Антик дунё социологияси - Sotsiologiya - Referatlar

Антик дунё социологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.5 KB

Ko'chirib olish

Антик дунё социологияси Режа: 1. Антик дунё социологлари инсон мавқеи тўғрисида. 2. Антик дунёда жамият ва шахс омиллари. 3. Платон ва Аристотелнинг антик дунё фалсафий фикр тараққиётида тутган ўрни.

Антик дунё социологияси, жаҳон социология мактабининг назарий- маънавий пойдевори ва унга доимий илҳом бағишловчи бебаҳо обидаси ҳисобланади. Антик дунё ҳаётига инсонни инсон томонидан сотиш ва сотиб олиш тартиботларининг кириб келиши билан табиатни ўзлаштириш, табиат билан ҳамкорлик қилиш ва у билан уйғунлашиш ўрнига инсонни эксплуатация қилиш даври бошланди. Бу эса антик давр учун хос бўлган инсоннинг маънавий ҳурлиги даврининг таназзулга юз тутишига сабаб бўлди. Антик давр социологияси ўзи юзага келган давр ижтимоий тузуми ва тартиботлари, давлат ва жамият қурилиши, ана шу тизимлардаги шахсларнинг ўрни ва роли, сиёсий ва маънавий ҳаёт жараёнларининг ёрқин ва реал ифодаловчи сифатида ғоятда сабоқлидир Антик давр социологиясининг илк намуналари Кичик Осиёнинг ғарбий соҳиллари-Иония ўлкаси шаҳарларида яшовчи греклар томонидан дунёга келтирилди. Антик дунё социологиясини юзага келиши ҳамда тараққиёт тенденциялари хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда уни шартли равишда қуйидагича гуруҳлаш мумкин: 1. энг қадимги грек социология мактаб. Бу гуруҳга эрамиздан олдинги XII асрда яшаб ижод этган Гмердан бошлаб эрамиздан олдинги VI асргача амал қиган Милет (кичик Осиёда энг йирик шаҳар) мактаби вакилларри (Фалес, Анаксимандр, Анаксимен) ҳамда Грециянинг турли шаҳарларида яшаб фаолият юритган Ксенофан Пифагорнинг социологик қарашларини киритиш мумкин. Энг қадиги грек социологиясии мустақил ижтимоий-назарий тадқиқот предмети сифатида эмас, балки аниқ табиий фанлар, яъни математика ва табиатшунослик берган илк тадқиқот натижалари билан ижтимоий фанлар, хусусан мифология ва санъат борасида эришилган дастлабки тафаккур маҳсулларининг уйғунлашуви оқибатида юзага келган.

Милет философларнинг тўнғич вакили Филеснинг фикрича, жамият ва табиатнинг асосини дастлабки таркибий модда ҳисобланган сув омили ташкил этади. Унинг таъкидлашича, табиатдаги жаъми ўзгаришлар сув ва суюқликлар туфайли рўй беради. Сув туфайли таркиб топган ҳамма нарсада жой мавжуддир. Табиатдаги жаъмики нарсалар эса сув иштирокида юзага келганлиги сабабли уларнинг ҳаммасида жон бор. Фалес фикрининг исботи учун янтарь тошини мисол қилиб келтиради. Фалес хамма нарсада жон борлигини ғояси табиат ва жамиятга инсоний ёндошувнинг илк куртаклари шакилланшига туртки бўлди. Милет мактабининг яна бир йирик намоёндаси Анаксимент оламнинг асосини ташкил этувчи дастлабки модда сифатида ҳавони илоҳийлаштиради, ҳавонинг табиатда йиғилиши ва сиқилиши натижасида сув, тупроқ, тош ва оловдан иборат зарурий қисмлар юзага келади. ҳаво Анаксимен назарида дунёни ўраб турган нафас бўлиб, бу нарса табиатда жаъмики нарсаларга ўз таъсирини ўтказиб туради. Ҳаво инсоннинг амал қилиш макони ҳисобланади ва ҳавосиз қолган пайтда ҳар қандай жисм таркибий ва мазмуний ўзгаришга юз тутади. Қадимги грек социологлари орасида Самон шаҳрида туғилиб фаолият юритган Пифагор алоҳида ўрин тутади. Пифагор яшаган даврда турли-туман примитив архаик диний мутаассиблик ўрнига нисбатан умимийроқ моҳият касб этувчи худоларга сиғиниш таомилга кира бошлади. Пифагор нуқтаи назарига кура, олам абадий бўлиб, инсондаги руҳ маълум муддатдан сўнг бошқа нарсаларга кўчади. Пифагор ана шу таълимот асосида оламдаги ҳамма нарсанинг жисман ва руҳан қариндош эканлигини исботлашга уринган. Пифагорнинг табиат ва жамиятдаги “жон” нинг кўчиб юриши ғояси ҳамда атроф-муҳитдаги жаъмики нарсарнинг бирлиги ва қариндошлиги дунёни ўзаро муроса мувозанатида сақлашга давъат этувчи социологик қарашлар сифатида инсоният тарихида муайян ролъ ўйнайди.

2. Грек демократияси равнақи даври социологияси . Бу босқич жамиятшунолар сафига Гераклит, Парменит, Зенон, Эмпедокл, Анаксагор, Протагор, Горгий ва бошқаларни киритиш мумкин. атоқли грек мутафаккири Гераклит фикрига кўра, ҳамма нарсалар табиатда фақат бир нарсадан яралган ва шу бирламчи нарсага албатта қайтади. Бу бирламчи асос эса “олов”дир. Зеро, олов табиатдаги энг фаол ўзгарувчан ходисадир. Гераклит табиатда ва жамиятда қарама-қаршиликлар шунчалик ўзаро рақобат холида бир-бирига айланиб туради. Улар моҳияттан ягона асос (олов) дан иборат бўлганлиги сабабли, бу модда ва ходисалар ўртасида қарама-қаршиликлар ўзгарувчандир ва доимий хусусиятга эга эмасдир. Гераклит илк дафъа донишмандлик ва ақлни ва билимдан фарқлай билди. Кўп билимлилик кишини ақлли, донишманд қилавермайди. Агар кўп билим олиш кишини оқил қилганида Гесиод ва Пифагор ҳам ақлли, донишманд бўлишар” 1 , деб ёзади. Гераклитнинг ижтимоий қаралари Парменид ва унинг шогирти Зенон томонидан танқид остига олиниб, дунё ўзгарувчан эмас, аксинча, ўзгармас моҳиятга эга эканлигини асослашга уриндилар. Грек маданиятининг йирик намоёндаси Эмпедокл илм ва маърифатнинг ижтимоий фойдалилик функциясини асослаб берди. У илм қилиш бу бефойда моҳиятлар хусусида баҳс юритиш эмас, балки уни инсон онгига хизмат қилдиришдан иборат, деб билди. Эмпедокл фикрига кўра, жамият ходисаларини ўзаро билаштирувчи ва ажратиб юборувчи икки куч бошқариб туради. Кишиларни ўзао бирлаштирувчи, уларни энг инсоний фаолига бошловчи куч-муҳаббат (Эмпедокл бу кучни айни вақтда меҳр, ҳурмат, гармония ва ҳатто Афродита ҳам деб атаган ) бўлиб, одамларни ажратиб юборувчи куч бу- нафрат, ҳасад, жоҳилликдир. 1 Г.Ф.Асмус.Агнтичная философия. М., Высшая школа, 1999.Стр.22.

Эмпедоклдан фарқ қилиб, Анаксагор инсоннинг илм-маърифатга интилишидан кўзланган бош мақсад-атроф муҳитни ўраб турган борлиқ ҳамда космос моҳиятини англашдан иборат, деб билди. У “илм илм учун” деган ақида асосида иш тутди. 3. Антик дунё оламининг “олтин даври”. Бу даврдаги социологик қарашларни илгари сурган мутафаккирлар қаторига инсониятнинг буюк даҳолари Сократ, Левкипп, Демокрит, Платон, Аристотель ва бошқаларни киритиш мумкин. Сократ (Суқрот) нинг социологик қарашларида табиат ва жамият жараёнларида шунчалик иштирок этиш эмас, балки унда қандай қилиб яхши яшаш, камолотга эришиш учун санъат сирларини билиш зарурлиги ғояси етакчидир. Билим муайян турдаги предметлар ва ҳодисаларнинг умумийлик хусусиятларини аниқлашдан иборатдир. Билим предмет ҳақидаги тушунча бўлиб, билиш тушунчани аниқлашдан бошланади. Сократнинг нуқтаи назаига кўра, инсон фаолияти унинг яхшилик, савоб, орият, инсоф ҳақидаги тушунчалари мазмунидан иборат бўлиб, бу тушунчалирни шахс қандай тушуниши катта аҳамиятга эга. Шундай экан, инсон фаолиятини яхшилаш учун унинг феъл-атвори ва тарбия тўғрисидаги қарашлари, тушунчаларини тартибга солиш зарурдир. Сократнинг бўюк шогирди Платон ижтимоий тараққиёт ва инсон мавқеи хусусида бебаҳо фикрлар баён этган. Платон ўзининг “Филеб” деб номланган асарида инсоннинг эзгуликдан иборат фаолият қуйидаги талабларни бажариш асносида рўй бериши айтилади: 1) илоҳий ғоя моҳиятини англаш; 2) илоҳий ғоя талабларини ҳаётга синдириш; 3) тафакку ва билимларга эга бўлиш; 4) илм ва санъатнинг бирор турини эгаллаш, тўғри фикр қилиш масаласига эга бўлиш; 5) тоза, ҳалол ҳиссиёт воситалардан, масалан, мусиқа товуши, тасвирий санъатдан завқ-роҳат ола билиш. Платоннинг ўқтиришига кўра, тўғри фикр қилиш малакасига эга бўлиш деганда бирор бир ҳаётий воқеа таҳлили чоғида масаланинг аввал яхшилик томонида рўй берганлигини тушунтиришга интилиш, агар бундай

тушунишга имкон бўлмаса, мазкур ҳодисанинг юз берганлиги моҳиятини англашга интилиш, демакдир. Платон эзгуликни англаш-худони англаш, эзгулик табиатига эга бўлиш эса худо моҳиятига тегишли бўлиш, унинг узвий бир қисмига айланиш, деб ўргатади. Платон инсоннинг ижтимоий урнини белгилашда ҳар бир киши даставвал ўз давлатининг фуқароси бўлиши лозим, деб таъкидлайди. Платон мураккаб ижтимоий-сиёсий муҳитда яшаганлиги сабабли идеал давлат қурилиши орзусида яшаган. Унинг эзгулик асосига қурилган идеал давлат тузуми қуйидаги фазилатларга эга бўлиш лозим: 1) донишмандлик; 2) жасорат; 3) ҳар ишни оқилона меъёрни сақлай билиш; 4) адолат. Давлат тизими уч хил страта-ижтимоий табақа ҳукмдорлар, ҳарбийлар ва ишлаб чиқаришда банд бўлган меҳнаткашлар донишманд бошқарувчи гуруҳ раҳбарлигида гормоник тузумни ташкил этадилар. Платон академиясининг етук толиби, жаҳон ижтимоий тафаккур оламига ҳисса қўшган мутафаккир Аристотель ҳисобланади. Аристотель ўз давридаги мавжуд стратификацион, яъни ижтимоий табақалашув тартибларини қўллаб-қувватлайди. Аристотель комил инсон, комил фуқаро, адолат давлат хусусидаги қарашларини илмий асослашга интилди. Комил инсон тарбияси шахснинг ўз давлатига бўлган юксак ватанпарварлигини, ўз ижтимоий-сиёсий тузуми садақатни шакллантиришдан бошланади. Комил фуқаро тарбиясига эса ҳар томонлама мукаммал давлат тартиботини юзага келтиришдан бошланади. Демак, комиллик тизимидаги “давлат-фуқаро-инсон” тартиботи Аристотелнинг давлат ва жамиятни мукаммаллашдан иборат социологик концепциясини ташкил этади. У жамият аъзоларининг маънавий-мафкуравий тарбияси масаласида умумдавлат нуқтаи назаридан турди. Жамиятнинг тарбиявий вазифаси хусусий шахслар ёки алоҳида гуруҳлар қўлига топшириб қўйилмаслиги лозим. Аристотель давлат ва жамиятнинг идеал мақсадлари

муштарак, умумий бўлганлиги сабабли ҳам мазмуний асоси бир хил бўлган тарбиявий тизим ишга тушмоғи зарур, деб ҳисоблайди. Ижтимоий жараён, Аристотель таъбирига кўра имкониятлардан натижаларга ўтишга бўлган интилишдир. Одамлар ижтимоий жараёнда қанча кўп иштирок этсалар давлат ва жамиятнинг ижтимоий-сиёсий асослари шунчалик мустаҳкамланиб боради. Кишиларнинг ижтимоий жараёнларда якдил ва оммавий иштироки адолат, инсоф, садоқат сингари тушунчаларга эга бўлган умумий қарашларни таркиб топтиради. Давлат тузуми ҳамда жамиятнинг барқарорлигини сақлаш учун кишиларга мавжуд ижтимоий тузумга нисбатан туғилиши мумкин бўлган сиёсий-ахлоқий ва иқтисодийқ маънавий ҳавфлар хусусида маълумотлар бериб бориш ҳамда уларда хавотирлик кайфиятини шакллантириб бормоқ зарур. Шундагина улар давлат ва жамият мустаҳкамлиги устида қайғура бошлайдилар. Давлат бошқарувида иштирок этишга иштиёқманд ва амалдорлик даъвосида бўлганлар қуйидаги сифатларга эга бўлишлари лозим: “ Мавжуд давлат тузумини чин дилдан севмоғи, катта куч ва энергияга эга бўмоғи,..., одамларга хайрихоҳ ва адолатли бўлмоғи, асосий фаоият мезони деб одамлар манфатини давлат мафатлари билан уйғун холда хал этиш малакасига эга бўлмоғи лозим” 1 Ҳар қандай мамлакатдаги ижтимоий тартибсизликлар, инқирозлар ва давлат тўнтаришлари ижтимоий тенгликнинг бузилишидан келиб чиқади. Аммо тенглик тушунчаси ўз мазмунига кўра ҳам миқдор жиҳатдан, ҳам мавқе-мартабага кўра фарқланади. Мавқега кўра тенглик жамиятдаги ўнта обрўли шахс мавқеи 100-200та оддий фуқароларнинг мавқеига мос бўлиши мумкин. Шу боисдан мавқени ҳисобга олиб ижтимоий тенгликни амалга ошириш жамиятда барқарор муҳитни сақлаш инконини беради. Миқдорий тенгликни таъминлаш учун эса давлат бошқарувини амалга оширишда у ёки 1 Аристотель сочинение, Т.4, С.53.

бу худуд вакилларидан тенг миқдордаги амалдорларни вазифаларга тайинлашни тўғри йўлга қўйиш зарурдир. Демократик асослардаги давлатларда ҳокимиятни эгаллаш учун қилинадиган тўнтаришлар одатда демагоглар томонидан амалга оширилади. 2 Аристотель жамиятни ижтимоий стратификация тизимида барқарорлик, турғунлик мезонига амал қилиши зарурлигини таъкидлайди. Ҳар бир шахс нафақат мавжуд давлат тузумига, балки ўз ижтимоий табақасига ҳам содиқ қолиши ҳамда ўз касби-кори, хизмат соҳаси доирасида камолотга интилиш лозим. Кишиларнинг бир соҳадан бошқа соҳаларга, бир ижтимоий мавқе доирасидан бошқасига ўтиши давлат тартиботларига умумий ишончи пасайтиради. Аристотель давлат тузумини олти хил кўринишга таснифлаб, улардан учтаси (монархия, аристократ ва полития) тўғри ва учтаси (трания, олигархия ва демократия) нотўғри давлат тузумлари, деб ҳисоблайди. Аристотель трания, олигархия ва демократия асосидаги давлат тузумларини нотўғри деб таснифланишига асосий сабаб, бундай давлат тузумларида ҳокимият тепасига золим шахслар (тирания), бойликка ҳирс қўйган номуносиб шахслар (олигархия) ва демократия тузумида гарчи кўпчилик озчилик устидан хукмрон бўлса-да, баъзан ижтимоий-генетик келиб чиқиши бетайин бўлган айрим фуқаролар ҳам келиб қолиши мумкин, деб хавотирланади. Натижада узоқ давр мобайнида умумий эришилган жамият фаровонлиги ҳам таназзулга юз тутади. Хуллас, Аристотель антик дунё социологияси тарихини энг мазмундор даври бўлмиш грек социология мактабига мантиқий якун ясаган. Унинг социологик қарашлари дастлаб қадимги Римнинг социология мактаби намоёндалари (Цицерон, Лукреций, Вергилий, Гораций, Овидий) га ҳаётбахш илхом бағишлади, сўнгра эса ўрта асрлар шарқининг буюк Мутафаккирлар Фаробий, Беруний, Ибн Сино, Ибн Рушдлар дунёқарашлар ўз таъсирини кўрсатди. 2 Аристотель, Соч. Т.4,С.5

O'xshashlar

Антик дунё социологияси (2)

Таълим социологияси тарбия социологияси

Фан социологияси

Ижтимоий тузилмалар социологияси

Олий таълим социологияси