Уста ва шогирд одоби - San'at - Referatlar

Уста ва шогирд одоби

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

128 KB

Ko'chirib olish

Уста ва шогирд одоби Режа: 1. Устознинг шахсий ва касбий фазилатлари 2. Шогирднинг одоби

Қадимда ҳунар ўрганиш муқаддас саналади. Хар бир халқ келажак авлодларига ўзидан қолдирган такрорланмас ҳунарлари билан қадрланган. Ўзбекистон қадимда ҳунармандлар маркази бўлган десак хато қилмаган бўламиз. Масалан, Андижон вилоятида, Ша ҳ рихон, Самарқанд вилоятида Ургут, Фарғона вилоятида Қўқон, Марғилон, Наманган вилоятида Чустда халқ ҳунармандчилиги гуллаб яшнаган. Хунармандлар ўзга даврда ма ҳ аллаларга бўлиниб яшаганлар, чунончи заргарлик ма ҳалласи, пичоқчилик маҳалласи, деб юритилган. Ўша даврларда яна мисгарлик, бўйрачилик, сандиқчилик, пичоқчилик, аравасозлик, ва кулолчилик маҳаллалари мавжуд бўлган. Масалан, ХIX аср охири ХХ аср бошларида Бухорода бўйрачи маҳалласи бўлиб у ерда умуман Бухородаги бўйра тўқийдиган усталар яшаган. Бўйрачи маҳалласида 120 та оила яшаган. Хар бир касб-корлик маҳалласида қўни-қўшинлар ўртасида рақобат бўлган. Чунки кимнинг маҳсулоти сифатида бўлса, халқ ўшанинг ишлаб чиқарган маҳсулотини сотиб олган. Шунинг учун ҳар бир уста сифатли маҳсулот тайёрлашга интилган. Ҳар бир устанинг ўз растаси бўлган. Бозорда одатда бозор беги бўлган. У барча расталарга келтирган молларини кузатиб уларга нарҳ белгилаб чиққандан кейин савдо-сотиқ бошланар эди. Сифатсиз маҳсулот ишлаган устанинг бозори касодга учраган. Уста ўтмишда халқ усталарининг энг билимдон ҳисобланган. Чунки улар мадрасада таҳсил олиб адабиёт, тарих, мусиқа, математика, кимё фанларини яхши билганлар. Наққошлик технологияси авлоддан – авлодга ўтиб келган. Қадимдан наққошлар нақш яратиш сир асрорларини ёзиб қолдирмаганлар, фақат шогирдлари билганлар. Шогирдлари уста бўлганларидан сўнг улар ҳам ўз шогирдларига ўргатган. Шундай қилиб, наққошлик касбини анъана тариқасида ривожлантириб келганлар. Уста ўзига шогирдликка ўз боласини ёки қариндошларидан олганлар. Шогирдликка 7-8 ёшдан олинган. Ўқиш ўрганиш 7-12 йиллар атрофида бўлган. Устози шогирдлари билан кундуз куни ишлаб кечқурун эса устоз

раҳбарлигида савод чиқарилган. Шогирдлар геометрия ва кимёни ўрганганлар. Шогирднинг қўлидан мустақил иш келгандан кейин усталар унинг ишларининг муҳокама қилишиб,сўнгра «уста» номини беришган. Устанинг ўғли ота касбини ёшликдан ўрганиб борган. Бу эса келажакда яхши ҳунарманд бўлишига замин яратган. Устада ўғли ёки фарзанди бўлмаса, бу касбни энг яқин қариндошларига болаларига ўргатган. Хуллас касб авлодга мерос қолиш анъана ҳ олда ривожланиб келган. Устага шогирдликка беришда қуйидаги урф одат бўлган: Болани уста олдига олиб бориш ўзига яраша тантана бўлган. Болани ота – онаси ва қариндош уруғлари «бўй» деган бўғирсоқ ва холватар қилиб, устанинг ҳузурига келганлар ва “болани гўшти сизники, суяги бизники” қабилида гаплар билан унинг ихтиёрига топширганлар. Келтирилган пишириқлар ўша пайтдаёқ биргаликда танаввул этилган. Уста болага ҳунар ўргатишдан ташқари бутун ўқиш давомида ўзи озиқ-овқат билан таъминлаб турган. Касб ўргатиш текин олиб борилган. Устоз шогирдга қаттиқ қўл ва талабчан бўлган. Чунки ҳар бир ҳунарли ўта нозик дид ва сабр-тоқат билангина ўрганиш мумкин бўлган. Усталар шогирдлар учун махсус одоб талабларини ишлаб чиққанлар. Масалан, улар шогирддан покизаликни, иш вақтида чалғимасликни эгри ва номаъқул ишларга яқин йўламасликни, устоз рухсатисиз бирор ишга қўл урмасликни, қатъий туриб талаб қилганлар. Уста шогирдга фақат ҳунар сирини ўргатишдан ташқари уй юмушларини бажаришга ҳам ўргатиб борган. Шогирд санъат сирларини пухта эгаллагандан сўнг оқ фотиҳа берилган. Маросимда устозига шогирд бош-оёқ сарпо, тугун инъом этган. Баъзида устоз шогирди мустақил иш бошлашда қийналмаслиги учун шу касбда ишлатиладиган асбоб ва андозлар берар эди. Агар оқ фотиҳа олган баъзи шогирд мустақил ишлашни ҳоҳламаса устозникида қолиб ишлайверган. Бундай ҳолда устоз билан келишиб олиб иш хақи олган.

Ўзбек усталаридан бири ганч ўймакор уста Усмон Икромовнинг ҳаёт йўли ибратлари. «Ёш Усмон уста Расулҳожини қўлида 8 йил ишлайди. Беш йилгача ҳафталик ҳақи 10 тийиндан ошмаган. Ҳар пайшанба куни Расулҳожи шогирди қўлига 10 тийин берган Усмон пулни олиб , бозор г а борган онаси ва икки синглисига егулик олиб борган. (15-расм). Одатда шогирд фақат уста буюрган ишни қилиши керак эди. Устадан берухсат шогирд бирор ишга уринса ёки унинг асбобларига тегинса калтак ерди. Олтинчи йилига ўтганда Усмоннинг ҳафта иш хақи 50 тийинга, саккизинчи йилга ўтганда эса кундалик иш хақи бир сўмга чиқди. Бу пайтда у иморат ишидаги оддий чўпгарликдан тортиб, ғишт териш, сувоқ, ганч ўймакорлигини мустақил бажара оладиган бўлганди. Ниҳоят саккиз йил деганда Усмон устаси Расулҳожидан оқ фотиҳа олиб, уста номига эга бўлган. Бухородаги ҳамма ганчкор усталарга ганч сотадиган бойлардан бири Абдуқодир бир куни уста Хаётни чақиради ва янги уйни ганч билан безамоқчилигини айтади. Сўнгра уста Хаёт бу ишни 22 ёшли Ширин Муродовга топширади. Бу иш Шириннинг биринчи мустақил иши бўлди. Ширин меҳмонхона безакларини оддий бежирим нисбатларини сақлаган ҳолда бир бутун кўриниш ва бошқаларини ҳисобга олади. У меҳмонхона ва айвонларни шарафлар билан безайди. Ундаги ўйма ганчлар жуда майин бежирим чиққанлиги сабабли усталар орасида ҳурмат обрўси яна ҳам ошади. Уста Хаёт кунлардан бир кун Ширинни олдига чақириб, мен сендан ҳ урсандман энди мустақил ишлайверсанг бўлади дейди. Азалий одат бўйича унга усталар ўртасида уста номини беришади. Ширин Муродов шундан сўнг халқ ўртасида уста деган шарафли номга муяссар бўлади. Ўзбек меъморлари яхши яшаш учун ҳар жиҳатдан қулай шинам, чиройли уйлар қурганлар. Ўзбекларни ҳ овли-жойи тугал бир меъморий ансамбльни ташкил этиб ўзига хос шарқона файзи бўлган. Бу қурилган уйларни бир-бирига узвий қилиб қурилиши ва безалиши бир санъат даражасида бўлган.

Ёғоч ўймакорлиги бўйича ишлаётган шогирд устани уйида ёки ўзининг уйида турган. Шогирдни яхши ва пухта ўргатиш учун аввал уни меҳнатга ўргатган ва шу ҳунарга табиий ҳолда қизиқишини оширган. Бунинг учун устоз шогирдига уйидаги майда-чуйда уй ишларини буюрган. Кейин эса аста устага асбоб ускуналарни олиб бериб туриш ёки хом ашёни тайёрлаб туриш, кейинчалик эса эшик, деразаларни, устунларни ўрнатишга ва нақшларни ўйишга ўргатган. Яъни болани яшаш билан бирга ҳунар сирларини оддийдан-мураккабга қараб ўргатиб борган. 3-4 йиллардан сўнг яхши тажрибали шогирдига уста 15-20 кун пул ишлаб келиши учун ру х сат берган. Шогирдга уста номини бериш ўзига хос урф-одатлари бўлган. Бу тантанавий кеча шогирднинг ота-онасини уйида ёки устани уйидан ўтказилган. Кечага шогирднинг қариндошлари, устозни қўлида ишлаётган шогирдлар, усталар, муллалар қатнашган. Усталар каттаси оқсоқол ёки устакалон унинг ёрдамчиси пойкор уста номини олаётган шогирднинг бошига салла ўраган. Чопон кийгазиб белига қийиқча боғлаган ва белига қийиқчага арра ва теша қистириб қўйилган. Усталар ва дўстлари табриклаганлар. Кейин катта уста дастурхондан ёпган нонни олиб кечани сабабчисига қараб “борсанг ҳам ўзингни куйган кулчангни кўрсатгин” деб берган. Бундай урф-одатларнинг ҳар хил турлари бўлган. Баъзи урф-одат бўйича бўлгувчи устага бирор бир уйни мустақил безашни топширилади. Уйни бўлгувчи уста битказгандан сўнг усталар унинг ишини текширадилар ва баҳо берадилар. Агар усталарга маъқул тушса, унда шогирдга “уста” деган унвонни берилган. Шундан сўнг ёш устага бошқа шаҳарларга бориб ишлашга ру х сат берилган ёки баъзи ёш усталар устага “халифа” бўлиб, унинг бошчилигида ишлаб юрган. Оқсоқолни тайинлашда шаҳарлардаги энг катта тажрибали усталардан бирини сайлаган. Агар оқсоқол бирор нохақ иш қилиб қўйса унда бирор масжидга оқсоқолнинг ёрдамчиси ва ҳамма усталарни йиғиб қайта оқсоқол сайлаган. Бухорода эса оқсоқолни қайта сайлаш бошқачароқ бўлган. Усталар Бухоро хонига ма х сус ариза ёзар эдилар. Шундан сўнг Бухоро хонидан

“сарпо” ва ма х сус қарор яъни “ёрлиқ” олган. Халққа қарорни ўқиб сарпо кийдирилган. Бухорода Х1Х аср охири ХХ аср бошларида дурадгорлар бошлиғи уста ўулом, Ўра-Тепада эса уста Карим Кажорбоши (усто Абду Карим Абдухолиқов) бўлган. Ўра Тепалик халқ усталарни юқори Зарафшон қишлоқларида масжид, мадраса, турар жой биноларини безаш учун таклиф этганлар. Улар наққошлик, ёғоч ўймакорлиги, ганчкорлик ва бошқа ишларни бажарганлар. Усталар уюшмаси турар жойларга усталарни ишлашга юборганлар. Уларга иш хақи тариқасида ишлаган жойларда кийимлар, қўй, сигир, эчки, ер ёки пул берилар эди. Усталар орасида ўзига хос мусобақа ҳам бўлган, уларнинг ишларини кўргазма қилиб катта усталар орасида баҳолаган. Масалан, Ўра Тепанинг кўк Гумбаз ма ҳ алласида Мавлоно Эшон мақбарасини икки ўйма эшигини бажариш учун усто Карим Хоррот ва Абдуқодир Хорротларга топширилди. Улар биттадан эшикни ўйиб безатдилар ва уларни икки табақали икки эшиклар бир қанча катта усталар орасида баҳоланади. Уста Абдуқодирнинг эшиги 70 олтин танга, уста Каримнинг эшиги 100 олтин танга билан баҳоланади. Уст а Каримнинг эшигини баҳолашнинг сабаби эшикни юқори ярим доира қисми нақш композицияси билан боғланган. Абдуқодир устанинг эшиги тепаси учли бўлиб бино кўриши композицияга мос келмаган, баъзи усталар ишига берилган баҳосига келиша олмас эди, шунинг учун бу ҳолатни аралашиб келишмовчиликни ҳ ал қилар эди. 1924 йилгача Ўрта Осиёда бошқа ҳунар турлари усталари каби зардўзлар жуда кўп бўлган. Чунончи, Бухорода 300 дан 350 нафаргача зардўз усталар ишлаган. Хунармандлар ўрта аср ҳунар ширкатлари кўринишидаги махсус ташкилотга уюшган эдилар. “Зардўзлар ишлари устидан назорат ўрнатувчи бу ташкилот ўзининг сайловчи маъмуриятига эга бўлиб, барча

расм-русумларга ва урф-одатларга изчил амал қилар, тантана ва йиғилишлар ўтказиб турар эди. Бухоро усталарнинг зардўзлик касби одатдан болага меърос бўлиб келган. Асли зардўз бўлган оиланинг ўғил фарзанди отасидан зардўзликни ўрганиб, ўз навбатида у ўз болаларига ўргатган. Пушти камаридан ўғил бўлмаган оталар бу касбни энг яқин қариндошларига ўргатганлар. Касбнинг авлоддан-авлодга мерос қолиши одатдаги ҳол бўлганига қарамай, зардўзлик ҳам бошқа касблар билан бир қатордан ўрин олган. Зардўзлик касбини ўрганиш учун 10-12, айрим ҳоллардагина ундан, каттароқ ёшдаги болаларни жалб этганлар. Болани уста олдига олиб бориш ўзига яраша тантана бўлган. Боланинг ота-онаси ва қариндош - уруғлари бўғирсоқ ва холвайтар қилиб, устанинг ҳузурига ва “боланинг гўшти сизники, суяги бизники”, қабилида гаплар билан унинг ихтиёрига топширганлар. Уста болага ҳунар ўргатишдан ташқари бутун ўқиш давомида озиқ-овқат билан таъминлаб ҳам турган. Янги шогирдга чинакам таълим бериш ишларини уста бирданига бошлайвермаган. Дастлабки пайтлардан шогирд уй юмушларига қарашган, устахонани супуриб-сидирган, сув ташиган, бозор-ўчар қилган, тикувчиларга ёрдам берган, онда-сонда иш орасида, унча-мунча қатим тортиб турган. Орадан бир йил ё ундан сал кўпроқ муддат ўтгандагина унга тикиш сирлари ўргатила бошлаган. Шогирдга маблағ тўлаш борасида маълум қоида бўлмаган. Хунар ўргатиш муддати ҳам чекланмаган. Таълим бериш 4 йилдан 7 йилгача давом этган. Борди-ю, шогирди ўта қобилиятли чиқиб қолса, бундай малакали ишчисидан маҳрум бўлишни истамаган устоз уни 8-10 йилгача ҳам сақлаган. Бундай пайтларда шогирд оқсоқолни ўртага солиб, устаси тезроқ ру х сат беришини сўраган. Шогирднинг талаби ўринли бўлса, оқсоқол устадан шогирдга ё оқ фотиҳа бериши ёки бўлмаса меҳнатига хақ тўлаши лозимлигини айтган. Албатта, шогирдга тўланадиган хақ халифаларга тўланадиган хақдан анча кам бўлган. Норозилик пайдо бўлмаслиги учун уста қисқа вақт ичида зардўзлик сирларини пухта эгаллаган лаёқатли шогирдларига аҳён-аҳёнда

четдан иш олишга моънелик қилмаган. Гап шундаки, тушган даромаднинг каттагина қисми устага, ундан ортгани шогирдга қолган. Таълим муддатини ўтган шогирд устозидан оқ фотиҳа олган. Шогирднинг уйга қайтиши ўзи бир маросим бўлган. Уни “арвоҳи миён бандон” деб аталиб, касб-ҳунар ҳомийларининг руҳи қўлаб юрсин деган маънони англатган. Бу маросим шогирднинг зиммасига тушиб, зардўзлик уюшмаси аъзолари иштирокида унинг уйида ўтказилган. “Шо ҳ и Мардон хаққига белингга белбоғ боғладим” - дея фоти ҳ а ўқиб уста шогирднинг белига белбоғ боғлайди ва шу билан унга зардўзлик касби билан мустақил иш бошлайверишга ижозат беради. Маросим кунида устозга бош-оёқ сарпо, тугун инъом қилинган. Бундай тугунлардан бобо, оқсоқол ва пойкор ҳам қуруқ қолдирилмаган, албатта. Баъзи ҳолларда бечораҳол шогирдларни кузатар чоғида уста уларга ишни осон бошлашлари учун керги (чамбарак), қайчи, тайёр гул сингари ашё ва буюмлардан бериб юборган. Борди-ю, оқ фоти ҳ а олган шогирд иқтисодий жиҳатдан но ч ор бўлиб, мустақил иш бошлашга кўзи етмаса, устозни уйида қолиб ишлашни сўраган. Бундай ҳ олда унга халфа тарзида ишлаш хуқуқи берилиб, ҳар иккала томон ана шу шарт асосида иш хақини келишиб олган. Зардўзлик касбини ҳ омийси “арво ҳи пир” га сиғиниш узоқ вақтгача қоида бўлиб келди. Илк баҳор кунларида, х усусан “гули сурх” айёмида ҳамма зардўзлар Бухоро яқинидаги Баховуддин қишлоғига келиб, пирнинг ҳаққига қўй сўйиб, худойи қилганлар. Уста зардўзларнинг айтишича, яқин-яқингача “дирзода”- лар бўлиб, уларни “рисолачи” дейишган. Хафтада икки марта, якшанба ва пайшанба шанба кунлари рисолачи барча зардўзлик устахоналарини айланиб чиққан ва одамларни тўплаб, рисола ўқиган, ўқиганларини тавсифларини берган. Одатда, қир а отхонлик дастурхон давом этган. Қир а отхон кейин рисолачи тингловчилардан тушган унча-мунча назр- ниёзини белбоғига туккан-да, фоти ҳ а ўқиб, навбатдаги устахонага йўл олган. Хар бир ҳунар одатда авлоддан-авлодга ўтган, бегона болалардан эса ўта истеъдодли, шу ҳунарга меҳр қўйганларигина танлаб олинган. Чинакам ўймакор усталарни орзу қилган кишилар учун мадрасада та ҳ сил кўрган

бўлиши, шеърият ва мусиқа сирларидан воқиф бўлиши, ҳатто мусиқа асбобларини бироз чала билиши шарт қилиб қўйилган. Айрим усталар шогирдлари учун махсус одоб талабларини ишлаб чиққанлар. Масалан, улар шогирддан покизаликни, иш вақтида чалғимасликни, эгри ва номаъқул ишларга яқин йўламасликни, устоз ру х сатисиз бирор ишга қўл урмасликни қатъий туриб талаб қилганлар. Машҳур меъмор уста А.Хаққулов ўзининг “Таъмир санъати” китобида севимли устози Уста Шамсининг шогирдларига бўлган муносабати ҳақида шундай хотирлайди: “Ўсмирлик йилларимда, яъни халқ амалий санъатига меҳр қўйган яқин дўстлари - яъни падарибузрукворимдан мени шогирдликка сўраб, келажакда менинг меъморчилик асбобларимга соҳиблик қилсин” деган эзгу истакларини билдирдилар. Шу кундан бошлаб меъморчиликнинг барча сиру-асрорларини ўргата бошладилар. Уста Шамси ўта камтарин, оддий, камсуқум инсон эди. Аммо шогирдларини жон-дилидан севарди (16- расм). Юрагимдаги гапни очиқ айтадиган бўлсак у бор меҳри илми ва ақли- заковатини шогирдларига бағишлар эди. Мен ана шундай зуккотаъб ва хушсухан инсон пано ҳ ида камол г а етмаган ҳалигача фахрланади. Ха Давлат мукофоти лаурети, Меҳнат ордени со ҳ иби, Ўзбекистонда машҳур халқ устаси Уста Шамси халқ амалий санъатининг барча мураккаб жиҳатларини жуда чуқур билар эди. У шогирдларидан ҳам худди шуни талаб қилар, эринчоқ, ишга енгил-елпи қарайдиган, гўзалликни, севмайдиган, тарихий обидаларга менсимай кўз ташлайдиган йигитларни жини суймасди. Мен бу камтар инсоннинг ёқимтой, нуроний сиймосини таъмирлашда амалга оширган ишларни, шогирд тарбиялайдиган ғайрат-шижоатини бутун хаёлимдан гавдалантирарканман, Уста Шамси ўофуров келажак учун, гўзаллик учун, гўзаллик ва қадри учун эзгулик учун қанчалик қайғурганлигини яққол тушуниб турибман. Мен шогирд сифатида ҳамиша бу фидокор инсон олдида бурчлиман. Халқ маданий меросини асраб-авайлашга эътиборнинг ошётганини Уста Шамси сингари халқ усталари анъаналарини

кун сайин ривожлантиришни, шогирдлар тарбиялашда ғамхўрликни кучайтиришни тақозо этади. Устоз деган номни олиш қийиндир. Бу шарафли номларни олиш ҳаммага ҳам насиб этмаган. Бу улуғ номни олиш учун кўп йиллар давомида мураккаб синовлардан ўтганлар. Бир киши ўзини уста деб атагани учун Бухоро амири қаттиқ ғазабланибди. Кўплаб ҳунармандлар орасида бу шараф камдан-кам одамга муяссар бўлган экан. Fазабланган амир бу одамни зиндонга ташлашни, ҳунарини кўрсатиб, ўзини оқламагунча озод қилмасликни буюрибди. Унинг ҳеч қандай иш қуроли йўқ экан. Ҳамиша ёнида олиб юрадиган пичоғи билан бир кечада зиндон деворига шу қадар нақш чизибдики, бундай нақшни фақат эртак ёки тушда кўриш мумкин эди. У уста деган номини ана шундай оқлабди. Устознинг шахсий ва касбий фазилатлари “Инсон ҳаёти бир манзилдан иккинчи манзилга қараб юриладиган йўлга ўхшайди. Бу йўлнинг текис, равонлиги ҳам, паст-баландлиги ҳам кўп бўлар экан. Биз бу замонда бамисоли тоғ ошаётган одамлармиз. Тоғ йўли мардлик, жасоратни ҳам, бағоят ҳушёрликни ҳам талаб этади”, деган эди севимли ёзувчимиз Эркин Воҳидов. Ёшларимизга ҳар хил қийинчиликларга бардош бериб ўзбек ҳунармандчилигини ўргатиб, миллий анъана тариқасида давом эттириб келаётган усталар кам эмас. Бироқ шунга қарамай ўзбек миллий анъаналарини қайта тиклаш энг муҳим вазифалардан бири бўлиб келмоқда. Дунёда қандай ҳунар бўлмасин албатта унинг усталари ва шогирдлари бўлади. Наққошлик, ганчкорлик, мискарлик, пичоқчилик, бўйрачилик, гиламдўзлик, ёғоч ўймакорлиги касби ҳунарларнинг ўзига яраша усталари бор. Хар бир ҳунарманд устанинг шогирди бўлади. Агар устанинг шогирди бўлмаса, уни худди мевасиз дарахтга ўхшатиш мумкин. Чунки ўз ҳунарини усталаримиз авлоддан-авлодга анъана тариқасида ўтказиб келганлар.

Шунинг учун ҳам Алишер Навоий буюк бир байтида қуйидаги мисраларни ёзиб қолдирган. Хунарни асрабон неткумдир, о хир, Олиб тупроққаму кетгумдир, о хир. Устоз ўзидан кейин билимдон, истеъдодли шогирд қолдирмаса, унинг ҳаёти, умри бекор ўтади дейилади. Устоз қанчалик буюк бўлмасин, тарихда чуқур из қолдирмаган бўлмасин, ўз билимини, ҳунарини ишончли одамга қолдирмаса, унинг ишлари ўзидан сўнг барҳам топади. Қадимда ҳунарлар мактабларда ўргатилмасдан, балки якка шогирд тартибида берилган. Масалан: - Уста қўлида якка шогирд бўлиш: - Цех шогирдлиги, уюшган устахоналарда яъни цехларда якка шогирдлик тартибида ўргатилган. Миллий ҳунармандчилик ривожланиб келаётган ҳозирги пайтда ўзбек миллий анъаналаримиз асосида устоз шогирдига ўз ҳунарини ўргатмоқда. Лекин ёшларимиз орасида бир уста озгина яхшилик қилса дарҳол устоз-устоз деб қоладилар. Аслидачи? Уста “Устоз” деган бурчга лойиқми ва у шу бурчга лойиқ иш қилдими? Устознинг вазифалари нималардан иборат? Қадимда устозлар шогирдларига қандай таълим-тарбия берганлар? каби саволларга ёшлар жавоб топишга қийналиб қоладилар. Қадимда ҳар бир ҳунар муқаддас ҳисобланган бўлиб, уни ҳурматлаб, эъзозлаб келганлар. Ота-боболаримиз устоз ва шогирдлар учун ўзига хос одоб-ахлоқ, махсус қонун-қоидалар, урф-одатларни, дуолари, миллий анъаналарни ишлаб чиққан бўлиб, бу қоидаларга қаттий риоя қилинган. Устознинг ҳам, шогирднинг ҳам олдига қўйган ўзига яраша вазифалари ва бурчлари бўлган. Халқ ҳунармандчилигида устозларнинг ўзига яраша шахсий ва касбий фазилатларининг ўз мезони бўлган. Шу мезон асосида устага ижобий ва салбий баҳо берганлар. Шунинг учун ота ўз фарзандини якка шогирдликка

беришда устанинг юқоридаги мезонга жавоб бера олиш даражасида атрофлича ўрганиб чиққан. Қуйидаги халқ мақолига эътибор беринглар. Ёмон устаға берма шогирд этиб, Бузар у бузуқ феълни ўргатиб. Шу ўринда халқ ҳунармандчиликдаги устозларни шахсий ва касбий фазилатлари билан танишиб чиқамиз. Устознинг шахсий фазилатлари . Қадимдан устозларни шахсий фазилатларининг мезони бўлиб, унга қатъий риоя қилиниб келинган. Бу шахсий фазилатлар мезони таркибига устоз сахий, одобли, меҳр-шафқатли, марҳаматли, очиқ юзли, ширин муомлали, сабрли, талабчан, қаноатли, тўғри сўзли, поклиги кирган. Ризоуддин Ибн Фаҳриддин устозларга шундай насиҳат қилган эди: “Шогирдингизни ҳар бир ҳаракатларига қараб турингиз, уларга хуш муомилаларни, гўзалу шафқатли одатларни тушунтиришингиз, сўзларнию феълларини яхшилангиз, уст-бошларини, кийим-кечакларини пок тутмаклари ҳақида назорат айлангиз. Ёмон ҳулқлар юқумли бўлганидан бир шогирднинг ёмон ҳулқи борлигини билсангиз, жумласини баробар кўриб, жумласи фойда олажак равишда ўргатингиз, фойдали ишлар, керакли адабларнинг жумласидан хабардор айлангиз, натижада бола мумкин қадар режа ила иш қилмоқ, эҳтиёткорлик, поклик, кўркам тартиб, кўп фойдасига тиришмак каби хосиятларингизни эгаллаб олади. Хунармандларнинг касб маданияти бор. Улар қуйидагилардан иборат: - ҳунарни жамият тараққиётига ҳисса қўшиш мақсадида ўрганиш; - ҳунарини меҳнатсиз даромадлардан асраш; - устозлар анъанасига эҳтиромда бўлиш; - меҳнатсеварлик, ҳалол меҳнат қилиш; - интизомли бўлиш; - муваффақиятсизликдан тушкунликка тушмаслик; - ҳунарда ақлли, тадбиркор бўлиш; - рост сўзли бўлиш;

- покиза бўлиш; - бир ишни қиёмига етказмай иккинчи ишга ўтмаслик; Хунарманд ҳоли бўлиши лозим бўлган салбий хусусиятлар : - Нопок йўллар билан бойлик орттириш; - бошқа ҳунармандларга нисбатан адоватда бўлиш ва ҳасадгўйлик; - фақат бойлик орттириш мақсадини кўзлаш; - журъатсизлик, дангасалик, ялқовлик, эринчоқлик, исрофгарчилик, такаббурлик, ёлғончилик. Шогирдлардан баъзан айрим камчиликлар ўтиб туради. Устознинг вазифаси уларнинг камчиликларини кечириш, бундай ишларга йўл қўймасликлари учун шогирдларига ёрдам бериш. Устознинг кечира олиши олийжаноблик ва олимларга хос сифатдир. “Кичиклардан адашиш, катталардан кечириш” деб бежиз айтишмаган. Устознинг касбий фазилатлари. Устознинг касбий фазилатларига ўз ҳунарига қизиқиши, ўз ҳунарини ёшларга сидқидилдан ўргатиш, ўз ҳунарига янгиликлар киритиши, шу ҳунари бўйича ўзидан кейин яхши содиқ шогирдлар қолдириши ва бошқалар киради. Устознинг энг яхши касбий фазилатларидан бири шогирдлар тайёрлашдир. Хар бир ҳунарманд устанинг шогирди бўлади. Агар устанинг шогирди бўлмаса, уни худди мевасиз дарахтга ўхшатиш мумкин. Чунки ўз ҳунарини усталаримиз авлоддан – авлодга анъана тариқасида ўтказиб келганлар. Устоз ўзидан кейин билимдон, истеъдодли шогирд қолдирмаса, унинг ҳаёти, умри бекор ўтди дейилади. Уста қанчалик буюк бўлмасин, тарихда қанчалик из қолдирмасин, ўз билимини, ҳунарини ишончли одамга қолдирмаса унинг ишларини давом эттирадиган киши бўлмайди. Қадимда ҳунарманд ва харидор ўрталаридаги муносабатлари одоби мезонлари мавжуд бўлган. Улар қуйидагилардан иборат бўлган: - савдода поклик; - ҳ алоллик;

- адолатлилик; - тўғрилик; - хушфеъллик; - нафсни тийиш; - камбағал бечораларга ҳайру эҳсон қилиш; - маҳсулотнинг асл баҳосини билмаганлар билан тўғри муомалада бўлиш; - ваъдага хилоф этмаслик; - бажара олмайдиган ишга ваъда бермаслик; Ота-оналарнинг фарзандига ҳунар ўргатаётган устознинг олдидаги бурчлари ва муносабат маданияти. Қадимда ота-оналар ҳам фарзандларига ҳунар ўргатаётган устозни ҳурмат эҳтиром қилганлар. Ота-оналар ва устозлар ўртасида муносабат маданияти ҳам ўзига хос хусусиятга эга бўлган. Ота-онанинг устозга муносабатида: - устозга мурувват кўрсатиш; - устознинг фарзандига берган танбеҳини тўғри тушуниш; - фарзандини ҳунар ўрганишида керакли нарсаларни етказиб бериш; - устозни рози қилиш ва бошқалар талаб қилинади. Устознинг ота-онага ҳам ўзига хос муносабат мезони бўлган. Улар қуйидагилардан иборат: - фарзандига ҳунар ўргатиш учун зиммасига олган вазифасини бажариш; - ўз ваъдасини устидан чиқиши; - ота-онага фарзандининг қобилияти, хулқ-одоби тўғрисида очиқ гапириш. Хулоса қилиб айтганда, ҳунармандчилик Шарқ халқларининг қадимий қадрияти бўлиб, у асрлар давомида маънавиятини, ўй-хаёлларини, орзу- истакларини ўзида ифодаланиб келинаётган санъат ҳисобланади. Унинг ўзига хос миллийлик хусусиятлари, таълимий-тарбиявий имкониятлари, устоз-шогирд анъаналари ўртасидаги аҳлоқ одоб мезони, маданияти, ёш

авлодда ҳунармандчилик касбига меҳр-муҳаббатини ўстиришда муҳим аҳамиятга эгадир. Устозни ҳурмат қилиш Устоз шогирдига қийинчиликлар билан санъат сирларини ўргатдими , санъат оламига олиб кирдими , уни шогирд чуқур ҳурмат қилмоғи ҳам фарз , ҳам шартдир . Шу ҳақида буюк мутафаккир Алишер Навоий шундай деган эди: Хақ йўлида ким сенга бир ҳарф ўргатмиш ранж ила, Хаққини адо айламоқ машҳур эрур минг ганж ила. Шогирд устозни ҳурмат қилиши ва унинг меҳнатини қадрига етмоқ керак. Бир ҳакимга: - Нима учун сиз устозингизни отангиздан кўра ҳурмат қиласиз? - деб сўрашди. У бундай жавоб берди: - Отам дунёга келишимга сабабчи бўлган бўлса, устозим ҳаётим борича яхши яшашимга сабаб бўлди. Шогирд ҳунарнинг илк сабоқларини сир-асрорларини машаққат билан ўрганар экан, устозининг меҳнатини қадрига етмоғи ҳамда устоз бошлаган ишларини тариқасида давом эттирмоғи лозим. Хар бир шогирд ҳунар ўрганиш билан бирга ота-онасини, устозини ҳурматини жойига қўйиб ҳурмат қилиши обрўсига қўшилади ва кам бўлмайди. Баъзида шогирдлар ҳунарни пухта ўрганиб олдим деб кеккайиб ёки устозлар билан маслаҳатлашмасдан, ўзлари хон, кўланкаси майдон бўлиб кўп пул топишга тушиб кетадилар. Кейинчалик улар сифатсиз ишлар қилиб, ўз одамгарчиликларини йўқотиб, қоқилиб, пушаймон ейдилар. Шу ҳақида Уста Маҳмуд Усмон ўзининг “Санъатим - саодатим” деган китобида шундай дейди: “...мен қўлидан иш келадиган чапдаст шогирдларимни танлаб, оқ фотиҳа бериб, алоҳида бригада қилиб чиқардим. Улар катта-катта,

маъсулиятли буюртмаларни бажариб келмоқдалар. Билмаганларни сўрашади, ёрдам қўлини чўзаман. Хар қалай баҳамжиҳатлик яхши. Мутахассислар Республикамиздаги ганч ўймакорлиги ишлари айрим жойларда пала-партиш, ўқувсизлик билан бажарилаётганлигига тўғри эътироз билдиришмоқда. Бунга тамоман қўшиламан. Сабаби, жойларда пул дарди кабоб, қўл бола усталар кўпайиб бормоқда. Ганчкорликдан чалакам-чатти х абардор бўлган “усталар” ўзларича бригада тузиб буюртмалар олишмоқда. Мўмай даромадни тезроқ ундириш учун ишни ғўлайсин-дўлайсин қилиб ўзларича “дўндираб” бажаришмоқда. Бундай уста кўрмаган шогирдлар ганчкорликнинг мураккаб қонун-қоидасини билмаганликлари туфайли ҳар мақомга йўрғалиб санъатни қадрсизлантирмоқдалар”. (17-расм) Устоз касб ўрганишга келган ёшни ўз ўғли қаторида кўриши, шогирд эса устозини ўз отаси ўрнида кўриши керак. Чунки халқимиз “Устоз - отангдан улуғдир” деб бежиз айтмаганлар. Донишмандларимиздан Фахриддин Расул ўзининг “Ахлоқнома” рисоласида устоз ҳақида шундай дейди: “Устозни ранжитмоқ ота-онани ранжитмоқдек зўр гуноҳ. Туққан, едирган кийдирган ҳамда вояга етказган ота-она моддий ота-онадир. Ўқитган, ҳунар ўргатган, фан-ҳунар чўққиларига етаклаб, кўп заҳматлар оқибатида сенинг камол топишингга сабабчи бўлган утозлар маънавий ота-оналардир. Илм, касб ўрганиш халқ иборасида игна билан қудуқ қазиш кабидир. Бу йўлда сенга раҳнамо бўлган устозларнинг олдида умр бўйи қарздорсан”, дейдилар. ( 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28 – расмлар). Устоз хақида ривоятлар Устоз - отангдан улуғдир. “Буюк мутафаккир шоир Алишер Навоий Абдураҳмон Жомий яшайдиган ма ҳ аллага яқин келганда отдан тушиб, устози яшайдиган ма ҳ алла аҳли билан қуюқ саломлашиб, ҳ ол-аҳвол сўраб, отига минмай Жомий уйигача пиёда борар экан. Шунда бир темирчи сўрабди: “Амир Навоий, нечук устоз уйига етмай туриб отдан тушиб оласиз.

Ахир сиз вазир аъзамсиз-ку! Сизга бундоқ юриш ярашмас”. Алишер Навоий жилмайиб туриб, шундай дебди: “Йўқ биродар, мен ҳозир устозим Абдураҳмон Жомий яшайдиган ма ҳ аллага келдим. Демак , бу ерда яшовчи ҳар бир фуқаро устозимнинг тобуткашлари ҳисобланади. Шундоқ бўлгач, нечун мен улар, яъни сиз муҳтарамлар олдида ҳурматсизлик қилишим керак. Устозимни қандоқ авайлаб-эъзозласам, сизларни ҳам шундоқ кўргумдир” Устоз улуг ном Ўтмишда тотувгина яшаб юрган эр-хотин бор экан. Эрнинг касби ҳамоллик экан. Хаммолнинг хотини бир маъракага борса, ҳеч ким уни давранинг тўрига таклиф этмабди. Лекин шу даврада устанинг хотини эъзозлаб тўрга ўтқазибдилар. Хаммолнинг хотини уйга келиб эрига: “Қанақа касбдан қатъий назар, Уста бўласиз!” - деб талаб этибди. Хаммолнинг аҳтачи жўраси бор экан, ўшанинг касбини ўрганишга мажбур бўлибди. Ахта қилгани учун бир танга олса, қўлини ювмоққа кетадиган совун пулига уч танга бераркан. Бу фойда келтирмайдиган касбни ташлай деса, хотин рози бўлмасмиш. Сабаби хотини қай маъракага борса, уни эъзозлаб уйнинг тўрига ўтқазарканлар. Бобом ушбу ривоятни хулосалаб: “Кўринг ўғлим, Уста деган ном қанчалар улуғ!” дердилар. Шогирднинг одоби Алишер Навоийнинг замондоши, олим, мударрис Хусайн Воиз Кошифий ҳунармандлар одоби ҳақида бундай дейди: “Сендан ҳунармандлар ўртасида нечта одоб қоидаси бор, деб сўрасалар, саккизта деб жавоб бер: Биринчи: ўз ҳунарларини ифлос ва шуб ҳ али даромадлардан асрайдилар. Иккинчи : ҳунарни бойлик орттириш манбаи деб эмас, балки ҳаётда муносиб ўрин эгаллаш мақсадида ўрганадилар.

Учинчи: ўз ишининг усталарига доимо ҳурмат ва эҳтиромда бўладилар. Тўртинчи: нопок йўллар орқали бойлик тўпловчилар билан алоқа қилмайдилар. Бешинчи: ишда камчиликка йўл қўймайдилар ва танлаган касбларга бефарқ бўлмайдилар. Олтинчи: маҳсулотнинг асл баҳосини билмаганлар билан тўғри муомалада бўладилар. Еттинчи: агар олди-берди тарзи билан боғлиқ бўлса, кам бермаслик ва кўп хақ олмасликка интиладилар. Саккизинчи: агар иш ҳисобчи билан битадиган бўлса, ўз ҳиссасини жамият хиссасидан юқори қўймаслик керак, чунки юрт фаровонлиги худди ана шу жамият жамғармаси туфайли юзага келади”. Шогирдлик одоби Биринчи: ўз ишига яхши муносабатда бўлиш, яъни ўз касбини севиш. Иккинчи: ўз ишига эътиқод қўйиш ва унга ишониш. Учинчи: устоз олдида хоксор бўлиш, ўз одатларини тарк этиш. Тўртинчи: кўриш лозим бўлмаган ҳамма нарсалардан нигоҳини олиб қочиш. Бешинчи: эшитиш мумкин бўлмаган барча нарсаларга қулоқ солмаслик. Олтинчи: барча нолойиқ ишлардан қўл тортиш. Еттинчи: устозига зид бўлган кишилар билан муомила қилмаслик. Шогирдлик асослари Ростгўйлик, вафодорлик, насиҳатини қулоққа олиш, озор бермаслик ва сир сақлаш.

Шогирднинг энг яхши хислати – поклик Хусайн Воиз Кошифий шогирд одоби ҳақида яна шундай дейди: - Устоз қабулга кирганда ёки устозини кўрганда, биринчи бўлиб салом бериш. - Устознинг олдида оз гапириш ва бошни олдинга эгиб туриш, кўзни ҳар томонга югиртирмаслик. Агар масала сўрамоқчи бўлса, олдин устоздан ижозат олиш. - Устоз жавоб айтганда, эътироз билдирмаслик. - Устоз олдида бошқалардан ғийбат қилмаслик. - Ўтириб - туришда ҳурматни тўлиқ сақлаш. Шогирднинг рухий оламининг мухим замини - ўртоқлик - дўстлик - ҳамкорлик - ҳамжиҳатлик - садоқат - меҳр-мурувватлик - касб танлаш имконияти - ватанпарварлик - миллий ифтихор - инсонпарварлик - хушмуомалалик - озодалик - покизалик - самимийлик - зийраклик - ташаббускорлик - инсофлилик - ростгўйлик - ор-номуслик

- ҳамжиҳатбарорлик - андишалик - катталарни ҳурмат қилиш - соф муҳаббатни қадрлаш - вазминлик - тўғрилик - байналминалчилик - устозини ҳурматлаш - ота-онасини ҳурматлаш. ШОГИРДНИНГ УСТОЗ ОЛДИДАГИ БУРЧ ВА ВАЗИФАЛАРИ 1. Устозга итоатли бўлиш. 2. Устоз анъаналарини давомчиси бўлиш. 3. Устоз анъаналарига садоқатли бўлиш. 4. Устознинг панд-насиҳатларига амал қилиш. 5. Устозга тақлид қилиш. 6. Сабр-тоқатли бўлиш. 7. Иродали бўлиш. 8. Устозни юзини ерга қаратмаслик, аксинча унинг обрўсини кў т ариш. 9. Устози ша ъ нига илиқ сўзлар олиб келиши. 10. Устозининг душмани билан дўст тутинмаслик. 11. Устознинг оила аъзоларини ҳурмат қилиш. 12. Устознинг қариндош уруғларини ҳурмат қилиш. 13. Устозининг ру х сатисиз ҳеч нарсага қўл текизмаслик. 14. Бировнинг нарсасига кўз олайтирмаслик. 15. Устозига чексиз ҳурмат билан муносабатда бўлиш.

O'xshashlar

Уста Олим комилов (1875-1954)

Тақинчоқларнинг яратилиши ва турлари

Узбек санъати устозлари

Наққошлик санъати тарихи

Гилам тўқиш санъати