F.Fukuyama va S.Xantington nazariyalari

F.Fukuyama va S.Xantington nazariyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

15

Hajmi:

81.0 KB

Ko'chirib olish shartlari

F.Fukuyama va S.Xantington nazariyalari Reja: 1. Mondializmning vujudga kelishi. «Tarixning oxiri». F.Fukuyama 2. Irratsionalizm va ratsionalizm qarama-qarshiligi 3. J.Attali va K.Santoro nazariyalari 4. Tarixni o'rganishda sivilizatsion yondashuv 5. Sivilizatsiyalar xususiyatlari va ular rivojlanishining xilma-xil yo'llari 6. Sivilizatsiyalar to'qnashuvining shakllari

Ma'lumki, o'tgan asrning asosiy geosiyosiy qarama-qarshiligi “sovuq urush”da yaqqol namoyon bo'lgan. Bu davrda uning intihosi, umuman jahon hamjamiyatining kelajagi to'g'risida turli yondashuv va nazariyalar ilgari surildi. Ba'zi olimlar yadroviy halokat dunyo taraqqiyotiga yakun yasashini ta'kidlagan bo'lsa, boshqalari Sharq va G'arb o'trasidagi ziddiyat oxir-oqibatda yagona umumsayyoraviy tartibotga bo'ysunishga olib kelishini uqtiradi. Aynan ana shu yondoshuv mondializm nazariyasining mazmun-mohiyatini ifoda etadi. Ushbu konsepsiya G'arbning “sovuq urush”da erishgan g'alabasidan ancha ilgari paydo bo'lgan edi. Unga ko'ra, to'liq sayyoraviy integrasiyaning ro'y berishi muqarrar bo'lib, davlatlar, xalqlar, millatlar va madaniyatlarning xilma-xilligi bosqichidan yagona dunyo, ya'ni “One World”ga o'tish amalga oshadi. Ushbu g'oyaning ildizlarini O'rta asrlarga va uzoq o'tmishga borib taqaladigan ba'zi utopik nazariyalarda ko'rish mumkin. Bunday ta'limotlarga ko'ra, tarixning muayyan kulminasion davrida erdagi barcha xalqlar yagona saltanat ostida birlashadi va qadimdan davom etib kelgan ziddiyatlar, to'qnashuv hamda muammolar barham topadi. Mondialistik g'oyalar ko'proq betaraf pozisiyada turgan turli kasbdagi evropaliklar, ingliz liberallariga, shuningdek sho'rolarga xos bo'lgan. XIX asr oxiridan boshlab jahon biznes olamidagi yirik shaxslar tomonidan mondialistik ruhdagi tashkilotlar tuzilgani ma'lum. Masalan, ser Sesil Rous tomonidan tuzilgan “Davra stoli” guruhi a'zolari “yagona Dunyo hukumatini tuzish va butun dunyoda to'siqsiz savdo tizimini shakllantirishga hissa qo'shishi” shart edi. Ushbu “davra stoli” doirasida yuritilgan bahs-munozaralarda ko'pincha sosialistik va liberal- kapitalistik g'oyalar qorishib ketar va kommunistlar ushbu tashkilotdagi yirik moliya kapitali vakillari bilan hamkorlik qilar edi. Ularning barchasini umumsayyoraviy birlashuv utopik g'oyasi bir-biri bilan bog'lab turgan. Rus olimi A.Duginning fikricha, Millatlar Ligasi, BMT va YUNESKO kabi nufuzli xalqaro tashkilotlar ham ana shunday mondialistik ruhdagi tashkilotlar sirasiga kiradi. XX asr davomida bunday mondialistik tashkilotlar ortiqcha shov-shuvlardan qochib, yashirin, sirli tusga ega bo'lib, nomini tez-tez o'zgartirib turgan.

AQShning butun G'arb olamida, qolaversa, butun Yer yuzida strategik jihatdan eng qudratli davlatga aylangani sari u mondializmning asosiy shtabiga aylandi. Bu “shtab” a'zolari hokimiyatga muqobil maslahatchilar, tahlilchilar va strategik tadqiqotlar markazlaridan iborat tizimni shakllantirdi. Shunday qilib, mondialistik tashkilotlarning uch asosiy markazi vujudga kelgan va faoliyat yuritgan bo'lsa-da, ular rasman G'arb jamoatchiligiga uzoq vaqt ayon bo'lmagan. Rasmiy tashkilot hamda tizimlardan farqli o'laroq, bu guruhlar rejalashtirish va tadqiqotlar sohasida erkin faoliyat yuritishib, BMT va boshqa xalqaro tashkilotlar komissiyalari faoliyatini belgilovchi qat'iy qoidalar va rasmiyatchilikdan xalos edi. Amerikalik yirik bankir Morgan asos solgan “Xalqaro munosabatlar bo'yicha kengash” dastlabki mondialistik tashkilotlardan bo'lgan. Ushbu norasmiy tashkilot AQShning jahon hamjamiyatiga nistabatan olib boradigan strategiyasini ishlab chiqish, “Dunyo hukumati”ni tashkil etish va sayyorani to'lig'icha yagona qolipga solishni maqsad qilib faoliyat yuritgan. Bu tashkilot 1921 yilda “Butun jahon tinchligi uchun Karnegi Jamg'armasi”ning sho''basi sifatida tashkil topgan. Uning a'zolari hisoblangan barcha yuqori mansabdagi siyosatchilarni sayyoramizning kelajagi to'g'risidagi mondialistik qarashlar birlashtirgan. 1954 yilda ikkinchi mondialistik tizim - Bildenberg klubi yoki Bildenberg guruhi tashkil topadi. U “nafaqat” amerikalik tahlilchi, siyosatchi, moliyachi va ziyolilar, balki ularning evropalik hamkasblarini ham birlashtiradi. 1973 yilda Bildenberg guruhi faollari tomonidan uchinchi muhim mondialistik tizim “Trilateral” (Trilateral) – “Uch tomonlama komissiya” tashkil etiladi. Ushbu tashkilotning AQShdagi shtab-kvartirasidan (345 East 46th street, New York) tashqari yana ikki qarorgohi Yevropa va Yaponiyada mavjud bo'lgan. “Trilateral” fundamental geosiyosiy nuqtai nazardan bozor iqtisodiyoti hamda texnik rivojlanishda etakchilik qilayotgan Amerika qit'asi, Yevropa va Yaponiya nazorat qilayotgan Tinch okeani hududidan iborat “uchta eng ulkan hudud”ni AQSh va atlantizm boshchiligida birlashtirishni nazarda tutgan edi.

Bildenberg va Trilateral kabi mondialistik guruhlarga “Cheyz Manxetten bank”ning egasi yirik sarmoyador Devid Rokfeller boshchilik qilgan. Bundan tashqari, barcha mondialistik loyihalarni ishlab chiqish va amaliyotga joriy etishda atlantizmning doimiy tahlilchilari, geosiyosatchi va strateglari hisoblangan Zbignev Bjezinskiy, Genri Kissinjer va Jorj Boll kabi mashhur siyosatchilar xizmati beqiyos bo'lgan. Barcha mondialistik loyihalarning asosiy yo'nalishi “demokratik”, “gumanistik”, “progressiv” qadriyatlarni keng targ'ib etish va G'arbning strategik ustuvorligi ostida yagona dunyo tizimiga o'tishni ko'zda tutadi. Ammo, ta'kidlanganidek mondializmga qarshi kayfiyatlardan xalos bo'lish maqsadida siyosatchi, jurnalist, ziyoli, moliyachi hamda tahlilchilardan iborat parallel tuzilmalar ham tashkil etilgan. Mutaxassislarning fikricha, bunday tuzilmalar “Yagona Dunyo hukumati” loyihasini keng ommaga e'lon qilish oldidan o'ziga xos zamin hozirlashi kerak edi. Chunki bunday olamshumul dasturning kutilmaganda e'lon qilinishi kuchli qarshilikni keltirib chiqarishi mumkin edi. Mondialistik tashkilotlar tuzadigan va amalga oshiradigan dasturlar uslubi bilan jihatidan bir- biridan farqlansa-da, nazariy jihatdan bir maqsadga etaklaydigan vosita bo'lgan. Mondializmda konvergensiya nazariyasi muhim o'rin tutadi. O'tgan asrning 70-yillarida Z.Bjezinskiy boshchiligida “so'l” tahlilchilar tomonidan ishlab chiqilgan ushbu nazariya “sovuq urush” davrida yaqqol namoyon bo'lgan mafkuraviy va geosiyosiy qarama-qarshilikka yangi madaniy-mafkuraviy tamaddunni vujudga keltirish orqali barham berish mumkinligini asoslaydi. U sof atlantizm va kontinentalizm oralig'idagi, aniqroq aytganda, sosializm va kapitalizmni uyg'unlashtiradigan tamaddun bo'lishi kerak edi. Bu nazariya asoschilari marksizmdan xalos bo'lish uchun uning sosial- demokratik yoki revizionistik ruhdagi mo''tadilroq andozasini qabul qilishi lozimligini ta'kidlagan. Buning uchun esa “proletariat diktaturasi”, “sinfiy kurash”, “ishlab chiqarish kuchlarini nasionalizasiya qilish” va “xususiy mulkni bekor qilish” degan marksistik atamalardan voz kechish zarur edi. Bu o'z navbatida, liberal G'arbda bozor erkinligini bir oz cheklash, iqtisodiyotga davlat aralashuvini

qisman bo'lsa-da kiritishni taqozo etardi. Madaniy mushtaraklik esa, ma'rifatparvarlik va insonparvarlik qadriyatlarida ifodalanishi mumkin. Zero, G'arbdagi demokratik tuzumlar ham, sho'rolarning ijtimoiy axloq tizimi ham ana shu umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan. “Konvergensiya nazariyasi” asosida paydo bo'lishi mumkin bo'lgan Dunyo hukumatiga SSSR va AQSh tomonidan sayyoramizni birgalikda boshqarish imkoniyati berilishi nazarda tutilgan edi. Bu vaziyatda Yer yuzidagi xalqlar geosiyosiy ziddiyat bosimidan xalos bo'lib, “sovuq urush” tugashi va umumiy tinchlik davri boshlanishi kerak edi. E'tiborli jihati shundaki, mondialistik markazlarning Moskvada ham o'z vakillari bo'lgan. Jumladan, akademik Gvishiani “Trilateral”ning sovetlar davlatidagi sho''basi bo'lgan tizimli tadqiqotlar institutiga rahbarlik qilgan. G'arbdagi va Rossiyadagi ayrim geosiyosatchilar fikricha, sobiq Ittifoq davrida qayta qurish siyosatini amalga oshirgan Mixail Gorbachev va uning maslahatchilari tayangan mafkuraviy asos konvergensiya nazariyasi edi._ Mondializmda eng mashhur tadqiqotlardan biri – bu Djons Xopkins Universiteti professori Frensis Fukuyamaning “Tarix intihosi” nazariyasidir. Ko'pchilik olimlar, davlat arboblari, geosiyosatchi mutaxassislar fikricha, G'arb atlantizmining g'alabasi va sobiq sho'ro davlatining qulashi mondialistik loyihalarning barham topishi yoxud mantiqan o'zgarishiga olib kelishi kerak edi. 1990 yillarning boshida mondializmning yangi ko'rinishi sifatida F.Fukuyamaning “Tarix intihosi” maqolasi asosida ishlab chiqilgan doktrina paydo bo'ldi. Jiddiy shov-shuvlarga sabab bo'lgan ushbu maqolada ilgari surilgan g'oya siyosatchilar va boshqa ko'plab taniqli mutaxassislar tomonidan neomondializmning g'oyaviy bazasi sifatida talqin qilina boshlandi. Xo'sh, ushbu g'oyaning mazmun-mohiyati nimalardan iborat? Mazkur maqolada F.Fukuyama tarixiy jarayonlar rivojining quyidagi andozasini taklif qiladi. Insoniyat “ijtimoiy voqelik noto'g'ri boshqarilgan” va “qoloqlik” hukm surgan zulmatli davrdan kapitalizm, zamonaviy G'arb tamadduni, bozor iqtisodiyoti va liberal-demokratik mafkuraga asoslangan tuzum sari intilib kelgan.

Sho'ro davlatining parchalanishi eng so'nggi “irrasionalistik” andozaning qulagani tarix intihosi hamda Yer yuzida yangicha davr boshlanganini anglatadi. Dunyo taraqqiyoti bundan buyon “bozor va demokratiya”ning rasional qonunlariga asoslanadi. Bozor munosabatlari va demokratiya G'arb madaniyati mahsuli bo'lsa-da, yangi tuzum barcha mintaqalarni qamrab olgan holda mamlakatlarni iqtisodiy rivojlangan markazlar atrofida birlashtiradi. F.Fukuyamaning nazariyasiga yaqin fikrlar evropalik olimlar asarlarida ham uchratish mumkin. Chunonchi, uzoq vaqt davomida Fransiya prezidenti Fransua Mitteranning maslahatchisi hamda bir oz vaqt Yevropa Tiklanish va taraqqiyot banki direktori lavozimida ishlagan J.Attali “Gorizont chizig'i” kitobida shunga o'xshash nazariyani ilgari surgan. J.Attalining fikricha, hozirgi vaqtda taraqqiyotning uchinchi davri - qadriyatlarning universal ekvivalenti bo'lgan “pul davri” boshlangan. Uning nazarida, jahonda yagona liberal-demokratik mafkura, bozor tizimi va informasion texnologiyalarning rivojlanishi tufayli dunyoda yangi manzara vujudga keladi, butun tarixiy taraqqiyot davomida hukmronlik qilgan geosiyosiy voqeliklar ahamiyati susayadi. Bu hol G'arb va Sharq o'rtasidagi ziddiyatni ifoda etgan geosiyosiy dualizmning bartaraf etilishiga sabab bo'ladi. Shu bilan birga, yaxlit umumdunyoviy tizim “geoiqtisodiyot” tamoyillariga asoslangan yangi geosiyosiy voqelikka aylanadi. Ta'kidlash joizki, “Geoiqtisodiyot” mondialistik geosiyosatning o'ziga xos ko'rinishi bo'lib, u geosiyosiy yondashuvning mazmun-mohiyatini ifoda etuvchi jo'g'rofiy, madaniy, mafkuraviy, etnik, diniy va boshqa xususiyatlarni emas, asosan iqtisodiy omilning hududga munosabatini ustuvor omil sifatida tan oladi. “Geoiqtisodiyot” uchun alohida shaxsning yashash tarzi, takomili, madaniy qadriyatlari va an'analarini e'tiborga olmaydi. U voqelikni yirik ishlab chiqarish, axborot markazlari, foydali qazilmalar va jahon birjalari markazlari bilan bog'liq holda talqin etadi. J.Attalining geoiqtisodiy yondashuvi “yagona dunyo”da quyidagi yangi iqtisodiy markazlar bo'lishi mumkinligini asoslaydi:

- Janubiy va Shimoliy Amerikani birlashtirgan yagona moliyaviy-sanoat hududi; - Iqtisodiy integrasiyalashuv natijasida paydo bo'lgan Yevropa hududi; - Yaponiya, Tayvan, Singapur kabi bir qancha raqobatchi markazlarni o'z ichiga olgan “yangicha taraqqiyot” zonasi - Tinch okeani mintaqasi hududi. J.Attali bu uch mondialistik hudud bir-biri bilan iqtisodiy va mafkuraviy jihatdan uzviy bog'liq bo'lgani bois, ular o'rtasida jiddiy farq yoki qarama-qarshilik vujudga kelmaydi, deb ta'kidlaydi. Bu hududlar jo'g'rofiy joylashuv jihatidangina farqlanib, atrofidagi rivojlanmagan mintaqalarni uzviy bir tizimga tarzida birlashtiradi. Shu tariqa Yer yuzida mavjud bo'lgan geosiyosiy qarama-qarshilik barham topadi. G'arbga qarshi tura oladigan qutbning mavjud emasligi Yevrosiyoda yangicha yondashuvlarni joriy etish jarayonini tezlashtiradi. J.Attalining ta'kidlashicha, bu geoiqtisodiyot davrining boshlanishidan dalolat beradi. Xulosa qilib aytganda, geosiyosat tarixida o'ziga xos o'rin tutgan bunday tadqiqotlar muhim ilmiy - nazariy ahamiyat kasb etadi. Zero, ushbu izlanishlar xalqaro munosabatlar amaliyotini atroflicha o'rganish hamda nazariy umumlashtirish negizida yangi ilmiy echimlar va xulosalar qilishga xizmat qilgan. Shu ma'noda, keyingi yillarda Markaziy Osiyoda jadal kechayotgan geosiyosiy jarayonlarni tadqiq etayotgan olimlar uchun bunday tadqiqotlarning o'rni va ahamiyati beqiyosdir.

Adabiyotlar: 1. Жалилов А., Хэлфорд Маккиндернинг геосиёсий қарашлари // Жамият ва бошқарув, 2006, 2-сон. 2. Ўзбекистонда политология.-Т.:Шарқ, 2002. 3. Дугин А. Основы геополитики. Часть первая. -М.:Арктогея,1997. 4. Нартов Н.А. Геополитика. Учебник для вузов. -М. : ЮНИТИ , 1999. 5. Независимый Узбекистан. Научно-популярный словарь.-Т.:Шарқ, 2003. 6. Поздняков Э.А. Геополитика. - М., Культура, 1995. 7. Хантингтон С. Столкновение цивилизаций и переустройство мирового порядка // «Полис», 1994, № 1. 8 . Хантингтон С. Столкновение цивилизаций и переустройство нового мирового порядка. - М.: ACT , 2003. 9. Бжезинский Великая шахматная доска. Господство Америки и его геостратегические императивы. - М., 2000 . 10. Боден Ж. Метод легкого познания истории. - М. : Наука, 2000 . 11. Василенко И.А. Геополитика. - М. Логос, 2003. 12. Гаджиев К.С. Введение в геополитику. Изд 2, доп. и перераб. М., 2001. 13. Гаджиев К.С. Геополитика. – М .: Международные отношения , 1997. 14. Геополитика: теория и практика // Сб.статей под ред. Позднякова Э.А. - М., 1993.

O'xshashlar

Yangi davr geosiyosiy nazariyalari va maktablari

Xalqaro munosabatlar tizimi

Jamiyatning siyosiy tizimlari

Siyosiy elitaning mohiyati

Geosiyosatning tarixiy bosqichlari