Davlat hokimiyati – asosiy va universal siyosiy tashkilot - Sotsiologiya - Referatlar

Davlat hokimiyati – asosiy va universal siyosiy tashkilot

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58.5 KB

Ko'chirib olish

Davlat hokimiyati – asosiy va universal siyosiy tashkilot Reja: 1. Davlat tushunchasi, uning belgilari, razmlari, vazifalari. 2. Davlat hokimiyatining boshqaruv organlari tizimi. 3. Davlat hokimiyatining monarxiya va respublika shakllari.

Jamiyatning siyosiy hayotini davlat hokimiyatisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Davlat hokimiyati jamiyat hayotining hamma sohalariga ta‘sir qilib turuvchi, ijtimoiy jarayonlarni tartibga soluvchi yetakchi siyosiy kuch hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 2-moddasida “Davlat xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qiladi. Davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar oldida mas‘uldirlar”, -deyilgan. Aytish mumkinki davlatning mohiyatini, uning vazifasi va o’rnini belgilash muammosi juda ko’p yillardan beri jamiyatshunoslarni, siyosatshunoslarni diqqat markazida turibdi. Bugungi kunda ham davlatning paydo bo’lishi, uning ahamiyati kun tartibidan olingani yo’q. Ma‘lumki ibtidoiy jamoa vaqtida davlat bo’lgani yo’q. Mehnat qilish umumiy bo’lgan, hayot ta‘minot vositalari teng taqsimlangan edi. Faqat birgalikdagi sa‘y-harakatlar, jipslashish insonning yashashiga yordam bergan, yashash manbai esa tabiat ne‘matlari edi. Demak, davlat insoniyat tarixiy taraqqiyotining hamma pallalarida ham bo’lmagan va amal qilmagan, bundan keyingi asrlarda ham u abadiy saqlanib qoladigan va amal qilaveradigan jamiyat siyosiy sistemasining asosiy muassasasi deb o’qtirish ob‘ektiv haqiqatga zid kelishi muqarrar. Davlatning paydo bo’lishiga sabab bo’lgan omillarga quyidagilar kiradi: birinchidan, ijtimoiy mehnat taqsimoti; ikkinchidan, ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkning va sinflarning paydo bo’lishi; uchinchidan, qarama-qarshi sinflar o’rtasida kelishib bo’lmaydigan ziddiyatlarning kuchayishi. SHuning uchun davlatni uzoq muddat davom etgan insoniyat tarixiy taraqqiyotining ishlab chiqarish kuchlari yuksalib borib,mehnat taqsimoti chuqurlashgan sari, mulkchilik munosabatlarining murakkablashib borishi natijasida vujudga kelgan, jamiyatning turli ijtimoiy guruhlarga bo’linib ketish jarayonlarining hosilasi sifatida talqin etish to’g’ri bo’ladi. Davlat paydo bo’lishi bilan jamiyatning siyosiy hayoti va siyosiy munosabatlari shakllanib bordi. Jamiyatni siyosiy boshqarish asoslarini yaratish ishiga qadimgi Yunoniston (Gretsiya) davlat arboblari Likurt, Drakont va Solon

qonunlari noyob manba hisoblanadi. Eramizdan avvalgi IX-VIII asrlarda Likurt Sparta davlat tizimlari haqida qonunlar ishlab chiqib, uni amalga oshirdi va siyosiy hokimiyat muassasalarini vujudga keltirdi. Yoki bo’lmasa qadimgi Afina davlatining arxonti (oliy hukmdori) Drakont eramizdan avvalgi 621 yilda Afina davlatini huquqiy poydevorini tuzgan edi. Lekin bu qonunlar o’ta berahm va shavqatsiz mazmunda amal qilganligi to’fayli tarixda “drakon (ajdarho) qonunlari” deb salbiy baholangan. Bularga nisbatan eramizdan avvalgi 645-559 yillarda yashagan qadimgi yunon donishmandi Solon mohiyatli islohotlar o’tkazib, yer bo’yicha qoldiq qarzlarni bekor qildi, yerga egalik qilish yuqori miqdorini belgilab berdi. U moddiy mulklarning mavqelariga qarab fuqarolarni toifalarga ajratgan. X1 asrning allomasi va davlat arbobi Nizom ul-Mulk o’zining “Siyosatnoma”sida siyosat so’zini saltanatni boshqarish, jamoa ishlarini tashkil qilish mahorati deb tushuntiradi. XV asrning o’lkan allomalaridan biri Husayn Voiz Koshifiy “Axloqi muxsiniy” asarining “siyosat” - degan bobida davlatni boshqarish san‘atini siyosat bilan qiyoslab shunday deb yozadi: Mamlakat tobqay siyosatdin nizom, Gar siyosat bo’lmasa yetgay halal, Topmagay olam ishi aslo tuzut, Besiyosat hech vaqtu hech mahal. Ulug’ bobomiz Amir Temur muazzam davlatini uch tamoyil asosiga qurgan: diyonat, adolat, siyosat, ya‘ni dinu iymon, odillik va kuchli iroda. Iymon yo’q joyda halollik yo’q, demak yurtda baraka yo’q. Adolat bo’lmasa totuvlik, hamjihatlik o’rnini zulm va zo’rlik oladi, elda tinchlik yo’qoladi. Siyosat, talabchanlik, qonun kuchli bo’lmasa o’g’ri, muttaham, kallakesarlarning ovi yuradi. Davlat - bu jamiyat siyosiy sistemasining asosiy bosh yetakchi muassasasi bo’lib, jamiyatni boshqarish, uning iqtisodiy va ijtimoiy tizimini himoya qilish, o’zining ijtimoiy-siyosiy raqiblarini bostirish burch-vazifalarini ado etadi.

Davlat ta‘rifiga taaluqli bo’lgan bir nechta fikr-mulohazalarni takrorlab o’tish o’rinlidir. Ba‘zi bir odamlar guruhi uni ilohiy kuch-qudrat ramzi sifatida o’rnatilgan muassasa-idora bo’lib, olloh bandalarining idrok-irodalarini zarur chegaralarda saqlab turish vazifasini ado etadi, deb ta‘kidlasa, boshqa bir guruhlari davlat –bu jamiyat a‘zolarini jaholat girdobidan xalos qilib turish qurolidir. Shuning uchun davlat itoatsizlarni bostirib turish huquqidan foydalanib, mamlakatda tartib-intizomni o’rnatadi deb o’qdiradilar, uchinchilari, davlatni jamiyatning ramzi deb talqin qilsalar, to’rtinchilari esa davlatni insonning yer yuzidagi eng oliyjanob, ezgu, yaxshi orzularni ruyobga chiqarish vositasi sifatida baholaydilar. Prezidentimiz I. Karimov o’zining “Bizdan ozod va obod Vatan qolsin” degan risolasida davlatning o’rni to’g’risida gapirib “o’tish davrida jilovini qo’ldan bermaslik kerak. Shundagina u davlat bo’la oladi. Jilov qo’ldan ketgan joylarda ahvol qanday ayanchli ekanini ko’rib turibmiz”, degan edi. Sinfiy jamiyat siyosiy sistemasida davlat muassasalari atrofida amaliy faoliyat olib boradigan turli siyosiy kasaba uyushmalar, yoshlar tashkiloti, xotin- qizlar uyushmalari, diniy birlashmalar, ommaviy-jamoat tashkilotlari va ko’ngilli- ixtiyoriy jamiyatlar mavjud bo’ladi. Davlat ularning hammasidan qo’yidagi belgilari bilan farqlanadi: 1) jamiyatning barcha a‘zolariga va barcha ijtimoiy qatlamlariga taaluqli oliy hokimiyatni amalga oshiruvchi idoralari hamda muassasalarining mavjudligi bilan; 2) davlat tomonidan hamma uchun rioya qilish shart bo’lgan xulq-atvor va axloq- odob qoidalari majmuasini oldindan belgilab qo’yuvchi huquq asoslarining mavjud bo’lishi bilan; 3) davlat hokimiyatining huquq doirasi belgilangan muayyan hududning mavjudligi bilan. U ixtiyoriy, majburiy ijtimoiy-siyosiy tashkilot hisoblanadi. U ishontirish, majbur qilish, umummanfaatlarni amalga oshirishda turli vaziyatlar (monipulyatsiya)ni qo’llash va soliq yig’ish kabilarda tanho huquqga ega. Davlatning yana bir muhim belgisi-uning suveren bo’lishligidir. U o’zida qo’yidagilarni muassasalashtirishi mumkin: a) o’z hududi doirasida umumiy ijtimoiy-siyosiy tashkilot bo’lishi; b) butun jamiyatning nomidan ichki va tashqi va

xalqaro siyosatni olib borishi; v) qonunlar chiqarishda; g) odil sudlovni amalga oshirishda tanho huquqqa ega bo’ladi. Davlat o’zining alohida mavqeiga ko’ra hamma davrlarda iqtisodiy jarayonlarga ta‘sir o’tkazib kelgan, hozirgi o’tish davrida davlat xalq xo’jaligining, ayniqsa, uning asosini belgilaydigan tarmoqlarining faoliyatini qo’llab-quvvatlashi, narx-navolarni tartibga solib turishi, soliq solish va qarz berishda ma‘lum tabaqalarga imtiyozlar yaratishi, shuningdek, bevosita yordam ko’rsatish yo’li bilan muhim tarmoqlarga madad berishi lozim. Davlat qurilishi shakliga ko’ra oddiy yoki unitar davlat va murakkab bo’ladi. Unitar davlat (frantsuzcha “unitaire”, lotincha “unitas” –birlik, yaxlit, birlashgan, bir butunni tashkil qiluvchi degan ma‘noni anglatib) –bu ma‘muriy – hududiy qismlar (viloyat, guberiya)ga bo’lingan yaxlit, bir butun markazlashgan davlat shaklidir. Bunday davlatda yagona konstitutsiya, yagona fuqarolik, yagona oliy qonun chiqaruvchi, yagona boshqaruv va sud organlari mavjud bo’ladi. Hozirgi kunda mana shunday unitar davlat turi sifatida Frantsiya, Italiya, Shvetsiya, Norvegiya, Daniya, Portugaliya, Fillandiya, Ukraina, Armaniston, Turkmaniston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Yaponiya va shu kabi mamlakatlarni ko’rsatish mumkin. Murakkab shakldagi davlat hokimiyatiga federativ uyushma davlatni kiritish mumkin. Bular murakkab tuzilishga ega davlatlar deb ham yuritiladi. Federativ davlat hokimiyati bu teng huquqli respublikalar, muxtoriyatlar, shtatlar, yerlar, kantonlar, viloyatlar va okruglarning ixtiyoriy birlashuvi natijasida vujudga keladigan siyosiy hokimiyat shaklidir. Federatsiya – lotincha so’zdan olingan bo’lib, ittifoq bo’lib mustahkamlash ma‘nosini bildiradi. Federatsiyaga xos belgilar quyidagilardan iborat: ayrimlarini sanab ko’rsatamiz. 1. Federatsiya hududi, uning sub‘ektlari, ya‘ni tarkibiy qismlari ba‘zi davlatlarda – shtatlardan, ba‘zilarida – konton va yarim kontonlardan

(SHvetsariyada), ba‘zilarida – proviktsiyalaridan (Argentina, Kanada), yoki yerlardan (Olmoniya va Avstriya) iborat bo’ladi. 2. Federatsiya sub‘ektlari odatda, federativ davlat konstitutiyasiga zid emas, o’z konstitutsiyasining qabul qilish huquqiga ega bo’ladi, lekin ba‘zi bir federativ davlatlarda (masalan: Kanadaning proventsiyalari, Venesuelaning shtatlari, Hindistonning ko’pgina shtatlari) bunday sub‘ektlar o’zlarining mustaqil konstitutsiyalariga ega emas. 3. Federatsiya va uning sub‘ektlari vakolatlari o’rtasidagi chegara ittifoq konstitutsiyasida belgilanadi. Barcha federativ davlatlarda ikki pog’onali davlat hokimiyati boshqaruvi va sud organlari mavjud. Bizning pog’ona federatsiyaning oliy qonun chiqaruvchi, ijrochi va sud hokimiyatlari. Ikkinchi pog’ona esa har bir federatsiya sub‘ektining oliy qonun chiqaruvchi va ijro qiluvchi sud hokimiyatidan iborat. Ularning vakolatlari konstitutsiya bilan belgilanadi. Bir qator davlatlarda: AQSH, Shvetsiya, Kanada, Brazeliya, Argentina, Meksikaning federalkonstitutsiyasida ikki turdagi vakolat doirasi belgilangan. 4. Har bir federatsiya sub‘ekti o’zining huquq va sud tizimiga ega bo’ladi. Masalan, 50 shtatdan tashkil topgan AQSHda har bir shtat bir-biridan farq qiluvchi huquq tizimi va o’z sud tizimiga ega. 5. Ko’pgina federativ davlatlarda umumdavlat fuqaroligi va ayni vaqtda, federatsiya sub‘ektlarining o’z fuqaroligi ham mavjud bo’ladi. Lekin bu xususiyat hamma federativ davlatlar uchun xos emas. Masalan, Kanada, Venesuela, Hindiston va Malayziyada faqatgina federal fuqarolik belgilab qo’yilgan. Hozirgi kunda federativ davlatlar tuzilishiga AQSH, Argentina, Avstraliya, Braziliya, Meksika, Rossiya, Hindiston, Pokiston, Olmoniya va shu kabilarni kiritish mumkin. Davlatlar ittifoqining konfederatsiya va hamdo’stlik degan turi ham mavjud. konfederatsiya (lotincha-birlashish, ittifoq ma‘nolarini anglatadi) –bu to’la mustaqil davlatlarning ko’ngilli ittifoqidir. Boshqacha qilib aytganda, konfederatsiya-davlat tuzilishi shakllaridan biri bo’lib, uni ta‘sis etuvchi davlatlarning o’z mustaqilliklarini, jumladan, davlat hokimiyati va boshqaruv

organlarini to’liq saqlab qolgan holda, muayyan harbiy, xo’jalik yoki siyosiy maqsadlarni ko’zlab, o’z harakatlarini uyg’unlashtirish uchun maxsus tuzgan birlashmasidir. Misol uchun, Shvetsariya 23 kanton (okrug)dan tashkil topgan konfederativ davlat tuzilmasining hozirgi kundagi birdan-bir namunasi hisoblanadi. Davlat hokimiyatinnig o’z oldidagi vazifalarini amalga oshirish usullariga siyosiy tartibot deyiladi. Siyosiy tartibot turlari demokratik va g’ayridemokratik tartibotga bo’linadi. Demokratik tartibot – bu siyosiy hokimiyatni amalga oshirishnnig keng tarqalgan shaklidir. Davlat hokimiyatining bu turi nafaqat buyruq-farmoyishlar vositasida to’ysundirish, balki odamlarni demokratik maxsus siyosiy madaniyati va siyosiy xulq atvoriga o’rgatish kabi o’ta-muhim burch-vazifalarini amalga oshirishni kasb etadi. G’ayridemokratik tartibotning totalitar (avtoritar) fashistik, irqchilik kabi turlari mavjud. Bu turlarda davlat boshqaruvi tizimi markazlashgan va buyruqbozlik ko’rinishida bo’ladi. Demokratik institutlar paymol qilinadi. Bundan tashqari, davlatning siyosiy tizimdagi o’rni, jamiyat hayotida bajaradigan vazifalari avvalo, demokratik institutlarning mustaqil faoliyat ko’rsatishi uchun shart-sharoit yaratish, fuqarolar va jamiyatning barcha siyosiy, ijtimoiy salohiyatini ro’yobga chiqarish, tadbirkorlik va iqtisodiy tashabbuslar erkinligi uchun zarur imkoniyatlarni tashkil etib berish qobiliyati bilan o’lchanadi. (I.Karimov. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. T., 2000 yil, 10-bet), - degan fikrlar davr talabidir. Buni amalga oshirish ikki yo’l bilan bajariladi. Bular: ichki va tashqi vazifalardir. Davlatning ichki vazifasini o’z hududida yashaydigan xalq bilan davlat tashkiloti o’rtasidagi munosabatlarni amalga oshirish tashkil etadi. Ular xo’jalik, tashkilotchilik, madaniy va tarbiya sohalaridan iborat. Davlat o’zining tashqi vazifasida boshqa davlatlar bilan turli sohalarda munosabatlarini amalga oshiradi. Bugungi kunda jahon siyosatini shakllantirish, umumbashariy muammolarni hal qilishda xalqaro tashkilotlarning roli tobora oshib

borayotganligi sababli davlatning yana bir vazifasi mustaqil yo’nalish sifatida shakllandi. U xalqaro vazifasi bo’lib, o’z ichiga xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar faoliyatlarida ishtirok qilish hamda o’zaro manfaatlaridan kelib chiqqan holda xalqaro va mintaqaviy muammolarni hal qilishda faollik ko’rsatishni taqazo qiladi. Bundan tashqari davlat o’zining quyidagi tuzilmasiga ega bo’ladi: qonun chiqaruvchi, ijro qiluvchi va so’z hokimiyati. Qonun chiqaruvchi hokimiyat jamiyat hayotining xilma-xil sohalaridagi o’zgarishlarni, o’zaro munosabatlarni tartibga solish, ularni huquqiy jihatdan kafolatlashga doir qonunoarni ishlab chiqadi. Davlat hokimiyati tomonidan ishlab chiqilgan qonunlarni bajarish va ularga amal qilish majburiy hisoblanadi. Ijro qiluvchi hokimiyat davlatning turli xildagi idoralari va muassasalaridan tashkil topgan bo’lib, ular qonunlarda ifodalangan tadbirlarni hayotga joriy etadi. Sud hokimiyati qabul qilingan va hayotga joriy etilayotgan qonunlarning bajarilishini nazorat qiluvchi davlat idoralari va muassasalaridan tashkil topadi. Mazkur tamoyil XVII-XVIII asrlarda Angliya va Frantsiyada nazariy jihatdan asoslanib, feodal mutlaq yakkahokimlikka – monarxiyaga qarshi qaratilgan xalq ommasining keng doiralarini davlatni boshqarishga faol jalb etishni ko’zda tutgan edi. Sobiq SSSRda bu tamoyil amalda inkor etib kelindi. Mustaqil O’zbekistonda davlat hokimiyatining bo’linish tamoyili mavjud sharoitlarning o’ziga xosligini inobatga olish, jahondagi ilg’or demokratik mamlakatlar tajribasidan ijodiy foydalanish asosida amalga oshirilmoqda. Ular demokratik jamiyat sharoitida bir-birlaridan mustaqil ravishda faoliyat ko’rsatadilar. Davlat mustaqilligini shartli ravishda belgilovchi tashqi belgi, nishona yoki timsollarni davlat ramzlariga kiritamiz. Bular muayyan davlatning bayrog’i, gerbi va madhiyasidir. Bular mamlakat konstitutsiyasida o’z ifodasini topadi. Davlat ramzlari ko’p ming yillik tarixga ega bo’lib, milliy davlat qurilishi va madaniy rivojlanish tarixi bilan bog’liq. Masalan, Amir Temur yaratgan markazlashgan davlat o’zining gerbi –uch xalqa shaklidagi tamg’asi bilan tanilgan. 1925 yilda O’zSSR Markaziy Ijroqo’mi respublikaning vaqtinchalik gerbi va

bayrog’i haqida qaror qabul qilgan. Gerbga o’roq va paxta chanoqlaridan tashqari bolg’a tasviri kiritilgan, bayroq aksariyat qizil rangdan iborat bo’lgan, gerbdagi yozuvlar arab alifbosida bo’lib, 1929 yilda lotin alifbosida, 1940 yilda kirill alifbosiga o’girilgan edi. O’zSSRning davlat madhiyasi –gimni 1947 yilda tasdiqlangan. SSSR konstitutsiyasi respublikani rasmiy jihatdan erkin va suveren deb ta‘riflasa-da, u aslida Sovet Ittifoqi tarkibidagi ma‘muriy qism bo’lgan, matn esa “katta og’a”, ya‘ni rus xalqi sha‘niga aytilgan maqtov so’zlaridan boshlangan. Yurtimiz mustaqillikka erishgach, xalqimizning azaliy orzu-istaklari yangi davlat ramzlarida yorqin ifodasini topdi. Davlatchiligimiz tarixining qaysi bir davrini olib qaramaylik, davlat ramzlar Vatan timsollari sifatida hamisha aziz va muqaddas sanalgan. Oliy Kengashning navbandan tashqari o’tkazilgan VII sessiyasida 18 noyabr 1991 yil Davlat bayrog’i tasdiqlandi. Davlatimiz bayrog’idagi yangi chiqib kelayotgan yarim oy, yulduzlar, moviy, oq, yashil ranglar hamda qizil hoshiya chiziqlar xalqimiz g’ururi va kelajakka bo’lgan ishonchining mujassam ifodasi hisoblanadi. Bayroqning uzunligi 250 sm ga, kengligi 125 sm ga, teng. Moviy rang, oq rang, va yashil rangli enlarning kengligi bir xil. Har bir en 40 sm ga tengdir. Bayroqdagi moviy rang tiriklik mazmuni aks etgan mangu osmon va obihayot ramzi. Bayroqdagi oq rang – muqaddas tinchlik ramzi bo’lib, u kun charog’onligi va koinot yoritqichlari bilan uyg’unlashib ketadi. Yashil rang – tabiatning yangilanish ramzi. Qizil chiziqlar – vujudimizdagi jo’shib oqayotgan hayotiy qudrat irmoqlarini anglatadi. Navqiron yarim oy tasviri bizning tarixiy an‘analarimiz bilan bog’liq. Ayni paytda qo’lga kiritilgan mustaqilligimiz ramzi ham. Yulduzlar barcha uchun ruhoniy, ilohiy timsol sanaladi. 12 yulduz tasviri ham tarixiy an‘analarimiz, qadimgi yilnomamizga bevosita aloqador.

O’zbekiston Respublikasining Davlat Gerbi Oliy Kengashning X sessiyasida 1992 yil 2 iyul kuni tasdiqlandi. “Gerb” so’zi nemischa “Herbo” so’zidan olingan bo’lib, shohlar va hukmdorlarga davlat, sarhad, hudud va boshqa nasldan-easlga meros qoluvchi mulk belgisini anglatadi. O’zbekiston bir uzuk bo’lsa, Davlat Gerbi go’yo shu uzukning ko’zi. Gerbimizdagi har bir chiziq, har bir rang, har bir belgida ramziy ma‘no bor. Masalan, o’ng tomoni chanoqlari ochilgan g’o’za, chap tomoni bug’doy shoxlaridan iborat chambar ichra tog’lari, daryolari bor gullagan vodiy uzra quyosh nur taratib turibdi. Gerbning markazidagi qanotlarini yozgan Humo qushi baxt va erksevarlik ramzi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Davlat madhiyasi 1992 yil 10 dekabrda tasdiqlandi. Madhiyada quyidagi g’oyalar ilgari surilgan: - O’zbekiston degan yurtga ta‘rif berilgan; - Xalqqa ta‘rif berilgan; - Istiqlolga ta‘rif berilgan; - Madhiyada abadiylik ruhi kuchli singdirilgan. Davlat ramzlari to’g’risida Prezidentimiz I. Karimov o’zining “O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosiy, mafkura” asarida shunday deb yozadi: “Davlatimiz ramzlari –bayroq, tamg’a, madhiya O’zbekiston xalqlarining shon-sharafi, g’ururi, tarixiy xotirasi va intilishlarini o’zida mujassamlashtiradi, mana shu ramzlarni e‘zozlash o’zining qadr-qimmatini, o’z mamlakatiga va shaxsan o’ziga bo’lgan ishonchni mustahkamlash demakdir”. Respublikamiz davlat ramzlari qonun tomonidan muhofaza qilinadi. Ikkinchi savol: Boshqaruv har qanday jamiyatning ichki ehtiyojidir. Boshqaruv – ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan faoliyat hisoblanadi. Davlat boshqaruvining o’ziga xos tizimi shundaki, u davlat qonunlarining hamma fuqarolar uchun majburiy bo’lgan kuchiga, jamiyatiga va uning a‘zolariga taalluqli bo’lgan ommaviy hokimiyatga tayanadi. Davlat hokimiyati organlarining boshqaruv tizimi ko’p ming yillik tarixga ega bo’lib, jamiyat taraqqiyoti jarayonida asta-sekin asrlar davomida takomillashib borgan. Hozirgi zamon ilg’or davlatlarining boshqaruv tizimlari shakl jihatidan

turlicha bo’lib, mazmun jihatidan mukammaldirlar va har bir davlatning tarixi, an‘analari, jug’rofiy sharoitlarini va boshqa omillarni inobatga olgan holda tashkil topgan. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyin hozirgi zamon ilg’or davlatlarining tajribasini har tomonlama o’rganib va O’zbekistonning muayyan sharoitlarini inobatga olib, xalqning an‘analari va mentaliteti bilan hisoblashib qo’yidagi tizimni vujudga keltirdi. Bular: a) O’zbekiston Respublikasi Prezidenti – respublika ijoriya hokimiyatining boshlig’i sifatida; b) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi –respublika hukumati; v) O’zbekiston Respublikasi vazirliklari; g) O’zbekiston Respublikasi davlat qo’mitalari; d) O’zbekiston Respublikasi markaziy davlat boshqaruvi idoralari va ularning joylardagi mahalliy organlari; ye) viloyat, shahar, tuman hokimlari va hokimiyatlar hamda ularning bo’lim va boshqarmalari. Prezident davlat boshlig’i sifatida O’zbekiston Respublikasining suverenteti, xavfsizligi va hududiy yaxlitligini muhofaza etilishining kafilidir. U, zarurat tug’ilgan chog’da, Konstitutsiyaviy sud bilan bamaslahat, Oliy Majlisni tarqatib yuborishi va uch oy mobaynida yangi parlament saylovlarini belgilashi mumkin. U mamlakatda favqulotda holat joriy etish huquqiga ega, zarur bo’lganda, respublika boshqaruv organlarining, shuningdek, hokimlarning qabul qilgan hujjatlarini to’xtatadi va bekor qiladi. Prezident respublika Qurolli kuchlarining Oliy Bosh qo’mondoni hisoblanadi. Prezident o’z vakolatlarini bajarishda boshqa hokimiyat tarmoqdaridan mustaqildir. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98-moddasiga ko’ra Vazirlar Mahkamasi o’z ish faoliyatini amalga oshirish jarayonida amaldagi qonunlarga binoan respublika hududiga barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo’lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. Vazirlar Mahkamasining asosiy vazifalaridan yana biri iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma‘naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni, qonunlar, Oliy

Majlisning qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta‘minlashdir. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 12 martdagi Farmoni bilan “O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi” tarkibi quyidagicha tasdiqlandi. O’zbekiston Respublikasi vazirliklari qo’yidagilardir: 1. Iqtisodiyot vaziri 2. Qishloq va suv xo’jaligi vaziri 3. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vaziri 4. Sog’liqni saqlash vaziri 5. Madaniyat va sport ishlari vaziri 6. Mudofaa vaziri 7. Ichki ishlar vaziri 8. Tashqi ishlar vaziri 9. Adliya vaziri 10. Oliy va o’rta maxsus ta‘lim vaziri 11. Xalq ta‘limi vaziri 12. Favqulodda vaziyatlar vaziri O’zbekiston Respublikasi Davlat qo’mitalari qo’yidagilardir: 1. Davlat soliq qo’mitasi 2. Davlat bojxona qo’mitasi 3. Yer resurslari, geodeziya, kargorafiya va davlat kadastri davlat qo’mitasi 4. Davlat statistika qo’mitasi 5. Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo’mitasi 6. Davlat geologiya va mineral resurslar qo’mitasi 7. Davlat mulkini boshqarish davlat qo’mitasi

O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 99-moddasida ta‘kidlanishicha, viloyatlar, tumanlar va shaharlarda hokimlar boshchilik qiladigan xalq deputatlari Kengashlari hokimiyatning vakillik organlari bo’lib, ular davlat va fuqarolarning manfaatlarini ko’zlab o’z vakolatlariga taaluqli masalalarni ham etadilar. Uchinchi savol: Davlat hokimiyatining shakllari deganda hokimiyatning tashkil etilishi, uning ichki tuzilmasi va hokimiyatni amalga oshirishning asosiy usullari tushuniladi. Davlatning boshqaruv shaklini aniqlashda eng muhim belgilardan biri davlat boshlig’ining huquqiy maqomi qandayligi, u davlat boshiga qanday yo’l bilan kelishi hisoblanadi. Hozirgi dunyodagi mamlakatlar boshqaruv tizimi shakl jihatdan turlichadir. Dunyo davlatchilik taraqqiyotida boshqaruvning asosan ikki shakli respublika va monarxiya shakli keng tarqalgan. Monarxiya –bu boshqaruvining shunday shakliki, unda hokimiyat yakka bir kishi-podshoh, imperator, shoh, monarx qo’lida to’planadi. Aniq tarixiy sharoitga ko’ra monarx hokimiyati cheklangan yoki cheklanmagan bo’ladi. Quldorlik va feodalizm jamiyatlarida monarxlar cheklanmagan huquqlarga ega bo’lgan. Hozirgi vaqtda ham jahonning qirqdan ortiq mamlakatlarda monarxlik mavjud. masalan, Buyuk Britaniyada Shvetsiya, Ispaniya, Yaponiya, Yangi Zelandiya va boshqalar. Ular huquqi konstitutsiya bilan cheklangan, uning qonun chiqarish vazifasi – parlamentga, ijro etish vazifasi-hukumatga berilgandir. Shunga qaramasdan hozirgi kunda Saudiya Arabistoni, Katar, Omon, Birlashgan Arab Amirliklarida mutloq monarxiya saqlanmoqda. Respublika lotincha so’zdan olingan bo’lib, “res”-ish va “publikus”- ijtimoiy; umumxalq ishi degan ma‘noni bildirib, davlatni boshqarishning asosiy shakllaridan biridir. Bu shaklda davlat boshliqlarini saylab qo’yishni muayyan muddati bo’ladi. Respublika tushunchasi huquqiy qadriyat sifatida – davlat idoralari vakolatlarini aniq belgilab berishni, qonun chiqaruvchi va ijroiya organlarining

saylab qo’yilishini, ovoz beruvchilarning xohish-irodasi hisobga olinishini bildiradi. Respublika o’z navbatida Prezidentlik Respublikasi, Parlamentar Respublika va aralash respublika shaklida bo’ladi. Prezidentlik Respublikaning Parlamentar respublikadan farqi shundaki, Prezident xalq tomonidan saylanadi, u davlat va ijro hokimiyatining boshlig’i hisoblanadi, hukumat prezident tomonidan tuziladi va unga hisobot beradi. Parlamentar respublikada esa parlament, ya‘ni Oliy vakillik, qonun chiqaruvchi idora, prezidentni va hukumat tarkibini saylaydi. Parlament saylovlarida g’alaba qilgan partiya rahbarlari hukumatni tuzadilar. Hukumat boshlig’i bosh Vazir bo’lib, real hokimiyat uning qo’lida bo’ladi. Hukumat parlament oldida hisob beradi. Davlat boshqaruvining parlamentar respublika shakli hozirgi davrda Olmoniya Federativ Respublikasi Italiya, Hindiston, Avstriya, Palvena, Yuuminiya, Turkiya kabi mamlakatlarda o’rnatilgan. Aralash respublikada prezidentlik va parlamentar respublikaning asosiy xususiyatlari aralashgan holda o’z aksini topadi. Bunda prezident bevosita xalq tomonidan ma‘lum muddatga saylanadi. U bevosita hukumatga rahbarlik qilmaydi. Hukumatni bosh vazir boshqaradi. Prezident Konstitutsiyaga binoan parlament yoki uni qo’yi palatasini tarqatib yuborish huquqiga ega. Aralash respublika shakli hozirgi davrda Frantsiya va Rossiya Federatsiyasi uchun xosdir. Davlat boshqaruvining prezidentlik respublikasi shakli-davlat boshqaruvining samarali shakli bo’lib, davlatni boshqarish yo’llaridan biridir. Bu hozirgi kunda eng ko’p tarqalgan davlat boshqaruv shakli hisoblanadi. 1995 yilgi ma‘lumotga ko’ra BMTga a‘zo 186 davlatdan 140 tasida prezident lavozimi mavjud bo’lib, ularning aksariyati prezidentlik respublikasidir. Bular AQSH, Argentina, Braziliya, Meksika, Gonduras, Urugvay va boshqalar. O’zbekistonda ham davlat boshqaruvining Prezidentlik Respublikasi shakli o’rnatilgan. O’zbekiston nima uchun shu yo’lni tanladi? Buning sabablari bor. Birinchidan, Sharqda demokratiyaga keng imkoniyat yaratilishi bilan birga kuchli hokimiyat mavjud bo’lgan. Davlat boshlig’i talabchan, qat‘iyatli, tinchlik, adolat va haqiqatga

xizmat qilgan. Ikkinchidan, prezident umumxalq saylovi yo’li bilan fuqarolarning ovoz berishi bilan saylanadi. Tarixda respublikaning yana boshqa turlari bo’lgan. Qadimgi Yunoniston va o’rta asrlar davridayoq, ayrim davlatlar boshqarish shakliga ko’ra, aristokratik yoki demokratik respublika shaklida bo’lganlar. Masalan, Qadimgi davrda –Sparta va Rim, o’rta asrlarda – Genuya, Venetsiya, Florentsiya, Buyuk Novgorod va Pskov shahar davlatlari aristokratik respublika shaklida bo’lganlar. Aristokratik ko’rinishida demokratiya cheklangan bo’lib, hokimiyat idoralariga bo’ladigan saylovlarda faqat aslzoda va boylar ishtirok qilishi ta‘minlangan bo’ladi. Demokratik respublika Qadimgi Gretsiya – Afinada o’rnatilgan bo’lib, fuqarolar uchun umumiy saylov huquqi joriy qilingan bo’lib, saylovda aholining barcha qatlamlarining ishtirok qilishi qonun bilan kafolatlangan bo’ladi. Hokimiyatning demokratik qadriyatlarga asoslangan boshqarish shakli bugungi kunda keng rivojlanib bormoqda. O’zbekistonda hokimiyatni amalga oshirishda demokratik yo’l maq‘ul topilgan. Kuchli va ta‘sirchan demokratik davlat hokimiyati bilan totalitarizm, avtoritarizm o’rtasida hech qanday mushtaraklik yo’q. Faqat demokratiya ustuvor bo’lgan davlatgina xalqni baxt-saodatga eltib boradi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, 2010 yil. 2. I. Karimov. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-kitob, Toshkent, 1996 yil. 3. I. Karimov. Amir Temur –faxrimiz, g’ururimiz. Toshkent, 1996 yil. 4. I. Karimov. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-kitob, Toshkent, 1996 yil. 5. I . Karimov . Yuksak ma ‘ naviyat - yengilmas kuch . Toshkent, 2008 yil. 6. F. Sharipov. Siyosatshunoslik 1-2-3 kitob, Toshkent, 1996 yil. 7. Nizomulmulk. “Siyosatnoma yoki ul-mulk”. Toshkent, 1997 yil. 8. I. Ramazonov, E. Mo’minov. Politologiya. Darslik. Toshkent, 1997 yil. 9. S. Otamurodov va boshqalar. Politologiya, o’quv qo’llanma. Toshkent, 1998 yil. 10. Politologiya , o’ quv q o’ llanma . Toshkent , 2002 yil . 11. V . V . Dubkov . Politologiya . Uchebniie dlya studentov bakalavrskoy stupeni vsshego obrazovaniya . T. 2004 g. 12. S. G’afurov va boshqalar. Siyosatshunoslik asoslari. O’quv qo’llanma. T., 2006 yil.

O'xshashlar

Siyosiy ong va siyosiy madaniyat

Siyosiy partiyalar va siyosiy mafkuralar

Siyosiy ong va madaniyat sotsiologiyasi

G`arbiy Yevropa sotsiologiya maktabi

Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot sotsiologiyasi