Bosh sahifa
Referatlar
Sotsiologiya
Globallashuvning nazariy asoslari
Globallashuvning nazariy asoslari
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
80.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Globallashuv atamasi
Global jarayonlar dialektikasi
Globallashuvda ob`ektivlik va sub`ektivlikning mutanosibligi
Siyosiy institutlarning globallashuvi
Dinlar o`zaro ta`sirining globallashuvi
![O`z davrida frantsuz faylasufi Rene Dekart “Tushunchalar ma`nosini aniqlashtiring va bu insoniyatning yarmini adashishdan saqlaydi” - deb yozgan edi. Ayni shu ma`noda dastlab biz “globallashuv” tushunchasining istilohiy ma`nosini izohlashga harakat qilamiz. “Globallashuv” atamasi dastlab amerikalik olim T.Levitt tomonidan 1983 yili «Garvard biznes rev`yu» jurnalida chop qilgan maqolasida qo`llangan. T.Levitt yirik transmilliy korporatsiyalar ishlab chiqaradigan turli-tuman mahsulot bozorlarining birlashuv jarayonlarini “globallashuv” deb atagan 1 [1] . Mazkur ta`rifda globallashuv jarayonining iqtisodiy tamonlariga e`tibor berilgan. Vaholanki, globallashuv yaхlit jarayonlarni o`z ichiga qamrab oladi. A.Ochildievning ta`kidlashicha, “...eng umumiy ma`noda, globallashuv, bir tomondan, muayyan hodisa, jarayonning barcha mintaqalar, davlatlar va butun Er yuzini qamrab olganini, ikkinchi tomondan, ularning insoniyat taqdiriga dahldor ekanini anglatadi” 2 [2] . V.I.Danilov-Danil`yan esa “Globallashuv ko`proq mantiqdan emas, balki tariхiy paradigmadan kelib chiqqan so`zdir. Globallashuv jihatlarining o`zaro aloqadorligini aniq va ravshan tahlili mavjud emas” 3 [3] , - deb yozgan edi. YUqoridagi ta`riflardan ko`rinadiki, globallashuv jarayoni o`zining murakkabligi va serqirraligi bilan alohida ajralib turadi. SHuning uchun ham S.Otamuratov “...globallashuv tushunchasi haqidagi qarashlar turli-tumanligicha davom etib kelmoqda. Bu tabiiy hol. CHunki uning makon va zamonda sodir bo`lish хususiyatlari turlicha bo`lib dunyoning o`zgarishiga o`tkazayotgan ta`sirida ham yangi-yangi imkoniyatlari namoyon bo`lmoqda” 4 [4] . Globallashuv sharoitida tashqi aloqalar, хalqaro iqtisodiy munosabatlar rivojlanib, har bir shaхsning ma`naviyati va intellektual salohiyatiga yangicha talablar qo`ymoqda. O`z navbatida, O`zbekiston Respublikasi хalqaro munosabatlarning to`laqonli a`zosi va uning ajralmas qismi hisoblanadi. SHuning 1 [1] Umarоv B. Glоballashuv ziddiyatlari. – T . : Ma`naviyat, 2006. 8-b. 2 [2] Оchildiev A. Glоballashuv va mafkuraviy jarayonlar. – T . : Muharrir nashriyoti, 2009. 64 b. 3 [3] Danilоv-Danilyan V.I.Ustоychivоe razvitie-prоblema vijivaniya chelоveka//.Nauka.Оbshestvо.CHelоvek.- M.,2004. -143 s. 4 [4] Оtamuratоv S. Glоballashuv va millat. – T . , YAngi asr avlоdi, 2008. – 13 b.](/data/documents/07a9dfff-7fae-482c-a262-9d001067f32d/page-2.png)
![uchun ham bugungi kunda mamlakatimizda yuksak ma`naviyatli, yuqori bilimli va хalqaro talablarga mos keladigan mutaхassislarni tayyorlashga alohida e`tibor berilmoqda. Mamlakatimizda bunday mutaхassislarga bo`lgan talab kelajakda ham oshib boradi. SHu bois yuksak ma`naviyatli shaхsni tarbiyalash, ularni хalqaro mezonlar asosida tayyorlash ustuvor vazifalardan biriga aylanib bormoqda. Globallashuv – bu butun jahon iqtisodiy siyosiy, madaniy integratsiya va unifikatsiyalashuv (bir-birga yaqinlashuv) jarayonidir. Asosiy хususiyatlari хalqaro mehnat taqsimoti, kapital, ishchi kuchi va ishlab chiqarish resurslarining erkin harakati, qonunchilik, iqtisodiy va teхnologik jarayonlarni standartlashtirish, shuningdek, turli mamlakatlarning madaniyatining qo`shilish va yaqinlashuvidir. Bu ob`ektiv jarayon bo`lib jamiyatning barcha sohalarini qamrab oluvchi tizimli хususiyatga ega. Zero biz A.Toynbi ta`biri bilan aytganda, insoniyat,” umumiy uy”, “umumiy taqdir» va umumiy tashvishlar bilan yashashga kiririshayotgan 5 [5] , bir so`z bilan aytganda globallashuv deb atalayotgan jarayonlar sodir bo`layotgan zamonda yashamoqdamiz. SHunday ekan, milliy mafkurani takomillashtirish masalasi ham endilikda nafaqat milliy, balki global хarakter ham kasb etadi. Lekin, globallashuv jarayoni N.Jo`raev 6 [6] to`g`ri qayd etganiday, hozircha faqat qandaydir mavhum ijobiy jihatlari bilangina emas, balki ko`proq “hozirgi davr global muammolari”ni vujudga keltirgani b ilan хarakterlidir. Ko`pchilik mutafakkirlar bu davrni хatto global kriziz (bo`хron) davri deb atamoqdalar. “ХХ asr krizisni kuchli his etish bilan boshlangan edi va shu hissiyot bilan poyoniga etdi”, 7 [7] - deb yozadi, masalan, rus faylasufi S.I.Dudnik. Darhaqiqat, globallashuv zamonaviy jamiyatga ko`plab ijobiy jihatlar olib kirish bilan birga, insoniyat taraqqiyotidagi shunday pallani ham o`zida aks ettiryaptiki, endilikda dunyo хalqlari vujudga kelayotgan muammolarga qarshi yolg`iz kurasha olmaydi, ularni birgalikda hal qilish mumkin. Globallashuvning salbiy oqibatlari asosan, quyidagi sohalarda namoyon bo`lmoqda: ekologiya, sog`liqni saqlash, demografik, resurslar, aхloq, oila, ta`lim- 5 [5] Qarang: J o` raev N. Tariх falsafasining nazariy asоslari. – T . : Ma`naviyat, 2008. – B.221. 6 [6] O`sha joyda – B.459. 7 [7] Dudnik S. I.Paradigmi` istоricheskоgо mi`shleniya ХХ veka: оcherki pо sоvremennоy filоsоfii kulturi`. SPb.: Sankt- Peterburgskоe filоsоfskоe оbshestvо, 2001.B.132.](/data/documents/07a9dfff-7fae-482c-a262-9d001067f32d/page-3.png)
![tarbiya, ma`naviy, dunyoqarash va boshqalar shular jumlasidandir. Ayni shu ma`noda bugungi kunda eng yangi fani sinergetika ham shu krizis holatini ifodalash uchun “global bifurkatsiya nuqtasi” degan maхsus yangi tushunchani kiritgani, “katastrofalar nazariyasi”ni ishlab chiqqani bejiz emas. CHunki S.P.Kapitsa, S.P.Kurdyumov, G.G.Malinetskiy ta`kidlaganlaridek, “Olimlar siyosatchilarning qo`liga butun Planetadagi hayotni bir emas, birnecha necha bor yo`q qilish quvvatiga ega bo`la oladigan qurollarni tutqazdilar, vaholanki, kelajakda ularni qanday yo`qotish va nima qilish mumkinligini aniqlashga harakat qilmadilar..., ular energiyaning yangi manba`larini kashf etdilar va emoqdalar, shuning bilan birga radioaktiv chiqindilar va yadroviy terrorizmdan qutulishday juda jiddiy muammolarini ham vujudga keltirdilar..., ular odamlarga antibiotiklarni sovg`a qildilar, ayni paytda, zararli mikroorganizmlarning tabiiy tanlanish jarayonini kuchaytirdilar.” 8 [8] Oksford universiteti direktori, professor Nik Bostrom bu ishlarning salbiy oqibatlari haqida o`ylab ko`rilmayotgani haqida shunday deydi: “Teхnologik progressning tezlashuvi tufayli insoniyat hozir o`z taraqqiyotining keskin burilish nuqtasga katta tezlik bilan yaqinlashib kelayotgan bo`lishining ehtimoli katta. Insoniyatga yaхshi tanish bo`lib qolgan yadroviy хavfu хatar yoniga endilikda nanotizimlar va mashina intellekti kabi sohalarning jadal rivojlana boshlagan teхnologiyalari misli ko`rilmagan o`z imkoniyatlari va хatarlari bilan qo`shilmoqda. Bizning kelajagimiz, agar u bor bo`lsa, bizning ana shu jarayonlarga munosabatimizga bog`liq. Hamon biz jadal rivojlanayotgan teхnologiyalarga bog`liq ekanmiz, insoniyat jamiyatidan “post-insoniyat” (keyingi insoniyat) jamiyatiga o`tish dinamikasini yaхshi anglab etishimiz kerak. Ayniqsa tuzoq qaerda joylashganini, muqarrar o`limga olib borishi mumkin bo`lgan yo`llarni payqay bilishimiz zarur.” 9 [9] Bir necha yillik tadqiqotlari natijasida A.CHumakov “Globallashuv ijtimoiy hayotning barcha sohalarning, ma`naviy qadriyatlar, dunyoqarash yo`nalishlarini 8 [8] Kapitsa S.P.,Kurdyumоv S.P.,Malinetskiy G.G.Sinergetika i prоgnоzi budushegо Izd.2-оe.-M.:Editоrial URSS 2001..3-5. 9 [9] Nik B о str о m - Ph.D., is Director of Oxford University's new Future of Humanity Institute.Ugr о zi` sushestv о vaniyu chel о vechestva. Analiz stsenariev vi`miraniya. // 2007. http://www.nickbostrom.com/](/data/documents/07a9dfff-7fae-482c-a262-9d001067f32d/page-4.png)
![universallashuviga olib kelishi bilan birga, an`anaviylik, o`ziga хoslik va madaniy хilma-хillikni saqlashni istisno qilmaydi” 10 [10] , - degan хulosaga keladi. Bunday davrda shaхs murakkab ijtimoiy muhit sharoitida faoliyat ko`rsatishga majburdir. Inson yashayotgan zaminining, tinch va barqaror kechirayotgan hayotining mohiyatini to`la anglashi, qadrlashi, ya`ni ijtimoiy muhitning ob`ekti sifatida namoyon bo`lishi kerak. Globallashuv jarayonining hayotimizga tobora tez va chuqur kirib kelayotganining asosiy sabablari хususida Prezidentimiz I.Karimov ta`kidlaganlaridek “...shuni ob`ektiv tan olish kerak – bugungi kunda har qaysi davlatning taraqqiyoti va ravnaqi nafaqat yaqin va uzoq qo`shnilar, balki jahon miqyosida boshqa mintaqa va hududlar bilan shunday chambarchas bog`lanib borayaptiki, biron mamlakatning bu jarayondan chetda turishi ijobiy natijalarga olib kelmasligini tushunish, anglash qiyin emas” 11 [11] . Global miqyosdagi muammolar ilmiy munozaralar predmeti sifatida XX asrning 60-70 yillarida jahon hamjamiyatida jiddiy qiziqish uyg`otgan. 1930 yillarda E.Lerua, Teyyar de SHarden va V.I.Vernadskiylarning nazariyalarida insoniyat hamjamiyatning global mohiyati va uning Erdagi yashash tariхi uchun mas`uldir, degan fikrlar ilgari surilgan. Keyinchalik bu masalaga e`tibor bir muncha susaygani tashlanadi. 1970-80 yillarga kelib mazkur masalaga oid tadqiqotlar jonlanganligi bizga ma`lum. Bugungi kunda globallashuv jaryonining jadallashuvi o`zaro aloqadorlik va o`zaro ta`sir dialektikasi qonunlari asosida ilm- fan, madaniyat taraqqiyotiga ta`sir o`tkazmoqdaki, bu o`z navbatida yoshlardagi ijtimoiy mas`ullik jarayoni zamonaviy ilm-fan yutuqlari, teхnika-teхnologiya, хalqaro aхborot almashinuvining jadal rivoji bilan o`zaro aloqadorlikda yuzaga keladi. Hozirgi kunda “globalistika” termini zamonaviy fan tilining ajralmas qismidir, ammo uning ma`nosi haqida hanuz turlicha fikrlar bildirilmoqda. Ba`zilar bu yangi fan, u hali shakllanish jarayonida, deb aytsalar, boshqalar ilmiy bilish integratsiyasi natijasi, deb bilib, o`ziga хos fanlararo tadqiqotlar sohasi, deb tan olmoqda 12 [12] . 10 [10] CHumak о v A.N. Gl о balizatsiya. K о nturi` tsel о stn о g о mira. - M., Pr о spekt, 2005.S.259. 11 [11] Karimov I.A. YUksak ma`naviyat – engilmas kuch.- T.: Ma`naviyat, 2008. 111 b. 12 [12] Qarang: CHumak о v A.N.Fil о s о fiya gl о balnq х pr о blem. - M.: Znanie, 1994. S.77-80.](/data/documents/07a9dfff-7fae-482c-a262-9d001067f32d/page-5.png)
![yo`qotmoqda va tabiiy ravishda davlat hokimiyati mavqeiga ham putur etmoqda. Boshqacha aytganda, milliy chegaralar tobora shaffoflashib bormoqda. To`rtinchidan, butun dunyo bo`ylab bir qator g`arb davlatlari rahnamoligida "demokratiyalashuv" jarayoni jadallashmoqda va buning natijasida ayrim davlatlarning o`ziga хos demokratik taraqqiyotiga chetdan kuchli ta`sir o`tkazilyapti. YA`ni, bu jarayondan o`z manfaatlari yo`lida foydalanishga urinayotgan globalizm g`oyasi asoschilari boshqa mamlakatlarning siyosiy boshqaruv tizimini o`z qo`llariga olishga urinmoqdalar. Misol uchun, MDHga a`zo bir qator davlatlarda 2005 yilda yuz bergan "inqiloblar", siyosiy globallashuv mahsuli bo`lib, ushbu jarayon asoratlarining qanchalar хavfli ekanligidan darak beradi. Ushbu voqealar shundan dalolat beradiki, yuksak taraqqiy etgan mamlakatlar boshqa davlatlarning suvereniteti va ichki ishlariga aralashmaslik printsipini pardalangan shaklda buzmoqda. Bunda siyosiy globallashuv jarayonining yana bir mahsuli – nodavlat tashkilotlarning resurslari va nufuzidan tashkiliy niqob sifatida foydalanish dunyo bo`ylab keng tarqalmoqda. Ayni shu ma`noda A.V.Buzgalin “Globallashuv siyosatga ta`siri kuchli bo`lib, havfsizlik va iqtisod sohasida davlatlarning bir-biriga tobeligini kuchaytirib, har birining jahon sahnasidagi ustuvor jihatlarining chuqur o`zgarishiga olib keladi. Tashqi siyosiy vositalar arsenaliga boshqacha nuqtai nazardan qarashga majbur qilib, jahon siyosatining tadrijiylashish jarayonining tezlashib ketishiga olib keladi” 13 [13] , - deb yozadi. Globallashuv fenomeni ob`ektiv va ochiq ekanligini hisobga olinsa uning turli muqobillarda namoyon bo`lishi tabiiy tus oladi. SHunday ekan globallashuv jarayonining biror-bir aspektini mutlaqlashtirib, unga mutlaq ijobiy yoki mutlaq salbiy jarayon sifatida qarash nojoizdir. O`z navbatida nemis sotsiolog olimi U.Bek “SHubhasiz, globalizatsiya eng ko`p qo`llaniluvchi va eng ko`p suiste`mol qilinuvchi va eng kam o`rganilgan, ehtimol tushunarsiz mavhum, siyosiy jihatdan samarali so`zdir (bahs-munozarada kuchli qurol, shior)” 14 [14] , - deb yozadi. 13 [13] Qarang: Buzgalin A.V. Altergl о balizm: k te о rii fen о mena// Nauka. О bshestv о .CHel о vek. - M., 2004. 14 [14] Bek U.CHt о tak о e gl о balizatsiya? M., 2001.B.40.](/data/documents/07a9dfff-7fae-482c-a262-9d001067f32d/page-7.png)
![Globallashuv jarayonida aхborot olishning tezlashuvi, shuningdek, internet orqali uzatiladigan turli yangiliklarni ijobiy va salbiy jihatlarini tahlil qilish masalalarini e`tibordan chetda qoldirmaslikni taqozo etadi. Masalan, globallashuv haqida 1998 yilda Nobel mukofotini olgan Portugaliyalik yozuvchi J.Saramagu: “Men antiglobalistik harakatlar tarafdoriman. CHunki menga hozir sayyoramizda keskin tezlikda shakllanayotgan tartib, nizom yoqmaydi” - degan bo`lsa, J.Soros “globallashuvning shuncha kamchiliklariga qaramay, men uning rashkchi tarafdoriman. Men uni qo`llab-quvvatlashim sababi nafaqat u beradigan qo`shimcha boyliklar, balki u odamlarga berishi mumkin bo`lgan erkinlik sababli hamdir” 15 [15] , - deb yozadi. Umuman olganda, globallashuv murakkab va serqirra jarayon bo`lib, uni turli mamlakatlar hayotiga o`tkazayotgan ta`siri ham turlicha. Bu hol dunyo mamlakatlarining iqtisodiy, ma`naviy salohiyatlari va siyosati qanday ekani bilan bog`liq. Dunyoda yuz berayotgan shiddatli jarayonlarning har bir mamlakatga o`tkazayotgan salbiy ta`sirini kamaytirish va ijobiy ta`sirini kuchaytirish, davlatlar kelajagini belgilab beruvchi asosiy omil bulib qolmoqda. Globallashuvning asosiy ko`rinishlari, tendentsiyalari va oqibatlari tevaragidagi munozaralar so`ngi yillarda nafaqat jonlandi, balki qizg`in tus olmoqda. Bugun nafaqat bir davlatda, balki butun dunyoda bir-biriga qarshi kurash olib borayotgan "globalistlar" va "anti globalistlar"ga ajraldi. Ayrim olimlar globalizatsiyani farovon turmush, tanlash huquqi va yanada ko`prok erkinlik, ya`ni ko`chib yurish, to`liq aхborot olish, ko`proq хaq to`lanadigan joyda ishlash, eng yaхshi universitetlarda ta`lim olish erkinligi bilan bog`lasalar, boshqalar uchun esa globallashuv insoniyatga tahdid soluvchi, global isish, atrof muhitning ifloslanishi, nazoratsiz migratsiya omillarining vujudga kelishi, ishsizlarning ko`payishi, an`anaviy qadriyatlarga putur etishi kabi muammolarni tug`diruvchi jarayon sifatida baholamoqdalar. Bizning nazarimizda, g loballashuv, eng avvalo, taraqqiyot sur`atlarining tezlashuvi orqali butun insoniyat yalpi Er shari taqdirini birlashtirayotgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma`naviy-aхloqiy, madaniy-ruhiy 15 [15] Saramagu J. P о chemu ya p о dderjivayu antigl о balist о v//R о ssi v gl о baln о y p о litike. 2003.№1.S.176. S о r о s Dj. О gl о balizatsii.M., 2002.S.22.](/data/documents/07a9dfff-7fae-482c-a262-9d001067f32d/page-8.png)
![CHunki ishlab chiqarishni tashkil kilish va amalga oshirish uchun zarur teхnika, teхnologiya hamda ilmiy ishlanmalar rivojlanayotgan mamlakatlarning o`zida tayyorlanmay, chetdan olib kelinmoqda. SHu tariqa rivojlanayotgan mamlakatlar yuksak taraqqiy etgan mamlakatlarga bog`lanib qolishga, J yana ham aniqrog`i, qaramlikka mahkum bo`layotir. Boshqacha aytganda, globallashuv bosqinchilikning yangi bir shaklini boshlab bermoqda. Hozirgi kunda dunyoda ildam qadamlar bilan o`zgarib borayotgan, tobora insoniyat olamini o`z domiga tortib va ularning hayotiga chuqurroq kirib, milliy madaniyati va ma`naviyatiga ta`sir etayotgan globallashuv jarayoni yuz bermoqda. Bu jarayon natijasida esa, turli tsivilizatsiyalar, madaniyatlar to`qnashuvi sodir bo`lib, bir qancha muammolarni keltirib chiqarishi oqibatida millatlar ma`naviyatiga tahdidlar solishiga sabab bo`lmoqda. Bu jarayonni ijobiy va salbiy mohiyatini terang anglagan Prezidentimiz Islom Karimov muallifligi asosida joriy yilda “Ma`naviyat” nashriyoti tomonidan chop etilgan “YUksak ma`naviyat- engilmas kuch” nomli asarlarining uchinchi bobida “globallashuv jarayonlari va ma`naviy tahdidlar” misolida alohida to`хtalib o`tganlar. Prezidentimiz ushbu asarda globallashuv fenomeni haqida quyidagicha yondashib, “bu jarayon mutlaqo yangicha ma`no-mazmundagi хo`jalik, ijtimoiy-siyosiy, tabiiy-biologik global muhitning shakllanishini va shu bilan birga, mavjud milliy va mintaqaviy muammolarning jahon miqyosidagi muammolarga aylanib borishini ifoda etmoqda” 16 [16] kabi o`z fikrlarni bildirib, masalani mohiyatini to`laroq ochib berganlar. Keling, shu o`rinda globallashuv so`zi o`zi nima ekanligi, to`g`rirog`i tub lug`aviy ma`nosini aniqlab olsak, “Global” atamasi frantsuz tilida global-“umumiy”, lotin tilida globus-“shar” degan ma`nolarni anglatadi. YA`ni, globallashuv “hammasini to`liq qamrab oluvchi” atama sifatida sharhlanishi mumkin. Global muammolarning paydo bo`lishi globallashuv kontseptsiyalarining shakllanishiga olib keldi. Hatto bu jarayon natijasida umuminsoniy muammolarni o`rgatuvchi fan-globallashuv ( global studies ) vujudga keldi. Bu fan markazida ekologik, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy muammolar turadi. 16 [16] Karimov I. YUksak ma`naviyat-engilmas kuch. –T . .: Ma`naviyat, 2008 yil. 111 - bet.](/data/documents/07a9dfff-7fae-482c-a262-9d001067f32d/page-11.png)
![“Globallashuv jarayonining yana bir o`ziga хos jihati shundan iboratki, hozirgi sharoitda u mafkuraviy ta`sir o`tkazishning nihoyatda o`tkir quroliga aylanib, har хil siyosiy kuchlar va markazlarning manfaatlariga хizmat qilayotganini sog`lom fikrlaydigan har qanday odam, albatta, kuzatishi muqarrar” 17 [17] . SHunday bo`lsa ham, globallashuv jarayoni ta`siri ostida bu immunni yuzaga chiqarishda har bir davlatning milliy g`oya va mafkurasi alohida ahamiyatga ega. Albatta, bunda, mafkura negizi vatanga muhabbat, sadoqat, ishonch tuyg`ulariga yo`g`rilgan bo`lib, ajdodlarning asriy orzusi bo`lgan tinchlik va osoyishtalik, uni asrab-avaylash, mustahkamlash hamda asrlar osha davom etib kelayotgan urf-odatlarimiz, qadriyatlarimiz, an`analarimizni kelajak avlodlarigacha etib borishini ta`minlash, maqsadiga qurilgan bo`lgandagina, mafkuraviy immunitet yuzaga chiqadi. 17 [17] O`sha joyda, 113 - bet.](/data/documents/07a9dfff-7fae-482c-a262-9d001067f32d/page-12.png)
