амир аз-Зуҳайлий Имом Бухорийни ўз она шаҳри Бухорони тарк этиш ҳақида фармон беради. Бухорий Самарқандга йўл олади. Самарқанд яқинидаги Хартанг қишлоғидаги қариндошларидан бирининг уйига тушиб, шу ерда бир неча кун бетоб бўлиб ётиб қолади ва хижрий 256, милодий 870 йили рамазон ойининг охирги куни вафот этади. Эртаси ҳайит куни жаноза ўқилиб, шу Хартангда дафн қилинади. Бу ер хозирда халқимизнинг зиёратгоҳига айланган. Ўз Р Вазирлар Маҳкамасининг «Буюк муҳаддис имом ал-бухорий таваллудининг 1225 йиллигини нишонлаш ҳақида»ги 1997 йил 29 апрелдаги қарори асосида Самарқандда юбилей тўй-тантаналари бўлиб ўтди. Хартанг

www.arxiv.uz қишлоғида улкан ёдгорлик мажмуи очилди. «Имом ал-Бухорий ва унинг дунё маданиятида тутган ўрни» мавзуида халқаро конференция ўтказилди. Бухорий бутун фаолияти давомида илм кишиларини маънавий ва моддий жиҳатдан қўллаб қуватлаган. Тижорат қилганда топган ойлик даромадидан беш юз дирхамдан фақиру мискин ва талабаларга сарфлаган. Шахсий ҳаётида ортиқча дабдаба ва сарф-ҳаражатларга йўл қўймаган. Имом Бухорий умр бўйи ўта фидойилик ила бутун ақл-заковатини ишга солиб хадисларни тўплаш ва тизимга солиш билан шуғулланган, уларни саҳиҳ ва ғайри саҳиҳга ажратган. Бу машаққатли иш Бухорийга шон- шараф келтирди, уни ислом дунёсининг энг буюк алломаларимиздан бири сифатида танитди. Ундан келгуси влодларга бой ва қимматли илмий- маънавий мерос – 20 дан ортиқ асар қолган. Улардан айримлари бизгача етиб келган. Булар «Ал-Жомеъ ас-саҳиҳ» («Ишончли тўплам»), «Ал-Адаб ал- Муфрад» («Адаб дурдоналари»), «Ат-Тарих ал кабир» («Катта тарих»), «Ат- Тарих ас-сағир» («Кичик тарих»), «Ат-Тафсир ал-кабир» («Катта тафсир»), «Ал-Жомеъ ал-кабир» («Катта тўплам») ва бошқалар. Имом Бухорийнинг «Ал-Жомеъ ас-саҳиҳ» деб номланган 4 жилдлик ҳадислар тўплами Ислом оламида Қуръондан кейинги иккинчи муқаддас китоб ва ислом манбаси саналади. Тўплам Пайғамбар ҳадисларидан ташқари, фиқҳ, ислом маросимчилиги, ахлоқ-одоб, таълим-тарбия, ўша давр тарихи, этнографиясига оид маълумотлар мавжудлиги билан ҳам қимматлидир. Имом Бухорий ўзи тўплаган 600 минг ҳадисдан 7275 та энг ишонарли «саҳиҳ»ларини мазмунига кўра таснифлаб, буткул янгича тартибдаги ҳадислар тўпламини яратди. 1 Имом Бухорий ахлоқ ва одобга оид ҳадисларни жамлаб «Ал-Адаб ал- Муфрад» ҳадислар тўпламини яратди. Унга 1322 та ҳадис жам қилинган. Ул буюк зот кўплаб шогирдлар тарбиялаган. Улар орасида энг машхурлари-Муслим ибн Ҳаттот, Исо ат-Термизий, ан-Насоий, Абу Зуръа, Абу Бакр ибн Хузайма ва бошқалардир. 1 Қаранг. М. Имомназаров, М.Эшмуҳамедова. Миллий маънавиятимиз асослари. 135-бет.

www.arxiv.uz Мовороуннаҳрлик машхур муҳаддислардан яна бири Абу Исо ат- Термизий (824Ғ825-892)дир. Термиз яқинидаги Буғ қишлоғида туғилган. Самарқанд, Бухоро, Марв ва бошқа шаҳарлардаги машҳур уламо ва муҳаддислар асарларини ўрганган. Ат-Термизий ҳадис ўрганиш ва уларни йиғиш учун 20 йил ўзга юртларда бўлди. Нишопурда Имом Бухорий билан учрашиб, кўплаб ҳадислар хусусида фикр алмашди. Ат-Термизийнинг буюк аллома билан беш йил биргаликда яшаши ва мулоқотда бўлиши унинг ҳаётида муҳим ўрин тутди, хусусан «Саҳиҳи Термизий» асарининг яратилишида муҳим омил бўлиб хизмат қилди. Агар Имом Бухорий ҳар бир ҳадиснинг ишончлилигини белгилашда барчадан устун бўлса, Термизий ҳадисларнинг даражасини аниқлашда «саҳиҳ»дан кейин «хасан» босқичини киритди. Ҳасан-заиф бўлмасада, саҳиҳдан даражаси пасроқ ҳадисларга нисбатан берилган баҳодир. Ат-Термизий ҳадисининг фиқҳга қандай тааллуқли эканини ҳам кўрсатиб берди. У «Саҳиҳи Термизий»дан ташқари «Шамоили Набавия» («Пайғамбар алайхиссаломнинг шакл ва сифатлари»), «Китоб уз-зуҳд» («Зоҳидлик китоби»), «Асмоъ ус-саҳоба» («Саҳобаларнинг исмлари»), «Китобул-илал» («Иллатлар китоби») ва бошқа асарлар ёзган. Ат-Термизий ёзган «Ал-жомеъ ас-саҳиҳ» («Ишонарли тўплам»-«Саҳиҳи Термизий», «Сунани Термизий» номи билан ҳам юритилади. Мазкур тўплам Имом Термизийнинг 20 йил давомида ўзга юртларда ҳадисларни ўрганиб, йиғиб, сўнг устози ва замондоши Имом Бухорий билан маслаҳатлашиб йиғган тўпламидир. У тартиби ихчамлиги, такрори озлиги билан ажралиб туради. Унда бошқа ҳадис китобларида учрамайдиган хусусиятлар бор. Чунончи, ҳар бир бобнинг ҳадиси келтирилгандан сўнг, худди шу бобга тегишли ҳадис ривоят қилган ровийларнинг исмлари санаб ўтилган. Ҳар бир ҳадиснинг ишонарлилик ва заифлик даражаси аниқлаб берилган. Ҳар бир «саҳиҳ» устига «хасан»

www.arxiv.uz белгиси, яъни «жуда саҳиҳ», «бешак саҳиҳ» қўйилганлиги билан ажралиб туради. 1990 йилда ат-Термизий таваллудининг 1200 йиллиги мамлакатимизда кенг нишонланди. 4. Ислом дини манбаларнинг тарбиявий аҳамияти. Ислом динининг манбалари «Қуръон» ва «Ҳадис» ларда «… илоҳиёт, диний масалалар билан бирга ўз даврининг ахлоқий ва сиёсий анъаналари, инсонпарварлиги, инсонларни қовуштирувчи, улар ўртасида зиддият, низоларнинг олдини олувчи, адолат ўрнатишга қаратилган ахлоқий фикрлар ҳам кенг ўрин олган». 1 Дарҳақиқат Ислом дини маърифатпарварлик ва юксак ахлоқийлик ғояларини илгари суриш билан ажралиб туради. «Қуръон» ва «Ҳадис» ларда илгари сурилган ахлоқий қарашлар инсон маънавий-ахлоқий тарбиясида энг таъсирчан, энг бақувват халқа, усиз жамият, халқ, инсон маънавиятини тасаввур қилиш мумкин эмас. Айтиш жоизки «Қуръон» нинг ҳар бир ояти, «Ҳадис»ларнинг ҳар бир нақли мўмин-мусулмонларнинг ахлоқ- одоб сифатларини ёритишга, уларнинг ўзига хос гўзал қирраларини очиб беришга ва шу руҳда тарбия топишга йўналтирилган. Уларда ҳар бир инсонни инсонпарвар, ватанпарвар, адолатли, маърифатли, маънавиятли, юксак ахлоқ-одоб соҳиби, бунёдкор, яқинларга ғамхўр бўлиши такрор ва такрор уқтирилади. «Қуръони карим, ҳадислар ва шариат кўрсатмалари инсон маънавий-маърифий камолотининг асоси бўлган ахлоқ-одоб тарбиясининг барча қирраларини ўз ичига олган. Сирасини айтганда, ҳадислар маънавий-ахлоқий тарбияга оид бўлган фикрларнинг мукаммал тўпламидир. Қуръони карим, ҳадисларни, шариат кўрсатмаларини ўрганар эканмиз, уларда ахлоқий камолот, ҳалоллик ва поклик, имон ва виждон билан боғлиқ бўлган бирорта ҳам муҳим масала эътибордан четда қолмаганини 1 Ҳайруллаев М.М. Ўрта Осиёда илк уйғониш даври маданияти. Тошкент. ФАН, 1994, 17-18-бетлар.

www.arxiv.uz кўрамиз. Айниқса, Ислом ҳаром ва ҳалол масаласига мусулмонлар эътиборини қаратади». 2 Исломда, хусусан Қуръони карим ва ҳадисларда ота-онага меҳр- муҳаббат, ғамхўрлик, фарзанд тарбияси ва оилага садоқат масалаларига алоҳида эътибор берилган. Кишиларни яхшилик қилиш, савоб ишларга қўл уриш, инсофли-диёнатли, виждонли бўлиш, меҳр-шафқатлилик, тўғрилик, ростгўйлик, софдил бўлиш, биродарга ёрдам бериш, камтарликка чақириш ғоялари илгари сурилган. Ҳадисларда ахлоқий камолот ҳақида айтилган баъзи фикрлар бунинг яққол тасдиғидир: - Мунофиқлик белгиси учтадир: ёлғон сўзлаш, ваъдасининг устидан чиқмаслик ва омонатга ҳиёнат қилишдир; - Ҳаққингизга хиёнат қилган кишига сиз хиёнат қилманг; - Ўзимдан кейин қоладиган умматларим учун уч нарсадан қўрқаман: 1. Нафсу ҳавога берилиб, йўлдан озишдан; 2. Нафсоний ва шаҳвоний ҳиссиётга берилиб кетишдан; 3. Илму маърифатга эга бўла туриб, ғофилларнинг ишини тутишдан; - Бешта нарсадан олдин бешта нарсани ғанимат билинг; Ўлимдан аввал тирикликни, бетобликдан аввал саломатликни, бўш вақтдан аввал бандликни, кексаликдан аввал ёшликни, фақирликдан аввал бойликни; - Пора берувчи ҳам, уни олувчи ҳам дўзоҳга маҳкумдир. Шарқда, хусусан, бизнинг миллий маънавиятимизда ота-онани беҳурмат қилиш у ёқда турсин, ҳатто юзига тик қараш, гап қайтариш ҳам гуноҳ ҳисобланади. Бу ҳақда биз учун ибрат бўларли ҳадислар мавжуд: «Кимки ота-онасининг розилигини олган бўлса, тангри унинг умрини узайтиради»; «Отага итоат қилиш – тангрига итоат қилишдир. Унинг олдида гуноҳ қилиш тангри олдида гуноҳкор бўлиш билан баробардир»; «Ота- оналарнинг кексалик вақтида ҳар иккисини ёки бири бўлмаганда бошқасини 2 Отамуратов С., Ҳусанов С., Раматов Ж. Маънавият асослари. Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. Тошкент -2002. 94-бет.

www.arxiv.uz рози қилиб, жаннатий бўлиб олмаган фарзанд хор бўлсин, хор бўлсин ва яна хор бўлсин»; Мусулмон шарқида аёлларга ҳурмат ва эътибор ҳам муқаддас китобларда ўз ифодасини топган. «Жаннат онанинг оёқ оститадир» ҳадиси жуда теран мазмунга эга бўлиб, аёл зоти жаннат тушунчасидан ҳам юқори қўйилган. Ислом ахлоқий қарашларида ҳар бир кишининг ўз меҳнати, касб- ҳунари билан яшашга ҳам қонун қилиб қўйилган. Пайғамбаримиз: «Меҳнат қилишдан уялманг, меҳнат қилиш – ибодат қилишга баробар», дейдилар. Қуръони карим ва хадислар одамзот ақл-идрокини муҳофаза қилиши билан ҳам катта тарбиявий аҳамият касб этади. Чунончи одамзот боласига ароқ, наша, опий каби зарарли гиёҳванд моддаларни истеъмол қилмасликка ундаб туради. Пайғамбаримиз ҳадисларидан бирида, «Кайф қилдирувчи нарса – ҳамр. Ҳар қандай ҳамр ҳаромдир», - деган экан. Ислом хозирги даврнинг глобал муоммасига айланиб бораётган инсонларнинг наслини соғлом сақлашга чорлайди, шаҳвониятга, зинокорликка ва у орқали спидга мубтало бўлишини қоралайди. Зинокорлик катта гуноҳлардан бири эканлигини қайта-қайта уқтиради. Чунки бундай кўнгилсиз ҳатти-ҳаракатлар инсон фарзандлари ирсиятида жиддий нуқсонлар пайдо бўлиши, ҳатто зурриётни баҳтиқаро қилиши мумкин. Қуръони карим ва ҳадисларнинг тарбиявий аҳамияти инсонларни илм- фанни эгаллаш, маърифатли бўлишга чақиришида ҳам намоён бўлади. Бешикдан то қабргача илм излаш лозимлигини қайд этилишининг ўзи катта тарбиявий ахамиятга эга. Ҳадислардаги «Садақанинг афзали мўмин киши илм ўрганиб, сўнг бошқа мўминларга ҳам ўргатишдир»; «Илм ибодатдан афзалдир»; «Илму ҳунарни Хитойдан бўлса ҳам бориб ўрганинглар» каби ҳар бир кишини маърифатга чордловчи сўзларнинг аҳамияти беқиёсдир. Ислом кишиларни фақат диний билимларнигина эмас, балки шу билан бирга дунёвий илмларни ҳам чуқур эгаллашга чақириши билан ҳам аҳамиятлидир. Дин руҳиятимиз тарбиячиси, илм-дунёни ва охиратни билиш

www.arxiv.uz қуроли, инсон унисини ҳам, бунисини ҳам эгалламоғи керак. Ҳар икки илмни эгаллаган киши икки дунёсини обод қилади. Яқин ўтмишнинг ёмон асоратларидан бири шуки, собиқ шўро тузумида дунёвий илм ва диний-фалсафий таълимот бир-бирига қарама-қарши қўйилади. Улар бир-бирини инкор этадиган ходисалар тарзида талқин этилди. Диний тафаккур дунёвий илм ривожига монелик кўрсатадиган чиркин бидъат сифатида қораланди. Ваҳоланки, биз шуни англашимиз лозимки: «Дунёвий ва диний ғоялар бир-бирин бойитиб борган шароитда тараққиёт юксак босқичга кўтарилади. Бунга башарият тарихида ўчмас из қолдирган Имом Бухорий ва Мусо Хоразмий, Имом Мотуридий ва Абу Райҳон Беруний, Имом Ғаззолий ва Ибн Сино, Имом Термизий ва Абу Наср Фаробий сингари буюк заковат соҳиблари яшаб фаолият кўрсатган даврлар ёрқин мисол бўла олади». 1 Мустақиллик туфайли фарзандларимизни дунёвий билимлар билан бир қаторда Имом Бухорий тўплаган ҳадислар, Нақшбандий таълимоти, Термизий ўгитлари, Яссавий ҳикматлари асосида тарбия қилиш имконига эга бўлдик. Ислом томонидан асрлар давомида ишлаб чиқилган ахлоқий-маърифий қадриятлар янгиланиш жараёнига хизмат қилмоқда. Зеро, бу қадриятлар доимий равишда одамларда, жумладан ёшларимизда яхши хислатларни кўпайтириб, ёмонлардан халос бўлишга чорлайди. Диний ва дунёвий илмларни чуқур ва пухта эгаллаш ўз навбатида кишилар, халқлар, мамлакатлар ҳаётига катта ҳавф солаётган ислом ниқобидаги турли экстремистик оқимларга нисбатан мафкуравий-илмий иммунитет хосил қилиш, халқаро тероризмга қарши курашишга ёрдам беради. Юртбошимизнинг изчил саъй-ҳаракатлари билан мамлакатимизда бу долзарб масала мувафаққиятли ҳал этилмоқда. Адабиётлар : 1 Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Тошкент, «Ўзбекистон», 2000, 18-бет.

www.arxiv.uz 1. И.Каримов. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т., «Ўзбекистон», 1996й. 2. И.Каримов. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т., «Ўзбекистон», 1996й. 3. И.Каримов. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т., «Ўзбекистон», 1996й. 4. И.Каримов. Истиқлол ва маънавият. Т., «Ўзбекистон», 1994й. 5. И.Каримов. Халоллик ва фидоийлик-фаолиятимизнинг асосий мезони бўлсин. Т., «Ўзбекистон», 1994й. 6. И.Каримов. Юксак малакали мутахассислар – тараққиёт омили. Т., «Ўзбекистон», 1995й. 7. И.Каримов. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. Т., «Ўзбекистон», 1995й. 8. И.Каримов. Ўзбекистон буюк келажак сари. Т., «Ўзбекистон», 1998й. 9. И.Каримов. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т., «Ўзбекистон», 199й. 10. И.Каримов. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., «Ўзбекистон», 1999й. 11. И.Каримов. Хушёрликка даъват. Т., «Ўзбекистон», 1999й. 12. И.Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт-пировард мақсадимиз. Т., «Ўзбекистон», 2000й

O'xshashlar

Оилада кизларни мустакил оилавий хаётга тайёрлашга йуналтирилган фаолият мазмуни

Ислом дини, унинг келиб чиқиши, моҳияти ва мазмуни

Узбек миллий менталитетини ислом дини кириб келиши билан богликлиги

Миллий динлар 2

Динлар ўзаро таъсирининг глобаллашуви