G`arbiy Yevropa sotsiologiya maktabi - Sotsiologiya - Referatlar

G`arbiy Yevropa sotsiologiya maktabi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

113 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Sotsiologiyaning Yevropada fan sifatida vujudga kelishi. 2. XIX asr oxiri - XX asr boshidagi klassik (mumtoz) sotsiologiya .

www.arxiv.uz 1.Sotsiologiya tarixi - jamiyat to` І risidagi tushunchalar va І oyalarning tadrijiy shakllanganligi evolyusiyasini ko`rsatib boruvchi fandir. Sotsiologiyaning fan sifatida vujudga kelishiga doir tadrijiy bosqichlarni o`rganish bizni sosiologik tafakkur qilish madaniyatiga, uni jamiyat foydasiga ishlata bilishlikka o`rgatadi. Ayniqsa, bu hozirgi vaqtda, O`zbekiston mustaqilligi sharoitida, milliy istiqlol mafkurasini fuqarolar ongiga singdirish jarayonida muhimdir. Sotsiologiya tarixi ajdodlarimizning ruxiy qadriyatlar to` І risidagi, inson va insonni o`rab turgan ijtimoiy mavjudlik to` І risidagi tafakkur tarzlari qanday bo`lganligini ravshan ko`rsatib beradi.. Qadim zamonlardan buyon jamiyatning mavjudligi va rivojlanishi to` І risidagi bilimlar Sharq va o`arb mutafakkirlari umumfalsafiy І oyalarining asosiy bo`limi sifatida qaralgan. Jamiyat rivoji, siyosat, ahloq, fan, din va san`at muammolari to` І risidagi ilmiy qarashlar Qadimgi Hindiston, Xitoy, Yunon faylasuflari, O`rta Osiyo va Yevropa mutaffakirlari tomonidan aytib o`tilgan. XVIII asr oxiri va XX asr boshlarida Yevropadagi sosiologik dunyoqarash xarakteri va mazmuni mazkur jamiyatdagi ijtimoiy o`zgarishlar bilan izohlanadi. Jamiyatning iqtisodiy va siyosiy hayotida yangi shaklli tuzilmalar paydo bo`ldi. Eski bilimlar o`rnini yangi nazariyalar egallab, falsafiy bilimlarda yangicha yondoshuvlar kuchaya boshladi. Xarakterli tomoni shundaki, sosiologiya yangi pozitiv falsafa tomoyillarini asoslab beruvchi fan sifatida maydonga chiqdi. Jamiyat tuzilishi to` І risidagi mavjud falsafiy-sxolastik І oyalar tanqidga uchrab, uning o`rniga tabiiy fanlar metodlariga mos keluvchi ijtimoiy tadqiqotlar taklif etila boshlandi. Pozitivizm va pozitiv sosiologiya asoschisi O. Kont (1798-1857) tomonidan yozilgan ishlar orasida 6 tomlik «Pozitiv falsafa kursi» va 4 tomlik «Pozitiv siyosat tizimi» muhim o`rin egallaydi. Ijtimoiy fizika yoki sosiologiya Kont fikricha, ijtimoiy statistika (jamiyatda tur І un bo`lgan tuzilmalar) va ijtimoiy dinamika (ijtimoiy o`zgaruvchanlik jarayoni) dan iborat.

www.arxiv.uz Kontning tushuntirishicha, falsafa va sosiologiyani pozitiv deb atashning sababi, ular fan ma`lumotlariga emas, balki ilmiy kuzatuvlarga asoslanadi. Pozitivizmda eng asosiy talab keraksiz tushunchalardan voz kechish hamda tabiiy-ilmiy qarashlarni isbotlovchi «pozitiv» (ijobiy) ijtimoiy nazariyani yaratishdir. XIX asr Fransiyasidagi mavjud siyosiy tushunmovchiliklar, iqtisodiy inqirozlar, ijtimoiy tabaqalashuv jamiyat taraqqiyotini inqilobiy emas, balki ma`naviy o`zgarishlar asosida amalga oshirishni qat`iylashtirdi. Kont tarixni harakatlantiruvchi kuch insonning ongidir, deb hisoblaydi. Uning nuqtai nazarlariga qaraganda, tealogik ruh ahloqiy va siyosiy І oyalarni doimo hurmat qilish uchun zarurdir, ya`ni ahloq va siyosat to` І risidagi savollar diniy ong, diniy qadriyatlar asosida yechilgan . Fan taraqqiyotining metafizik bosqichida jamiyatdagi asosiy boshqaruv mavqyelarini faylasuflar egallab kelganlar. Bu bosqich 1300 yildan 1800 yilgacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bu davr fanning empirik kuzatuv ma`lumotlariga tayanmagan holda, narsa va mavjudotlarning mohiyatini mavhum tavsiflashi bilan xarakterlanadi. Pozitiv bosqich 1800 yildan boshlanadi. Bu bosqich - ilm-fan va olimlarning ijtimoiy bilim va boshqaruv nazariyalarining ustivor mavqyeni kasb etuvchi bosqichdir. Fransuz olimining xizmati shundaki, u sosiologiya fani dasturlari va metodlarini ilmiy izlanishlar vositasi sifatida aniqlay oldi. Kontning fikriga ko`ra, sosiologiyaning predmeti - bu ijtimoiy hodisalarning mohiyatidir. Jamiyat to` І risidagi fanlar tabiy fanlar metodologiyasiga tayanishi kerak: olimlar kuzatuv, qiyoslash, tarixiy, genetik metodlarni qo`llay bilishi lozim. Ushbu metodlar ichida tarixiy va qiyosiy metodlar keng tarqalgan. Kuzatuv va eksperement metodlari esa XX asrga kelib qo`llanila boshlandi. Kontning jamiyat taraqqiyotini muvofiqlashtirish va uni barqarorlashtirish muammolariga ba І ishlangan fikrlari katta ahamiyatga ega. Uning fikricha,

www.arxiv.uz jamiyatdagi o`zaro moslik siyosiy, iqtisodiy, ma`naviy, biologik qonuniyatlarga bo І liq bo`lib, turli ijtimoiy tizimlar birligi va ular o`rtasidagi muvofiqlik hisobiga erishiladi. Fan esa, jamiyatning hamma sohalari o`rtasidagi o`zaro munosabatlarning zaruriy me`yorlarini belgilab beradi. Kontning ta`kidlashicha, jamiyatdagi ijtimoiy muvofiqlik - bu shaxslar va ijtimoiy qatlamlar manfaatlarining bir-biriga mosligidir. Kontning jamiyatni yaxlit organizm sifatida tushunishi, mehnatning ijtimoiy adolat asosida taqsimlanishi, ijtimoiy barqarorlik shartlari va omillari, turli guruh va qatlamlar manfaatlarini moslashtirishda davlat va shaxslarning o`rni to` І risidagi fikrlari bugungi kunda ham muhimdir Kontning qarashlari ingliz olimi - Gerbert Spenser (1820-1903) asarlarida o`z rivojini topdi. Spenserning 1862-1896 yillarda chop etilgan «Asosiy manbalar» (1862), «Biologiyaning yaratilishi» (1864-1867), «Psixologiyaning yaratilishi» (1870- 1872), «SOTSIOLOGIYAning yaratilishi» (1876-1896), «SOTSIOLOGIYA tadqiqot predmeti sifatida», «Etikaning yaratilishi» (1870-1873) kitoblari sosiologiya tarixida muhim o`rin tutadi. Spenser Kont izidan borib, sosiologiya faniga o`zgarib turuvchanlik va «bir maromdagi» evolyusionizm І oyasini kiritdi. Evolyusiya - bu oddiy narsa va kuchlarning oddiy ko`payishi yoki kamayishiga olib keluvchi, haqiqiy raqamli, sakrash va tanaffuslar ketma-ketligidan mahrum bo`lgan jarayondir. Spenser ta`kidlashicha, istalgan tizimning amal qilish tarzi, ijtimoiy organizmning me`yoriy holati muvozanatidan iboratdir. Spenserning fikriga ko`ra, istalgan obyektning evolyusiyasi aloqasizlikdan aloqadorlikka, bir toifalikdan har xil toifalikkacha, noaniqlikdan aniqlikka bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Muvozanatning buzilishi asnosida yangi evolyusion jarayonga o`tuvchi inqiroz boshlanadi. Hamma voqyea va hodisalar mana shu inqiroz va taraqqiyot sikli orqali yuz beradi . Ana shulardan kelib chiqqan holda

www.arxiv.uz Spenser sinfiy kurash va revolyusiyani muvozanatdan o І ish yoki ijtimoiy organizmning kasalligi, deb e`lon qildi. Spenser fikri bo`yicha, sosiologiyaning vazifasi - bu alohida shaxslarning xohish va intilishlari, ularning individual jihatlari va subyektiv fikr-o`ylariga qaramasdan amalga oshuvchi evalyusion jarayonlarning umumiy qonuniyatlarini ochib beruvchi, ijtimoiy mavjudliklar, ijtimoiy omillarni o`rganishdan iboratdir. Spenser sosiologiyaning muhim ijtimoiy ahamiyatga ega ekanligini his etgan holda ijtimoiy bilimning obyektiv murakkabliklarini alohida qayd etadi. Sosiologik dalillarni ko`plab ma`lumotlarni o`zaro qiyoslash yo`li bilan o`rganish mumkin. Spenser uchun ijtimoiy dalillar - bu evolyusion jarayonlar namoyon qiladigan mavjudliklardir . Spenser XIX asr sosiologlarining ichida birinchi bo`lib, ijtimoiy tizim, ijtimoiy institut, ijtimoiy nazorat terminlarini kiritdi. Ijtimoiy institutlar insonni jamoaviy harakatga kirisha oladigan ijtimoiy mavjudotga aylanishini ta`minlaydi. Spenser ijtimoiy taraqqiyot ta`siri ostida ijtimoiy institutlarni bir necha turga bo`ldi. - oila evolyusiyasi bosqichlarini ishlab chiquvchi, oilaviy munosabatlar o`zgarishini tadqiq etuvchi institutlar; - urf-odat, an`ana, ahloq orqali insonlarning kundalik harakatini boshqarishga yo`naltirilgan institutlar; - jamiyat hamjihatligi va e`tiqodiy birligiga ta`sir etuvchi diniy institutlar; - mehnat taqsimlanishi asosida kelib chiquvchi kasb-hunar institutlari. Spenser jamiyat evolyusiyasining ikki qutbi deb, jamiyat tuzilishining harbiy va ishlab chiqarish bilan bo І liq tiplarini tan olgan. Chunki, evolyusiya birinchidan ikkinchisi o`tish yo`nalishida kechmoqda. o`arb sosiologlardan birinchi bo`lib, G. Spenserning ijtimoiy jarayon va borliq haqidagi І oyalarini o`rganishga polshalik sosiolog va yurist Lyudvig Gumplovich kirishgan edi. Gumplovich sosiologiya tamoyilini tushuntirish omili sifatida Spenser tomonidan

www.arxiv.uz asoslangan biologik tushunchalarga qarshi chiqdi. Uning ta`kidlashicha, sosiologiyada biologik tushunchalar hyech qanday ahamiyatga ega emas, ular faqatgina qiyoslash uchungina xizmat qilishi mumkin, ijtimoiy voqyelik xususida esa bilim bera olmaydi. Gumplovich sosiologiya obyekti sifatida ijtimoiy guruhlarni olib, voqyelikni o`rganishga ba І ishlangan tadqiqot predmeti sifatida, abadiy va o`zgarmas qonunlarga bo`ysunuvchi ijtimoiy guruhlar harakati tizimini qabul qilishni taklif etadi. Avstriyalik psixolog va sosiolog Zigmund Freyd fanda psixologik nazariyani ishlab chiqish bilan ijtimoiy jarayonlarni anglashning ilgari insoniyat tajribasida bo`lmagan yo`lini asoslab berdi. Uning ta`kidlashicha, inson ruhiyatining ong bilan boshqarilmaydigan qismida instiktiv da`vatlar (hoxish-istaklar) hamda xotiradan chiqarilgan fikr- І oyalar mujassamlangan bo`lib, bu qism bilan idora etiluvchi ong o`rtasida ong oldi maydoni (bu maydonchada idrok, tafakkur, xotira, anglangan o`zlik) joylashgandir. Ong oldi maydonchasi ong bilan boshqarilmaydigan sohadagi turli xil da`vatlar, hohish-istaklarni ongning idrok etiluvchi qismiga o`tkazishga monelik qilib turadi va o`ziga xos senzor vazifasini o`tab boradi. Freydning nuqtai nazariga ko`ra, anglanmagan istaklar hamda agressiv da`vatlar bilan shaxsning madaniy darajasi o`rtasida doimiy qarama-qarshilik yuz berib turadi. Madaniyat, uning fikricha, anglanmagan ong istaklaridan voz kechish asosida yuzaga keladi. Freyd ijtimoiy jarayonlar va jamoalar mohiyatini ochishda ham libido (hohish, istak, rohatbahsh narsalarga moyillik) to` І risidagi ta`limotni yoqlab chiqdi. U ijtimoiy guruhlardagi liderlarning o`rnini tadqiq etib, odamlar muayyan rahbarlar atrofida hissiy mayllar, emosional istak-hohishlar negizida uyushadilar, deb hisoblaydi. Freyd din va diniy e`tiqodlarni jamoada kuzatiladigan nevrozdan boshqa narsa emas, deb hisoblaydi. Chunki inson ongi o`zidan oldingi ajdodlar boshidan o`tkazgan tarixiy voqyealarni ramzlar orqali ifodalab beradi.

www.arxiv.uz Nevrozlarga xos beriluvchanlik va ta`sirlanuvchanlik asosida odamlarning turli diniy rasm-rusmlarga amal qilishlari, ularning mohiyatini chuqur anglab yetmasliklari, Freyd tomonidan dinni «kollektiv nevroz» deb atashga asos bo`lgan. Umuman olganda, Freyd nazariyasi insonni o`z-o`zini ongli idora qilish, har bir ishda me`yorga qat`iy rioya qilish, aql va instinkt bahsida to` І ri yo`l tanlashga undashga o`rgatishi bilan o`zining ijtimoiy qimmatini yo`qotmagan. XIX asr sosiologik nazariyalari rivoji sosiologiyani hamma tan olgan universal ijtimoiy fanga aylanishiga sharoit yaratib berdi. Bu imkoniyatlarning yaratilishi V. Pareto, F. Tyonnis, E. Dyurkgeym, M. Veber, P. Sorokin va boshqa sosiologlar ijodi bilan bo І liq. XX asr boshlaridagi Italiyaning eng ko`zga ko`ringan nazariyotchisi Vilfredo Poreto (1848-1923) edi. Uning asosiy ishi hisoblanmish «Umumiy sosiologiya tartibi» keyinchalik І arb sosiologiyasining klassik ijodi namunasi, deb tan olingan. Pareto haqiqiylik, ishonchlilik va ilmiy-empirik asoslanganlikni ta`minlay oladigan sosiologik bilimlar tuzilishi jarayonlarini ishlab chiqishga intilgan. Umuman, u ijtimoiy fanlarning barchasi pozitivizm І oyalariga tayanadi, deb, sosiologiyani huquq, iqtisod, din tarixi va boshqa ijtimoiy fanlarning sintezi deb hisoblar edi. Pareto tomonidan ishlab chiqilgan pozitiv yondoshuv konsepsiyasi o`zining mohiyatiga ko`ra metodologik xususiyatga ega bo`lib, bitta maqsadga ya`ni, ijtimoiy nazariy tadqiqotlarni mafkuraviy mohiyatdan ozod qilishga qaratilgan edi. Paretoning sosiologik tizimida elitalar nazariyasi muhim o`rin tutadi. Jamiyatning sosiologik tuzilishini u ikkita katta guruhga bo`ladi: o`qimishli odamlardan iborat elita hamda xissiyotlar va ikkilanishlar bilan yashovchi, boshqariladigan omma- quyi qatlam. Pareto fikricha, siyosiy jarayon elitaning hokimiyat tepasiga kelishi bilan shartlangan bo`lib, ulardan bittasi jamiyatni boshqaruvchilik imkoniyatlarini

www.arxiv.uz yo`qotsa, uning o`rnini boshqasi egallaydi. Paretoning aytishicha, elitaning o`rin almashish tartiboti istalgan jamiyatning universal qonuniyatlaridan hisoblanadi. Siyosiy elitalarning yashash qobiliyati kichik qatlamlarning iqtisodiy, ijtimoiy va ma`naviy imkoniyatlariga, ijtimoiy boshqarish huquqini beruvchi siyosiy tuzumga, jamiyatning necho І li ochiqligiga bo І liqdir. Boshqaruvchi sinf jamiyatning vertikal moyilligiga tayanib, o`zini jamiyatdagi buzilishlar - degradasiyadan saqlagan holda, inqiloblarning oldini oladi va doimiy ravishda yangilanib boradi. XIX asr oxirida sosiologiyadagi pozitiv oqimlar ijtimoiy hayotni tushuntirishda qiyinchiliklarga uchray boshladi. Jamiyatda ijtimoiy borliqni bilishda tabiiylik - naturalizm tamoyillari va tabiiy-ilmiy metodlarni qo`llashni man qilishga intilishlar kuchayib ketdi. Pozitiv sosiologiyaga qarama-qarshi o`laroq, antipozitivistik yo`nalishdagi sosiologiya ko`proq Germaniyada keng tarqaldi.SOTSIOLOGIYAning rasmiy maktabi namoyondalariga V. Diltey, G. Zimmel, F. Tyonnis kiradi. Ko`zga ko`ringan nemis faylasufi, psixolog va sosiolog V. Diltey (1833-1911) fikriga ko`ra, tabiiy fanlar tabiiy jarayonlarning borishi hamda uning inson holatiga qanday ta`sir qilishini kuzatib boradi, ijtimoiy-gumanitar fanlar esa insonning erkin faoliyati, jamoaviy ishlarini o`rganadi. U asosiy e`tiborni ruh to` І risidagi fan nazariy muammolarini ishlab chiqishga qaratdi. Bu yo`nalishda Dilteyn ilmiy faoliyatining natijalaridan biri, «tushunuvchi psixologiya» va «tushunuvchi sosiologiya» ning yaratilishidir. Uning ta`kidlashicha, «tushunish» sosiologiyasini asosiy vazifasi, odamlarning o`tgan davr odamlari hayotini his qilish va shu orqali hayotlari mobaynida hali amalga oshirilmagan faoliyatlar qirralarini topishdan iborat. Dilteynning falsafiy va sosiologik ijodi mahsuli bo`lgan ijtimoiy mavjudliklar, jarayonlarni bilish, ularni tushunish imkoniyatlari, vazifalari va maqsadlari to` І risidagi qarashlari keyingi davr sosiologlari uchun tadqiqot manbai sifatida xizmat qildi.

www.arxiv.uz Nemis sosiologiya jamiyatining birinchi prezidenti Fredinant Tyonnisni sosiologiyaning formal-analitik maktabi asoschilaridan biri deyish mumkin. Tyonnisning nazariy sosiologiyasi asosini qarama-qarshi mohiyatiga ega ikkita yechimli tushuncha - «jamoa» va «jamiyat» tashkil qiladi. Tyonnis fikricha, tarixiy jarayon qarama-qarshi qarashlardagi odamlarning - jamoa va jamiyatdagi birgalikdagi hayotidan iboratdir. Bu ikkita qarama-qarshi ijtimoiy aloqalarning asosiy manbai sifatida inson erki maydonga chiqadi. «Jamoa»ga insonlar o`zlarining tabiiy erklari asosida, «jamiyat»ga esa rasional erk asosida birlashadilar. «Jamoa»dagi insonlararo munosabatlar tabiiyligi, osoyishtaligi va maromiyligi bilan ajralib turadi. «Jamoa» ning bu jihatlari oilaviy-qarindoshchilik munosabatlarida, qo`shnichilik va do`stlik munosabatlarida urf-odat, an`ana va din orqali amalga oshadi. «Jamiyat» turidagi munosabatlar turli ko`rinishdagi shartnomalar, savdo munosabatlari va boshqa holatlarda namoyon bo`ladi. Jamiyatdagi aloqalar faqatgina odamlar orasidagi munosabat emas, balki turli guruhlar va tashkilotlar o`rtasidagi munosabatlar hamdir. SOTSIOLOGIYA tarixida Georg Zilmel (1858-1918) І oyalarining M. Veber va E. Dyurkgeym І oyalari kabi XX asr sosiologiyasi rivojida o`ziga xos o`rni bor. Zilmel, o`zining falsafiy va sosiologik ijodini ijtimoiy munosabatlar tipologiyasini, analitik va formal sosiologiyani rivojlantiruvchi an`analar tahliliga ba І ishlangan. Agar Zimmel tomonidan asoslangan ijtimoiy hayot shakllarini klassifikasiya qilishgan urinsak, unda ularni quyidagicha ajratish mumkin; 1) ijtimoiy jarayon; 2) ijtimoiy tur; 3) rivojlanish modeli. Zimmel shaharlar demografiyasi, din va e`tiqodlar, bilish va boshqalarni sosiologik tahlil qilish uchun ko`pgina qimmatli І oyalarni ilgari surdi. Zimmelning І oyalari zamonaviy sosiologiyadagi madaniy-tanqidiy an`analarning shakllanishiga kuchli ta`sir ko`rsatdi.

www.arxiv.uz Fransuz sosiologi E. Dyurkgeym (1858-1917) ham, Kontga o`xshab sosiologiya tabiiy fan metodlari asosida ish tutish kerak, deb hisoblaydi. U ijtimoiy faktlar tarkibiga jamoaviy qarashlar, ahloqiy hayotning har xil mavjudliklari, an`analar, urf-odatlar, rasm-rusumlarini kiritgan. Dyurkgeymning fikricha, «ijtimoiy haqiqatga obyektiv yondoshishni ta`minlab beruvchi asosiy qoida ijtimoiy faktlarga narsa sifatida qaralishidir» Dyurkgeym qarashlari asosini «sosiologizm» І oyasi tashkil etadi. Fransuz sosiologi odamlararo ishonchning muhimligini ta`kidlab, kishilar yagona umumiy І oya atrofida birlashishlari lozimligini e`tirof etadi. E. Dyurkgeymning «Ijtimoiy mehnatning taqsimlanishi to` І risida» deb nomlangan asosiy ishi bevosita «hamjihatlik» muammosini o`rganishga ba І ishlangan. U sosiologiyaning asosiy vazifasi ijtimoiy integrasiyani ta`minlovchi ijtimoiy aloqa va mexanizmlar tabiatini aniqlashdir, deb biladi. Dyurkgeym jamiyat evolyusiyasini o`rganib, ijtimoiy aloqalarning ikki asosiy turini ajratadi: «mexanik hamjihatlik» va «organik hamjihatlik». Birinchi turida arxaik jamiyat alohida individlarni o`ziga butunlay bo`ysundirmoqchi bo`ladi. Bunda ijtimoiy hamjihatlik inson ahloqini qattiq nazorat qiluvchi diniy ishonch, urf-odat, an`analar orqali ijtimoiy ongga singdiriladi. Organik hamjihatlik bo`lgan zamonaviy ijtimoiy aloqalarda umuman boshqa narsa kuzatiladi. Bu yerda ijtimoiy birlashuv individlarning iqtisodiy o`zaro aloqalari va mehnat taqsimoti orqali ta`minlanadi. Dyurkgeym nuqtai nazaricha, XIX asr kapitalizimiga xos ziddiyatlar mehnatning ijtimoiy taqsimlanishi va turli ijtimoiy salbiy oqibatlar bartaraf etilgan taqdirda o`z-o`zidan hal bo`ladi. Buyuk nemis mutafakkiri M. Veber tomonidan ilgari surilgan bilimlar, І oyalar, metodologik yondashuv, bilish nazariyasi, ideal tiplar І oyasi, madaniyat, etika, din sosiologiyasi haqidagi qarashlari ilmiy jamoatchilik tomonidan e`tirof etilgan. Uning fikricha, sosiologiya ijtimoiy-tarixiy faoliyatlarning subyektiv sohalarini hisobga olish, voqyelikni ilmiy metodologiya talablariga mos ravishda obyektiv va empirik jihatdan tadqiq etish imkoniyatlarini yuzaga chiqarishi

www.arxiv.uz mumkin.SOTSIOLOGIYA, M. Veber ta`kidlashicha, ijtimoiy fanlar orasida shunday o`rin tutishi lozimki, uning asosiy vazifasi - insonning ijtimoiy xulqi mohiyati va ahamiyatini tushunish, jamiyat rivojiga sabab bo`lgan qonunlar yechimini ko`rsatib berishdan iborat bo`ladi . Inson xulqini talqin qilish metodiga Veber tomonidan qanchalik katta ahamiyat berilganligiga qarab, uning sosiologiyasini ko`pincha tushunuvchi yoki «interpretativ» sosiologiya ham deb atashadi. M. Veber ijtimoiy harakatlar yoki xulqning to`rtta asosiy turini ajratadi: 1) mabla І topishni maqsad qilgan harakatlar - oqilona (rasional) maqsadli; 2) muayyan qadriyatlar ta`sirida (diniy, ahloqiy va boshqa) sodir etiluvchi harakatlar - oqilona (rasional); 3) odamlarning emosional reaksiyasiga asoslangan affektiv xarakatlar: 4) an`ana va urf-odatlarga qaratilgan an`anaviy xarakatlar. Veber siyosiy sosiologiya rivojiga katta xissa qo`shgan. O`zining ijtimoiy harakat nazariyasiga tayangan holda, u hukmronlikning uch turini - dohiyning affektiv harakatiga, ko`r-ko`rona ishonchiga asoslangan xarizmatik, an`anaviy hamda maqsadga yo`naltirilgan rasional turlarni tadqiq etadi. U Yevropa kapitalizmi sharoitida hukmron bo`lgan rasional-byurokratik (rasmiy-huquqiy) davlat modelining jamiyatga kuchsiz ta`sirini haqqoniy tarzda ko`rsatgan. Veber bu holatdan chiqib ketish yo`lini byurokratik davlat apparatini xalq ommasi ehtiyojlariga yo`naltira oladigan, umumxalq saylovi orqali saylanadigan siyosiy lider (prezident) ni joriy etish imkoniyatlarini beruvchi demokratiyaning rivojida ko`rgan. Ijtimoiy birdamlik tushunchasi ijtimoiy munosabatlar tizimida muhim o`rin tutadi. Chunki birdamlik - bu ko`pgina ma`naviy omillarning majmuasidan tashkil topgan sosiologik kategoriya bo`lib, u ijtimoiy hayotda faoliyat ko`rsatayotgan insonlarning ijtimoiy taraqqiyot masalalarini hal qilishlaridagi hamkorligining ko`rinishidir. Shuni ta`kidlab o`tishimiz joizki, sosiologiya faniga ijtimoiy jipslashuvni bildiradigan tushuncha sifatida bu terminni birinchi bo`lib O. Kont kiritgan edi. Bu muammoga ko`pgina mutafakkirlar o`zlarining e`tiborlarini

www.arxiv.uz qaratganlar. Ayniqsa E. Dyurkgeym, G. Spenserlar bu muammoni chuqur tahlil qilganlar. Lekin ular o`z tadqiqotlarini turli xil yo`nalishlarda olib bordilar. E. Dyurkgeymning fikricha, ijtimoiy birdamlik bu ahloqiy tamoyil va oliy universal qadriyat bo`lib, u jamiyatning har bir a`zosi tomonidan tan olinadi. O. Kont va G. Spenserlarning tadqiqotlarida ijtimoiy hamjihatlikning asosini iqtisodiy manfaatlar tashkil qilishi markaziy o`rin egallaydi. G. Spenser o`zining birdamlik ta`limotida majburiy va ko`ngilli hamjihatlikni ko`rsatadi. Uning fikricha, kishilik jamiyati o`zining rivojlanish yo`lida ikki davrga - harbiy va sanoat davrlariga bo`linadi. Harbiy turdagi jamiyat iyerarxik tartibi va kuchli markazlashgan nazorati bilan harakterlanadi. Sanoat turidagi jamiyat esa osoyishta ijtimoiy hamkorlikning erkin shakllarini ifoda etadi. Muammoni xuddi ikkita jihatga ajratib tahlil qilishni D. Dyurkgeymning ham ilmiy faoliyatida ko`rish mumkin. Yuqorida e`tirof etilganidek, u o`z ta`limotida hamjihatlikning mexanik va organik turlarini ajratadi. Rivojlanmagan va eski jamiyatlarda hukmronlik qiladigan birdamlikni Dyurkgeym mexanik birdamlik deb ataydi. Mexanik birdamlik - bu «jamoa turidagi» birdamlik bo`lib, u bu jamoadagi individlarning o`xshashliklari bilan belgilanadi va ular tomonidan ijtimoiy vazifalar bir xil turda bajariladi. o`arbning ko`pgina olimlari ijtimoiy mulkka asoslangan kooperasiyaning sermahsulligini inkor etib keladilar. Ularning fikricha, butun jamiyat bilan ishlab chiqarish vositalaridan foydalanishning iloji yo`qdir. Shuning uchun ularni, ya`ni bu vositalarni guruhlar mulki qilib berishni taklif qiladilar. Agar ishlab chiqarish vositalari ijtimoiy mulk xususiyatiga ega bo`lsa «ma`muriyat» xalqdan ajralib qoladi va shu sabab byurokrat boshqaruvchilar tashkiloti vujudga kelishi mumkin. O`z-o`zidan tabiiyki, bu jarayonlar tufayli ishchilar o`zlarining mehnatlarida shaxsiy manfaatdorlikni his qilmaydilar. Mazkur tahminlarning aksariyati ijtimoiy hayotning ko`plab sohalarida o`z isbotini topdi. Ayniqsa, mustamlakachilik davrida bizning diyorda sohta birdamlik asosida kooperasiyalashtirish ko`plab salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi. Mehnatning ijtimoiy taqsimoti va kooperasiya niqobi ostida bizning hudud hom-ashyo yetishtiradigan respublikaga aylandi. Jamiyatimizda tub ma`noda birlashma

www.arxiv.uz jarayoni faoliyat ko`rsatmadi. Buning natijasida mamlakatimiz agrar respublika maqomiga ega bo`ldi. Mana endi shukurlar bo`lsinki o`zimizning milliy davlatchiligimizga ega bo`ldik. Mamlakatimiz rivojlangan, kuchli va qudratli bo`lishi uchun jamiyatimiz hayotining barcha sohalarida barqarorlikka ega bo`lish lozim. Buning uchun milliy qadriyatlar asosida shakllangan birdamlik tuy І ulari bilan uy І unlashgan insonlarning o`zaro hamkorligi o`ta muhim ma`no kasb etadi. Begonalashuv muammosi sosiologiya fanining muhim masalalaridan hisoblanib, uni bir qator taniqli sosiologlar o`z tadqiqotlarida o`rganganlar. Zamonaviy jamiyat hayotida quyidagi begonalashuv turlarini ajratib ko`rsatish mumkin. 1). Iqtisodiy. 2). Siyosiy. 3). Madaniy 4). Ijtimoiy 5). Psixologik. Ushbu begonalashuv turlari o`zlarining ma`lum bir shakllariga egadirlar. Masalan, iqtisodiy begonalashuv uchta shaklga ega: 1). Faoliyatdan begonalashuv. 2). Faoliyat boshqaruvidan begonalashuv. 3). Faoliyat natijalaridan begonalashuv. Siyosiy begonalashuv siyosiy hokimiyatdan begonalashishdan; madaniy begonalashiv ma`naviyatdan va madaniyatdan; ijtimoiy begonalashuv muloqatdan, insonlarning bir-biridan; psixologik begonalashuv o`z-o`zidan begonalashishdan iborat bo`ladi. Begonalashuv jarayoni va tanazzul bir-birilariga bo І liq hodisalardir. Agar jamiyatda ishlab chiqarish sur`atlari keskin pasaysa, xo`jalik aloqalari uzilsa, pulning qadri tushib ketib, narxlar tez sur`atlarda oshib ketsa, boshqaruv tuzilmalari izdan chiqsa va siyosiy tangliklar vujudga kelsa, biz jamiyatning hamma sohalari tanazzulga uchragan, degan fikrga kelishimiz mumkin. O`z navbatida begonalashuv jarayoni qanchalik kengaysa, tanazzul ham chuqurlashib boraveradi. Masalan, ishlab chiqarish jarayonida mehnatning taqsimlanishi ro`y

www.arxiv.uz beradi. Bir qarashda bu taraqqiyot uchun qo`yilgan katta qadamdir. Lekin bunda ijtimoiy mulkka asoslangan shunday ishlab chiqarish munosabatlari shakllanadiki, uning asosida bevosita ishlab chiqaruvchi ishlab chiqarish vositalaridan uzoqlashib, asta sekinlik bilan o`z mehnatining natijasidan begonalashib boradi. Endi bu ishlab chiqaruvchi shaxs uchun mehnat unumining ham qizi І i yo`q. Marksizm ta`limoti bo`yicha xususiy mulk ijtimoiylashtirilgach, ishlab chiqarish vositalariga ishlab chiqaruvchilar umumiy egalik qilishlari kerak edi. Lekin ijtimoiy amaliyotda esa buning aksi bo`lib chiqdi. Siyosiy hokimiyatni bosib olgan proletariat ishlab chiqarish vositalarini endi davlat mulkiga aylantiradi. 73 yillik tarix davomida bizga uqtirib kelingan ijtimoiy mulk mutloq davlat mulki edi, bu mulk esa mulkchilikning eng jirkanch, adolatsiz turi bo`lib chiqdi. Mehnat kishisi xususiy mulkdan begona etilgan edi. Buning natijasida davlat mulki boshqaruv apparatining xususiy mulkiga aylantirildi va bu salbiy hol nomenklaturani «yangi» sinf sifatida shakllantirdi. Bu antigumanistik jarayonlar natijasida ishlab chiqarish o`zining haqiqiy egasini topa olmadi. Siyosiy jabhada ham jamiyatning ko`pgina a`zolari siyosiy hokimiyatdan begonalashtirildilar. Ya`ni, siyosiy hokimiyat bu - xalq hokimiyati, umumxalq hokimiyati, deb e`lon qilingan bo`lsa-da, aslida u ma`lum bir guruh - elitaning xususiy mulkiga aylandi. Buning asosida butun bir xalq davlat siyosiy hokimiyatidan begonalashdi va bu begonalashgan omma bilan nomenaklaturaning orasida ulkan jarlik paydo bo`ldi. O`z navbatida bu jarayonlar chuqur ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy tanazzulni keltirib chiqardi, totalitar davlat o`z-o`zidan parchalanib ketdi. Jamiyatda so І lom muhitni yaratishda ma`naviyat va madaniyatning roli katta. Madaniy sohadagi begonalashuv ham anchagina chuqur salbiy oqibatlarga olib keladigan ma`naviy tanazzulni keltirib chiqaradi. Chunki u individlarni barkamol shaxs bo`lib shakllanishlariga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Agar jamiyat a`zolari o`z ma`naviyatlari, boy madaniy meroslaridan uzoqlashib ketib, undan begonalashsalar, ular o`zlarining kelib chiqishlaridan tortib, to o`z millatlarining

www.arxiv.uz milliy urf-odatlari, an`analarini inkor qila boshlaydilar. Agarda yaqin o`tmishimizga murojat etsak, ushbu mulohazalarimizning yaqqol isbotini ko`ramiz. Masalan, boy madaniy merosimizdan begonalashuvimiz, atoqli adib Chingiz Aytmatovning ta`biricha, bizlarni manqurtlarga aylantiray dedi, ya`ni biz o`z xalqimiz tarixi, milliy ozodlik harakatlari va ularning sarkardalari jasoratlaridan, dinimiz va o`zligimizdan uzoqlashib qoldik. Davlatimiz mustaqilligiga erishib, madaniy begonalashuvni bartaraf etishni boshladik.Sotsiologiyadagi muhim begonalashuv hisoblangan ijtimoiy begonalashuv insonlarni muloqatdan, bir-birlaridan uzoqlashishlari natijasida yuzaga keladi. Inson o`z mohiyatiga ko`ra ijtimoiy xususiyatga egadir. O`zaro faoliyat tufayli paydo bo`lgan ehtiyojlar asosida insonlar doimo bir-birlari bilan munosabatlarda, muloqotlarda bo`ladilar. Muloqotning ijtimoiy ma`nosi shundaki, u madaniyat shakllari va ijtimoiy tajribalarni uzatish vositasi bo`lib xizmat qiladi. Ruhiy begonalashuv - bu insonning o`z mohiyatidan uzoqlashishdir. Bu muammoni nemis mutafakkiri Erix Fromm juda yaxshi ishlab chiqqan. Zamonaviy jamiyatni E. Fromm inson mohiyatini «mashinalashtirish», «kompyuterlashtirish» va «robotlashtirish» jarayonlari tufayli begonalashuvning bir mahsuli, deb ta`riflaydi. Psixologik va ijtimoiy begonalashuvni bir-birlariga yaqinligi shundaki, insonlar o`zaro munosabatlarda va amaliy muloqotda begonalashsalar, o`z-o`zlaridan begonalashuv ham yuz beradi. Chunki insonlarning bir-birlaridan begonalashishlari oqibatida ularda yakkalanish, zerikish va hayotga qiziqishni so`nishi vujudga kelishi mumkin. Buning natijasida insonning o`z kelajagiga, orzu- niyatlariga ishonchi yo`qolib, u o`zini begona deb hisoblaydi va bu jarayon ko`pincha salbiy oqibatlarga olib keladi. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, jamiyat hayotidagi turli xil begonalashuv jarayonlari tezroq ilmiylik va uy І unlik asosida bartaraf qilinsagina, jamiyat ijtimoiy so І lom sharoitda taraqqiy etadi va salbiy hodisalarning ta`siri o`z vaqtida bartaraf etiladi. Masalan, mehnatdan begonalashishni bartaraf etish uchun birinchi

www.arxiv.uz navbatda insonlarning o`z mehnatlari natijalaridan manfaatdor bo`lishlari va uning oqibatida esa mehnatga bo`lgan munosabatlarini tubdan o`zgartirib, ularni qiziqish va kuch- І ayrat bilan ishlashlarini tashkil etish kerak. Ishlab chiqarishni boshqarishdan begonalashuv muammosini bartaraf etish ham juda muhim ma`no kasb etadi. Buning uchun ishlab chiqarish munosabatlarini chuqur demokratiyalashtirish, korxona, tashkilot va muassasalardagi mavjud boshqaruv tizimlarini ijtimoiy adolat m`yorlari bilan takomillashtirish va ishchi, xizmatchilarga xo`jalik egasining aniq vazifasi, huquqi hamda mas`uliyatlarini topshirish kerak. Madaniyatdan begonalashuvni bartaraf etish uchun madaniy merosga munosabatni takomillashtirib borish, jamiyatning har bir a`zosi ma`naviy qadriyatlardan yaxshi habardor bo`lishi va madaniy qurilishga yetarli mabla І ajratilishini ta`minlash zarur. Ijtimoiy begonalashuvni bartaraf qilish uchun insonlarni bir-birlari bilan munosabatlari, muammolarini haqiqiy birdamlik va hamkorlik asosiga qurish kerakki, shunda har bir inson o`zini boshqalar ham uchun kerak ekanligini chin yurakdan his qilsin. Ruhiy begonalashuvni bartaraf etish choralari ijtimoiy begonalashuvni bartaraf etishning uzviy davomidir. Inson o`zini kimgadir kerakligini ruhan seza olsagina u hyech qachon tushkunlikka tushmaydi va yakkalanish, iztirobga tushish xavfidan xalos bo`ladi. Oqibatda uni o`z-o`zidan, o`z mohiyatidan begonalashuviga deyarli hyech qanday sabab qolmaydi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng qamrovli ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar jamiyat hayotining barcha sohalarini chuqur qamrab olib, davlatimizni rivojlangan mamlakatlar safidan tezroq o`z munosib o`rnini egallashiga hizmat qilmoqda. Albatta, ushbu ijtimoiy jarayonning bir tekisda kechishi muayyan qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Mazkur qiyinchiliklar ijtimoiy munosabatlarning alohida turi bo`lgan milliy mafkurani yaratish harakatlarida ko`proq namoyon

www.arxiv.uz bo`layotgani biz jamiyatshunoslarni ko`proq tashvishga solmoqda. Chunki, milliy mafkura mustaqil davlatning asosiy ma`naviy poydevorlaridan hisoblanadi. U siz hyech bir davlat barqaror rivojlanish xususiyatiga ega bo`la olmaydi. Milliy mafkuramiz esa biror bir siyosiy partiya, yoxud ijtimoiy harakatlarning emas, balki umumxalq manfaatlarini ifodalashi juda muhimdir. Ushbu mafkuraning mazmun va mohiyati millatimizning o`ziga xos bo`lgan tafakkur tarziga mos kelishi uni real hayotdan ajralmasligini ta`minlaydi. «Odamlarning ming yillar davomida shakllangan dunyoqarashi va mentalitetiga asoslangan, ayni vaqtda shu xalq, shu millatning kelajagini ko`zlagan va uning dunyodagi o`rnini aniq-ravshan belgilab berishga xizmat qiladigan, kechagi va ertangi kun o`rtasida o`ziga xos ko`prik bo`lishga qodir І oyani men jamiyat mafkurasi deb bilaman» Respublika Prezidenti tomonidan ilgari surilayotgan fikrlardan ma`lumki, milliy mafkurani shakllanishiga millatning o`ziga xos xususiyatlari: milliy urf- odatlar, qadriyatlar, an`analar va udumlar negizida shakllanadigan hamda rivojlanadigan tafakkur tarzi bevosita asos bo`ladi. Shu jihatdan qaraganda, milliy І oya va tafakkur o`zaro uzviy bo І liq tushunchalardir. Shuning uchun ularni bir- birlaridan sira ajratib olishimiz mumkin emas. Shu nuqtai nazardan, qaysi bir jamiyatda ushbu masalaga to` І ri munosabatda bo`lib, uning negizida milliy mafkura shakllansa, o`sha jamiyatdan taraqqiyot, erkinlik va ozodlik qaror topadi. O`rta asrlarda yashab o`tgan avlod-ajdodlarimiz hayot yo`llarni tahlil qilib ko`rsak, shunga amin bo`lamizki, al Forobiy, al Beruniy, Ibn Sino, Amir Timur, Ulu І bek, Navoiy, Bobur va boshqa ko`plab yuksak tafakkur egalari bo`lgan bobokalonlarimiz yashagan ijtimoiy-madaniy muhitda shakllangan tafakkur tarzi va milliy І oyalar naqadar teran va ilmiy asosga qurilganligini ko`ramiz. Demak, ajdodlarimiz yashagan o`sha davrlarda ushbu masalalarga katta e`tibor qaratilgan. Shuning oqibati o`laroq, Turon eli yuksak rivojlangan ilm-fan va madaniyat o`cho І i bo`lgan.

www.arxiv.uz Lekin baxtga qarshi, Yevropadagi mashhur Renesans davridan ancha ilgari yaratilgan bu taraqqiyot yo`lini biz asta-sekinlik bilan unuta boshladik. Milliy І oya, milliy mafkuraning asoslaridan bo`lgan ma`naviy boyliklarimizga qanchalik e`tiborimizni kamroq qaratsak, taraqqiyot yo`lidan shunchalik chetga chiqib keta berdik va milliy І oya o`rnini «mahalliychilik» І oyasi egalladi. Buning natijasida esa markazlashgan ulkan davlatimiz parchalanib, millatimiz tarqoq va qoloqlik darajasiga tushib qoldi. Yagona milliy І oyamizni mahalliychilik І oyasiga aylantirishimiz, buning natijasida esa tarqoqlilik va kuchsizlik darajasiga tushishimiz sababli avval chorizm mustamlakasiga, keyinchalik esa sobiq sovet imperiyasining arzon hom ashyo yetishtirib boradigan «viloyati»ga aylandik. Mana endi biz 130 yildan ortiq davom etgan mustamlachilikdan qutulib, yana markazlashgan va mustaqil davlatchiligimizga erishdik. Shu o`rinda aytishimiz joizki, bizdan oldin o`tgan avlodlarimiz yo`l qo`ygan xato va kamchiliklarni aslo qaytarmasligimiz zarur. Buning uchun esa o`sib kelayotgan yosh avlodni milliy istiqlol mafkurasi ruhida tarbiyalash kerak. Jamiyat hayotini sosiologik tahlil qilish shuni ko`rsatayaptiki, vatandoshlarimiz ushbu milliy mafkura mohiyatini borgan sari chuqurroq tushunib borayotganlarini qayd qilish mumkin. sotsiologiya va boshqa ijtmoiy-gumanitar fanlar doimiy ravishda o`zlarining ham nazariy, ham amaliy tadqiqotlari bilan milliy istiqlol mafkurasi І oyalarini hayotga tadbiq etishning samarali usullarini chuqurroq tadqiq etishga mavjud barcha imkoniyatlarini amalga oshirishlari kerak.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi.- T.: «Sharq», 1999. 2. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz. - T.: «O`zbekiston», 2000. 3. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi. - T.: «O`zbekiston», 2000. 4. Karimov I.A. Imom Abu Mansur al-Moturidiy tavalludining 1130 yilligini nishonlash to` І risida. -O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori // Xalq so`zi. - 1999. - 10 dekabr. 5. Jo`rayev N. Tarix falsafasi. - T.: «Ma`naviyat», 1999. 6. Aliqoriyev N.S. va boshqalar. Umumiy sosiologiya. - T.: Universitet, 1999. 7. Bekmuradov M.SOTSIOLOGIYA asoslari. - T.: «Fan», 1994. 8. Begmatov A.SOTSIOLOGIYAga kirish.- Andijon, 1995. 9. Yunusov K.SOTSIOLOGIYA. Metodik o`quv qo`llanmasi. - Andijon, 1997. 10. Xolbekov A., Idirov U.SOTSIOLOGIYA. Lu І at. - T.: Ibn Sino, 1999. 11. Aristotel. Sochineniya, tom 4. - M.: 1971. 12. Asmus. Antichnaya filosofiya. - M.: 1999.

O'xshashlar

Sotsiologiya fanining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari

Sotsiologiya faninng vujudga kelishi va taraqqiy etishi

Sotsiologiya fanining sohaviy tizimi va ijtimoiy fanlar tizimidagi o’rni

Sotsiologiya fanining predmeti, obe‘kti va ijtimoiy fanlar tizimida tutgan o’rni

Ta’lim va tarbiya sotsiologiyasi