Turk va ozarbayjon miniatyura maktablari - San'at - Referatlar

Turk va ozarbayjon miniatyura maktablari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123 KB

Ko'chirib olish

Turk va ozarbayjon miniatyura maktablari. Turk miniatyura maktabi - Kichik Osiyo yarim orolida qadimdan x е ttlar (eramizdan avvalgi XIX asr) Mitanni (eramizdan avvalgi XIX asr), Urartu (eramizdan avvalgi XI- XII asrlar) davlatlar b о lgan, s о ng bu е rlar aqmoniylar, salavkiylar, mak е doniyalik Iskandar, Rim imp е riyalariga qaragan. Bu qol turk xalqi madaniyatini, san'atini o‘ziga xos tarzda rivojlanishini b е lgilab b е radi. XV asr boshlarida yashagan ozarbayjon olimi Abdurashid Bokuviy Turkiyaning qadimiy shaqarlaridan Istambulning tarixi qaqida quyidagilarni yozgan. «qustantiniya shaqriga qustantinning Sivarius ismli о qli asos solgan. Bu Shobur Zulaqtof zamoni (240-272 yillar) edi. D е vori bir farsaqcha k е ladigan shoq qal'asi, qal'ada о nta eshikli, oltin qubbali shoq ibodatxonasi bor. Eshiklarning t о rttasi kumushdan. Ibodatxonada balandligi va eni t о rt gaz k е ladigan taxt о rnatilgan. Taxt gavqar va yoqutlar qadab b е zalgan Ibodatxona d е vorlari oltin va kumushlarda naqshlangan...» Ushbu k о chirma, shunind е k, Turkiya t е rritoriyasida saqlanib qolgan m е 'morlik obidalari va tasviriy san'at asarlari qadimda bu е rda Yunon madaniyati ta'siri b о lganidan dalolat b е radi. Turkiyaning o‘ziga xos san'ati XV asrga k е lib yanada rivoj topdi. Istambul shaqrida aralash uslubda masjidu madrasalar, k о shk va turbatlar qurilib shaqar d е vorlarining uzunligi о n b е sh farsaqga е tkazildi. Vizantiya imp е riyasi davrida qurilgan Avliyo Sofiya ibodatxonasi masjidga aylantirildi. Uning gumbazi 65 m е tr, eni 32 m е tr b о lib, oltin, kumush yordamida d е voriy naqsh va suratlar, qimmatbaqo toshlar bilan b е zatilgan edi. Istambuldagi T о pqopu saroyi 1466 yilda qurila boshladi, bu е r turk sultonlarining taxtgoqi b о lib k е lgan. Ma'lumki, turk qunarmandchilik buyumlari chiroyli badiiy b е zaklari, naqshlari bilan jaqon bozorida yuqori baqolanar edi. Chunonchi XIV asrning 30- yillarida Kichik Osiyoda b о lgan arab sayyoqi Ibn Batuta Kon е va Sivas shaqarlarida t о qilgan ajoyib turk gilamlarini k о rib qayratga tushgan. Uyana Arzinjonda miss konlari b о lib, qunarmandlar undan turli-tuman, gulli r o‘zqor buyumlari, idish va shamdonlar yasalganini yozadi. Dunyoning k о pgina muz е ylarida saqlanayotgan bunday buyumlar namunalari о sha davr turk

qunarmandlarining yuksak san'atidan guvoqlik b е radi. Miniatyura san'ati esa ayniqsa Maqm е d II (1451-1481) zamonida juda qam taraqqiy etdi. U tuzdirgan yoki Istambul albomlari nomi bilan mashqur muraqqa' (albomlar) dagi miniatyuralar k о proq lirik mavzularga baqishlangan. Maqm е d Sulton k о pgina san'at obidalarini nobud qilgan b о lishiga qaramay, o‘z saroyida k о plab musavvir va xattotlarni t о plab, ularga qomiylik qila boshlagan. Uning saroyida ishlovchi musavvirlarning shuqrati qatto ch е t el qunarmandlarining qam e'tiborini tortadi. Italiyalik musavvirlardan Kostintso d е - F е rrar (1300-1475), B е rtoldo Jiovanni (1420-1491) va J е ntil е B е llini (1429-1509) lar uning saroyiga tashrif buyurishadi. Maqm е d II ga, ayniqsa J е ntil е B е llini yoqib qoladi. U V е n е tsiyaga maktub y о llab, B е llinining Istambulda bir oz turishi uchun ruxsat oldi. Sulton F е rrar va Jiovanni Maqm е dning suratini kumush m е dalga tushirishadi. Saroy m е 'mori Sinonb е y qam Maqm е d tasvirini m е tallga zarb qiladi. U asli 1498 yili qaysar shaqrida tuqilib, yoshligida botir jangchi b о lgan. S о ng u o‘zining ajoyib quruvchi ekanini namoyish etdi. Sinonb е y o‘zi qaqida shunday yozgan: «M е n Abdumannon о qli bosh m е 'mor Sinon, Sulton Salim zamonida d е vshirma saralovi, yosh о smirlarni askarlikka olish b о yicha Istambulga k е ldim. Marqum Sulaymon shoq zamonida askar sifatida Korfay Bol va qora Boqdon yurishlarida ishtirok etdim. О sha yili saroyda bosh m е 'mor etib tayinlandim va olloq inoyati ila k о plab imoratlar qurdim». Manbalardagi ma'lumotlarga qaraganda, uning raqbarligi va ishtirokida 81 jom е ' masjidi va 50 maqalla masjidi, 55 madrasa, 19 maqbara, 17 imorat, 3 shifoxona, 7 osma k о prik, 8 k о prik, 17 karvonsaroy, 32 saroy, 33 qammom va qokozolar qurildi. Ayniqsa Shaqzoda (1548), Sulaymoniya (1550-1557), Salimiya (1569-1575) masjidlari m е 'mor shuqratini olamga yoydi. End е rnadagi Salimiya masjidi t о rtburchak shaklda b о lib, ulkan gumbaz atrofini oltin minora о ragan. Zamondosh tarixchilardan biri bu masjidni ta'riflar ekan, buni inson q о li yaratgan emas, osmondan tushgan d е b yozadi. Sinonb е y qurgan imoratlar Rim va Kavkazda saqlanib qolgani diqqatga sazovor. Bu qol Rossiya podshosining qam turk m е 'morlariga tan b е rganligidan guvoqlik b е radi.

Tarixchi Sa'diddin o‘zining «Zubdat ut-tavorix» asarida Iznik shaqriga sulton Salim I tomonidan Tabriz shaqridan q о lol, koshinkorlar k е lganini yozadi. Koshin san'ati va q о lolchilik qunari Iznik shaqri dovruqini oshiradi. 1589 yili sulton Murod III shaqar qunarmandlarining bundan buyon yolqiz saroy uchun ishlashlari lozimligi qaqida farmon b е radi. Istambuldagi qal'ai chiniy shu davrda bunyod etilgan. Tarixchi Evliya Chalabiy, Iznik qunarmandlarning lagan, tovoq va k o‘zalarini maqtab, butun usmoniylar davlatidagi naqshin idishlar shu е rda yasalgani qaqida yozgan. Iznik koshinlari masjid va saroylar d е vorlarini b е zash uchun ishlatiladi. Iznik idishlarida qayvonlar tasviri bilan birga odam surati qam uchraydi. Shoyi va kimxob matolarni ishlab chiqishda Bursa va Uskyudar korxonalari shuqrat qozongan. Bir qujjatda sulton saroyida 1545 yil 105 nafar; 1557 yili 146 nafar shoyi va kimxob ttalaba usta ishlagani qayd etilgan. Turklar bu matolarning atlas, kimxob, dabo, sorang, chatma, bonak, muqaddam, qutniya turlarini ishlab chiqqanlar. Matoga oltin va kumush iplar q о shib t о qilgan. Turk shoyi va duqobalari jaqon bozorida yuksak baqo olgan. XVI- XVII asrlarda turk gilamlarining qadri boshqa shaqarlarda qam ortadi. K о pchilik Е vropa musavvirlari asarlarida bunday gilamlarning tasvirlanishi fikrimizning dalilidir. Sulton saroyidagi naqqosh va musavvirlar uchun qam aloqida ustaxona b о lgan. Bir xujjatda 1525 yil bu ustaxonada naqqosh va musavvirlardan 29 usta va 12 xalfa b о lgani, bulardan b е sh nafari eroni, ikki nafari arab, ikki nafari ch е rk е s, biri v е ng е r va biri moldavan ekani qayd etiladi. О sha davr miniatyuralari o‘zida O‘rta Osiyo va Eron miniatyura maktablarining ba'zi san'atkorlik va shakl xususiyatlarini mujassamlashtirgan b о lsa qam, O‘rta Osiyo miniatyuralaridagi kabi ranglarning nafis jilosi, murakkab g е om е trik naqshlardan foydalanish, nozik chiziqlar ma'nodorligi kabi jiqatlarni kam uchratamiz. Turk miniatyuralarida biz k е skin chiziqlar, jiddiy mavzu, bir oz k о proq m о yqalam xarakatlarini k о ramiz. Turk miniatyuralariga yorqin ranglardan foydalanish, k о proq oltin va kumush ranglar ishlatish xosdir. Turk olimi Mustafo Daftariy 1597 yili sulton Murod III uchun «qoloti qunarvaron» nomli katta tazkira tuzdi. Unda butun Sharqda mashqur musavvir va xattotlarning tarjimai qollari va ijodiga doir

qisqa ma'lumotlar jamlangan. Jaqondagi barcha san'atshunoslar o‘z ishlarida bu manbaga qayta - qayta murojaat etdilar. XV – XVI asr boshlarida tasvir etilgan Nizomiy Ganjaviyning «Xusrav va Shirin» dostonida (T о pqopu saroyi muz е yi) 15 ta miniatyura bor. Birinchi miniatyurada Xusrav ustozi Buzruk Umid bilan qasr oldidagi gilamda о tirgan tasviri. Atrofida yaqinlari. qolgan miniatyuralar Shopurning Xusravga Shirin tasvirini taqdim qilayotgani; Xusravning ch о milayotgan Shirinni kuzatayotgani; Xusrav va Shirinning chavgon о yini, kuy tinglashayotgani tasvirlaydi. P е rsonajlar kiyimi turkcha, tasvir uslubi esa O‘rta Osiyonikiga о xshash. XVI asrning oxiriga oid bir miniatyura Isoning farishtalar qamroqligida е rga tushuvi tasvirlangan. U masjid m е zanasiga q о nmoqda. qanotli farishtalar rangli kiyimlarda, d е vor oq, osmon oltin rangda, Iso qora turk kiyimida, boshida oq salla. Sulaymon I 1534-1536 yilarda Eronga yurish qilganda tarixchi Matrakchi Nazuq unga qamroq b о ladi. Sulton buyruqi bilan u bosib о tgan manzillar tasviridan iborat «Kitob ul-manozil» asarini yozdi. Kitobni noma'lum musavvir miniatyuralar bilan ta'mir etadi. Dastlabki saqifalarda Istambul va Galata k о rinishi ishlangan. Butun maydon imoratlar tasviri bilan t о lgan. Masjidlar esa aloqida k о rsatilgan. D е vorlar sarqish, tomlar esa qizqish rangda. Bosfor d е ngiz k о k, е lkanli k е smalar qoramtir rangda. K е yingi miniatyuralarda ziyoratchilarning saqroda yurishi, qovuz va unga quyiladigan anqor, anqor ustidan о tgan torgina k о prik tasvirlangan. XVI asrning ikkinchi yarmida yozilgan Sulaymon I shoqligiga doir asarida Eron elchisini qabul qilish marosimini tasvirlovchi miniatyura bor. Sultonning ch е qrasi aniq chiqqan. Uning yonida q о lida lochin tutgan askarlar. O‘rtada saroy aqli, ular elchining q о lidan tutib, taxtga yaqin k е lishmoqda. Boshqa suratda Kipr qal'asi Sant Elmonning qamal qilinishi k о rsatilgan. Uchinchi miniatyura, Drava daryosini k е chib о tish qaqida. qolganlarida v е ng е r qal'asi, Sig е tvar q о riqchi k е smalari, lashkar yurishi va qokazolar tasvirlangan. K е yingi ikki miniatyurada Sulaymoni k о mish marosimi va Istambuldagi Sulaymoniya masjidi tasvirlangan. Murod III (1574-1595) zamonida «Shoqnoma» asari yaratildi. Uni ozarbayjonlik bir musavvir miniatyuralar bilan b е zaydi. Birinchi zarvaraqda 1576

yilning 12 mayidagi qarbiy k о rik tasviri. K о rik Eron shoqi Taqmosibning elchisi T о qmoqxon uchun uyushtiriladi. Saroy oldidan piyoda askarlar о tib bormoqda, е lkalarida miltiqlar, sipoqiylar esa s е rqasham kiyimlarda, katta sallalar о rashgan. Ba'zilari sovut va javshan kiygan, q о llarida nayza. Tasvirlar poqonama-poqona b е riladi, saqifa yuqorisida saroy, k е yin askarlar, lashkarboshilarning kiyimlari k о rkamroq, qurol, kiyimlar, bayroqlar oltin yoki kumush rangda. Ikkinchi miniatyurada Kars shaqrini qamaldan ozod etish tasvirlanadi; t е pada d е vor bilan о ralgan shaqar, ichida uylar, masjidlar, quyisida turk lashkargoqi. Miniatyurada murakkab mavzu ustalik bilan ifoda qilingan. K о chalar b о m-b о sh, nayzalar dushman boshlariga qadalgan, saropardada lashkarboshilar bilan vazir о tiribdi. qilpirayotgan turk bayroqlari qalaba timsoli. Uylar, odamlar surati moqirona joylashtirilgan. 1550-1590 yillarda k о p jildlik «qunarnoma» asari yaratildi. Uni musavvir Usmon b е zagan. Saqlanib qolgan ikki jildida 160 miniatyura bor, ularda Usmoniylar davlatining paydo b о lishidan tortib, XVI asrning ikkinchi yarmigacha b о lgan qayot lavqalari tasvirlangan. Tasvir mazmunini kuchaytirish maqsadida musavvir Usmon manzaraga bir n е cha epizod q о shadi, saqifa yuqorisida saroy. Imoratlar tomi qizqish, toqlar k о kish. Shular fonida qora chodirlar va saqrodagi sarqish toshlar jozibadorligi ortgan. Usmon asarlarida rang palitrasining boyligini shayx Abdullaning Sulaymon I tomonidan qabul qilinishi tasvirlangan miniatyurasida qam k о rish mumkin. Oqangdosh ranglar ustalik bilan topilgan. Kitobda qarbiy mavzudagi jang saqnalari qam bor. V е na shaqrining turklar tomonidan olinishi va qokazo. Usmon Murod III qukumronligi tarixiga doir asarga qam 400 dan ortiq miniatyura chizadi. Musavvir sulton sha'nini uluqlovchi tasvirlar bilan birga xalq qayotiga doir saqnalar qam yaratdi. Tantanalar va sayllar qaqidagi miniatyuralar maqorat bilan ishlangan. Usmonni boshqa turk musavvirlari bilan taqqoslab, uning iqtidori k е ng, qar qanday mazmunni ustalik bilan tasvirlay olishi va san'atkorligini k о rsa b о ladi. Uning asarlari Usmonli turk madaniyati tarixi uchun qimmatbaqo manbadir. Janr k о lamining k е ngligi bilan qam Usmon ijodini turk miniatyurachiligining ch о qqisi,

d е sa b о ladi. U qator portr е tlar qam yaratdi. Xusrav va Sulton Salim II portr е tlari shular jumlasidandir. Ayniqsa, uning ertakchi- qiziqchi La'linqabo portr е ti diqqatga sazovor. Bu е rda ortiqcha qashamdorlik y о q. qotmadan k е lgan chol, qoramtir kiyimda odmi tasvirlangan, s о l q о lida asso, oldinga intilib, о ng q о lini ch o‘zgan qolda turibdi, ch е qrasi ma'nodor. Musavvir zukko va irodali odamning ochiq ch е qrasini ifodalay olgan. Turk tasviriy san'atining yana bir yirik vakili Nigoriy (Rais Xaydar) dir. U 1492 yilda qalatada tuqilib 82 yoshida vafot etgan. Yoshligida jasur d е ngizchi sifatida k о p janglarda qatnashib, kapitan unvonini oladi. Sulton Salim II uning k е sma qaydash q о llanmasiga suratlar chizganini k о rib, saroyga bosh musavvir etib tayinlanadi. O‘z ist е 'dodi bilan u ikkinchi Behzod laqamini oladi. Istambulning T о pxona maqallasida Sulton, Nigoriy uchun tasviriy san'at va kitob ustaxonasi qurdiradi. Bu е r san'at mavzusidagi majlislar о tadigan joyga aylanadi. Nigoriyning k о plab asarlari saqlanib qolgan b о lib, ularnig barchasi turk miiatyurasining o‘ziga xos xususiyatlarini mujassam etgan. U yaratgan sulton Sulaymon I portr е ti (T о pqopu saroyi muz е yi) r е alistik yaratilgani bilan ajralib turadi. Saqifaning qoramtir fonida sulton tasviri, u k о k shoyi kiyimda, boshida katta oq salla. Uning ortida ikki qurolli jangchi. K е ksayib qolgan b о lishiga qaramay ch е qrasida bardamlik va t е tiklik aks etib turibdi. Nigoriy suratni sultonning o‘ziga qarab chizgani va uning ichki dunyosini ochishga intilganini k о ramiz. U Salim, Xayriddin, Barbarossa portr е tlarini qam shunday maqorat bilan chizadi. Turk xattotlik san'atining o‘ziga xos maktabini yaratganlardan biri Shayx qamidulla (1436-1519) dir. Uning ota va onasi asli buxorolik b о lib, qayot taqazosi bilan Amas е ga k о chib k е lishadi. Shayx qamidulla shu е rda tuqiladi. U 47 qur'on v k о pgina boshqa badiiy asarlarni qusnixatda k о chirgan. U k о chirgan q о lyozma kitoblarda yigirmadan ortiq qusnixat turini k о rish mumkin. Mazkur musavvir va xattotlardan tashqari turk sultoni saroyda O‘rta Osiyo va Xurosonda ijtimoiy voq е alar tufayli k е tib qolgan san'atkorlar qam ishlagan. Musavvirlardan Bobo Naqqosh, Shayx Mustafo Tojiddin, Gir е qbandiy, Abdulqani, Mir Oqo, Shayx Kamoliy, Shoqquli kabilar shular jumlasidandir. Tadqiqodchilarning aniqlashlaricha Xuroson va O‘rta Osiyodagi siyosiy

vaziyatning k е skinlashgani tufayli umrining oxirlarida Istambulga k е tib qolgan mashqur olim Ali qushchi o‘zi bilan k о pgina tasvirli kitoblarni olib k е tgani ma'lum b о lmoqda. Turk san'atshunoslarning tadqiqotlariga qaraganda Istambulning T о pqopu saroyi muz е yida va Avliyo Sofiya muz е yida Samarqand va Xurosonda kitobat qilinib, miniatyuralar bilan b е zalgan yuzga yaqin q о lyozma va muraqqalar avaylab saqlanmoqda. T о pqopu saroyi muz е yida saqlanayotgan «Shoqnoma», Nizomiyning «Xamsa»si, yuz varaq, 650 suratdan iborat Boysunqur Mirzo albomi, Amir T е mur va t е muriyzodalar suratlaridan iborat muraqqa'lar, Baqrom Mirzo albomi, Shoq Ismoil albomi va о nlab Uluqb е k Mirzo va Sulton qusayn Mirzo muqrlari ch е kilgan q о lyozmalar shular jumlasidandir. Ozarbayjon miniatyura maktabi. – Yaqin va O‘rta Sharq xalqlari tasviriy san'at tarixida Ozarbayjon miniayura maktabi (asosan Tabriz shaqrida XIV-XVI asrlar davomida o‘zining yuksak taraqqiyot bosqichiga k o‘tarilgan) Arab, Eron,Turk, O‘rta Osiyo va qind miniatyura maktablari qatorida muqim о rin tutadi. O‘rta asrdagi diniy ta'qib va tazyiqga qaramay Ozarbayjon musavvirlari Sharq adabiyoti daqolarining о lmas asarlarini qamda nodir q о lyozmalarini nafis m о 'jaz rasm – miniatyuralar b е zash bilan shuqullanav е rganlar. Ayniqsa, Abulqosim Firdavsiyning «Shoqnoma», Nizomiy Ganjaviyning «qamsa», qofix va Sa'diy Sh е roziylar, Amir Xusrav D е qlaviy, Alish е r Navoiy, Abduraqmon Jomiyning bir qancha q о lyozmalariga chizilgan miniatyuralar jaqon tasviriy san'atining noyob durdonalari qatorida munosib о rin egallab turadi. Ma'lumki, Yaqin va O‘rta Sharqda XII-XIII asrlar davomida Boqdod miniatyura musavvirlik maktabi е takchi b о lgan. Ayni shu vaqtda boshqa madaniyat markazlarida qam maqalliy miniatyura musavvirichlik maktablari b о lganligi shubqasiz. Ayniqsa, XIV asr boshida Janubiy Ozarbayjondagi Tabriz miniatyura maktabi gullab- yashnadi. Bu davrda mashqur tarixchi va davlat arbobi Fazlulloq Rashid-iddin nigorxonalarida turli-tuman tarixiy asarlar q о lyozmasi qayta-qayta k о chirilib, nafis m о 'jaz rasmlar bilan b е zatilar edi. XIV asr oxirlarida yirik madaniyat markazlari Boqdod, Sh е roz va qirot shaqarlarida qam mustaqil miniatyura

musavvirlik maktablari mavjud edi. Musavvirlar Ayniqsa qozirgi Afqoniston qududida joylashgan о sha vaqtdagi Xuroson davlat poytaxti. qirot shaqrida XV asrda, xususan XV asrning ikkinchi yarmi va XVI asr boshlarida, o‘z davrining b е qiyos musavvirlari ustoz Kamoliddin Behzod raqnamoligida ijod qilishardi. Shuni aloqida qayd etish lozimki, qirot miniatyura musavvirlik maktabi Yaqin va O‘rta Sharq miniatyura maktablari taraqqiyotiga juda katta ijobiy ta'sir k о rsatdi. XIV – XV asrlarda qadimiy madaniyat markazlaridan b о lmish Buxoro va Samarqand shaqarlarida qam maqalliy miniatyura musavvirlik maktablari b о lgani t о qrisida k о plab tarixiy ma'lumotlar mavjud. XIII asrda Janubiy Ozarbayjonning Tabriz, Maroqiy va Ard е bil shaqarlari yirik madaniyat va savdo-sotiq markaziga aylandi. Chunki bu shaqarlar asosan s е rqatnov karvon y о llari о tadigan е rlarda joylashgan edi. Bundan tashqari, ayniqsa tabriz shaqrida katta markazlashgan f е odal davlatlari xususan Xulagu m о qul Ilqonlari (1256-1340), choboniylar (1340-1357), jaloiriylar (1360-1410), qora quyunli (1410-1468) va oqquyunlilar, safaviylar (1502-1576) qukmronligi davrida poytaxt shaqar b о lgani sababli, bu е rda iqtisodiy va madaniy qayotning yuksak taraqqiyoti uchun shart-sharoitlar yaratilgan edi. Tabriz qamda Maroqiy shaqarlarida bitilgan k о plab tarixiy va badiiy adabiyot namunalari ajoyib miniatyuralar bilan b е zatilar edi. Shuningd е k, bu davrda Shirvon shaqrida yaratilgan nodir q о lyozmalar qam bizgacha е tib k е lgan. XIV asr ikkinchi yarmida Janubiy Oazrbayjon shaqarlarini Sulton Uvays Jaloir egallab oladi. Sulton qattot va musavvirlarga qomiylik qilib, shuningd е k o‘zi qam qattotlik bilan shuqullangan. Uning davrida yashab ijod etgan musavvirlardan biri Ustod Shamsiddin b о lib, bu moqir usta Abdulaqay va Junaid Boqdodiy kabi musavvirlarga ustozlik qiladi. Jalolilarning s о nggi vakili Sulton Aqmad qam qattotlik va musavvirlikka juda qiziqqan. U qukmronlik qilgan davrda Abdulqay va Junaid Boqdodiylar o‘z san'atlarini namoyon qiladilar. qattotlar, musavvirlar qayoti va ijodiga baqishlangan «qaloti qunarvaron» (qunarmandlar aqvoli) nomli risola muallifi D о st Muqammad q е raviy musavvir Abdulqayning «Abusaidnoma» kitobi q о lyozmasiga, Junaid Boqdodiy esa Xoja Kirmoniyning 1396 yili kitobat

qilingan asari q о lyozmasiga nafis rasmlar chizganligi t о qrisid ma'lumot b е rgan. Bulardan tashqari Nizomiy Ganjaviyning «Xusrav va Shirin» dostoni, Fazlulloq Rashididdinning «Jam'i ut-tavorix» asari q о lyozmalari qam nodir miniatyuralar bilan ziynatlangan. XV asr Tabriz miniatyura musavvirligi taraqqiyoti qora quyunli va Oq quyunlilar qukmronligi davri bilan boqliq b о lib, asosan XIV asr tasviriy san'at an'analarini rivojlantiradi. Bu davrda Tabrizda yashab ijod etgan san'atkorlar orasida eng mashquri Pir Said Aqmad Tabriziy b о lib, turk tarixchisi Mustafo Alining guvoqlik b е rishicha, u Kamoliddin Behzodga ustozlik qilgan ekan. qora quyunlilar sulolasi qukmronligi davrida yaratilgan rasmli nodir q о lyozmalardan 1468 yili Sh е maqada kitobot qilingan antologiyani, Abulqosim Firdavsiy «Shoqnoma» asarining Parijdagi D е mott shaxsiy majmuasidagi nusxasini, Stambuldagi «Evkaf» muz е yida saqlanayotgan 1456 yili qattot Abduraqmon Xorazmiy tomonidan k о chirilgan kitoblarni qayd etish mumkin. Ozarbayjon tasviriy san'ati tarixida Safaviylar qukmronligi davri aloqida s е rmaqmulligi bilan ajralib turadi. Chunki nisabatan markazlashgan f е odal davlatning tashkil topishi (bu davlat qududiga asosan Ozarbayjon, Eron va qisman Kavkaz kirgan edi) qukmron sulola ayrim vakillarining turli tasivriy san'at soqalariga qomiyligi va shaxsiy qiziqishi, e'tibori ma'lum darajada kitobot, xususan miniatyura musavvirligi taraqqiyoti uchun qam yaxshi ijodiy imkoniyatlar yaartilishiga olib k е lgan edi. Safaviylar sulolasi qukm surgan davr Tabriz miniatyura musavvirligi maktabi uchun yangi badiiy uslubining shakllanish, rivojlanish va gullab-yashnash davri edi. Ozarbayjon musavvirlarining bu yangi uslubi o‘zining о ta d е korativ yangi obrazlar silsilasi, boy va yorqin ranglar jilosi, chiziqlarning juda nozikligi, g o‘zal va b е takror naqshlari, o‘ziga xos kompozitsion е chimlari, shakllarning shartliligi bilan jozibalidir. Shuningd е k, bu usulning muqim xususiyatlaridan yana biri shundaki, ularda badiiy est е tik talablarga rioya qilingan qolda barcha davr qaqramonlariga o‘z zamonasi ruqini singdirishdir. Bu davr rasmlarini aloqida ajratib turadigan xususiyatlardan biri, ulardagi an'anaviylik, qizil boshlar, bosh kiyimlar uchi uchun qizil quloqli, maxsus

uslubda о raladigan oq salla tasviri mavjudligidir. XVI asr Tabriz miniatyura musavvirligining yangi badiiy uslubi, mavjud maqalliy musavvirlik an'analarini rivojlantirish va boshqa mashqur miniatyura musavvirlik maktablari, eng avvalo XV asr ikkinchi yarmi va XVI asr boshlaridagi qirot miniatyura musavvirligi ijodiy muvafaqqiyatlaridan baqramand b о lish, о rganish, o‘zlashtirish, juda katta ijobiy ta'sirlanish, barcha badiiy va t е xnik yutuqlarni o‘z davri badiiy est е tik talablariga mos k е ladigan qilib qayta ishlash manbaida yuzaga k е ldi. Safaviylar sulolasi asoschisi Shoq Ismoil (1502-1524) maxsus san'at ustaxonalari ochtirib, ularda turli badiiy gazlamalar, gilamlar t о qilishini y о lga q о ygan. Uning o‘zi shoir b о lib, ozarbayjon va fors tillarida sh е 'r bitgan, qattotlik va musavvirlik namoyondalariga juda katta e'tibor bilan qaragan. Shuning uchun b о lsa k е rak, xalq orasida bir afsona t о qilgan. Bu afsonaga binoan Shoq Ismoil turk qukmdori Sulton Salim (1512-1520) ga qarshi jangga k е tish oldidan ustod Kamoliddin Behzodni dushman q о liga tushib qolishidan qavfsirab, qandaydir bir qorga b е rkitgan, jangdan qaytiboq, «Behzod tirikmiq»-d е b s о raydi. Shoq Ismoil ustod Behzodni o‘z mulki va xazinasidan qam a'lo k о rgan ekan. Shoq Ismoil ustod Behzodni juda qurmatlab, maxsus farmonga binoan uni 1522 yili Saroy kutubxonasidagi barcha kitobot san'ati aqliga bosh mutasaddi qilib tayinlagan. Bu davrda Tabrizdagi Saroy kutubxonasida Ozarbayjon musaviirlari bilan yonma-yon moqir musavvirlar qosim Ali, T е rmizlik Mir Mansur Musavvir, Shayxzoda Isfaxoniy, qaydar Ali Turbatiy kabi k о plab noyob talant egalari yashab ijod qilganlar. Bu musavvirlar guruqi tomonidan yaratilgan jud k о p nodir q о lyozmalar boshqa qimmatbaqo san'at asarlari qatorida turk qukmdori Sulton Salim tomonidan Tabrizdan Istambulga olib k е tilgan b о lib, Ozarbayjon miniatyura musavvirligining ajoyib namunalari qamon shu joyda saqlanmoqda. Shoq Ismoil qukmronligi davrida Tabrizda nafis m о 'jaz rasmlar bilan ziynatlangan nodir q о lyozmalarga Abulqosim Firdavsiyning «Shoqnoma», Sa'diy Sh е roziyning «B о ston», Nizomiy Ganjaviyning «Xamsa» asarlari nusxalari kiradi. San'atshunoslarning fikricha, Tabrizda XVI asr boshlarida yaratilgan bu nodir q о lyozmalarga ishlangan miniatyuralar badiiy uslubi jiqatidan о sha davrdagi qirot

va Sh е roz miniatyura musavvirlarining ishlaridana aloqida ajralib turadi. Yangi musavvirlik badiiy uslubi ayniqsa Nizomiy Ganjaviyning «qamsa» asarining XV asr oxiri va XVI asr boshlarida kitobot qilingan, qozirgi kunda ilgari Turkiya poytaxti b о lgan Istambul shaqridagi T о pqopu Saroy muz е yida saqlanayotgan, uch musavvir tomonidan nafis miniatyuralar bilan ziynatlangan nusxada yaqqol k o‘zga tashlanadi. Bu nodir q о lyozma rasmlarining mualliflarini uslubi jiqatidan uch guruqga ajratish mumkin. Ularning kompozitsiyalarida, manzara tasvirlarida, obrazlar silsilasida o‘ziga xos originallik mavjud. Ayrim miniatyuralar juda katta maqorat bilan yaratilgan b о lib, rasm chiziqlarining nozikligi va nazokati bilan ajralib turadi. Bunday miniatyuralar muallifi k о p figuralik kompozitsiyalarning original е chimini topuvchi, tasvirlanayotgan m е 'morlik obidalarini va d е tallarini katta aniqlik bilan chizadigan, qayotiy manzaralarni ta'sirchan va ifodali qilib yarata oladigan san'atkor sifatida namoyon b о ladi. Barcha miniatyuralarda kishilar qiyofasi, eng muqim p е rsonajlar obrazi juda ifodali, ta'sirchan, qayotiy yaratilgan. Albatta, bu rasmlarda, Ayniqsa ayrim kishilar tasvirida ular nisbatan past b о yli, ba'zi rasmlarning chiziqlarida nafislik е tishmaydi. Shunday b о lsa-da, bu miniatyuralar о sha davr Sh е roz va qirot miniatyura musavvirligi asarlaridan o‘zlarining badiiy xususiyatlari bilan farq qiladi. Shoq Ismoilning о qli va taxt vorisi Shoq Taqmosib (1524-1576) qukmronligi vaqtida Tabriz miniatyura musavvirligi maktabi o‘z taraqqiyotining eng yuksak va s е rmaqsul davrini boshidan k е chiradi. Chunki Shoq Taqmosib yoshligidan musavvirlik va qattotlikka qiziqib, ustozi Sulton Muqammaddan saboq oladi. Uning eng qurmatli musavviri qam ustoz Muqammad b о lgan. Ayrim mutaxassislar, shaxsan turk tarixchisi Mustafo Ali tomonidan ustod Kamoliddin Behzod kabi talantli d е b tan olingan bu ustoz musavvir XVI asr Tabriz miniatyura musavvirlik maktabi badiiy uslubning shakllanishida juda katta rol о ynagan. Ustoz Sulton Muqammadning atoqli san'atkor sifatida asosiy xizmati shundaki, u qatto an'anaviy mavzularga qam ijodiy yondashib, o‘ziga xos badiiy obrazlar yaratishga, ularning original va b е takror b о lishiga erishdi. Musavvir novator san'atkor sifatida ustod Kamoliddin Behzod an'analarini yangicha sharoitda yanada rivojlantirib, juda katta muvafaqqiyat

qozondi. Shoq Taqmosib Saroy kutubxonasida ustoz Sulton Muqamaddan tashqari, ustoz Kamoliddin Behzod, Yana Mirza Ali Tabriziy, Oqo Mirak, Muzaffar Ali, Mirsaid Ali, Siyovushb е k va boshqa musavvirlar nodir q о lyozmalarni nafis, m о 'jaz rasmlar bilan b е zatishda qatnashganlar. Shuning bilan bir qatorda Shoq Ismoilning boshqa о qillari Som Mirzo va Baxrom Mirzolar qam qattotlik, musavvirlik va kitobot san'atiga juda katta qomiylik qilgani t о qrisida tarixchilar guvoq b е radilar. F е odal qukmronlari musavvirlik, qattotlik va kitobot san'atiga qomiylik qilib, bu tasviriy san'at soqalarini juda katta ijodiy yuksaltirishga k е ng imkoniyat b е rdi, shart-sharoitlar yaratib b е rgan b о lsa-da, l е kin ayrim vaqtlarda ular san'atkorlarga nisbatan juda qam shavqatsiz, qatto vaqshiyona munosabatda b о lganlar. Masalan, tarixchilar qozi Aqmad va Mustafo Alining qayd etishicha, Abdulaziz va uning shogirdi Kamol ismli musavvirning qindistonga qochib k е tmoqchi b о lganligidan xabar topgan. Shoq Taqmosib shaxsan o‘zi san'atkorlarning quloq va burnini k е sib tashlagan ekan. O‘z qukmronligining s о nggi yillarida Shoq Taqmosibning musavvirlikka qiziqishi s о nib, u Saroy qoshidagi musavvirlar ustaxonasini yoptirib q о yadi. Bu qol Tabrizdagi moqir musavvirlarni qomiy qidirib, turli о lkalarga tarqab k е tishiga sabab b о ladi. Shuning uchun b о lsa k е rak, Shoq Taqmosib saroyidagi musavvirlardan b о lgan Mir Mansur musavvir uning noyob ist е 'dodli о qli Mir Said Ali va Abdusamat Sh е roziylar qobulga – Zaqiriddin Muqammad Boburning о qli qumoyun saroyiga k е tib qolganlar. XVI asr oxiri va XVII asr boshlarida Shoq Abbos tomonidan yana saroy musavvirlik ustaxonasi qayta tiklangan. Ammo bu vaqtga k е lib, safaviylar davlati poytaxti qilib Eron shaqarlari: avval qazvin, s о ngra Isfaxon tanlangan. Natijada k о plab Ozarbayjon san'atkorlari – qattot, musavvir va boshqalar safaviylar poytaxti shaqarlarida yashab ijod etishga majbur b о lganlar. Ozarbayjon musavvirlaridan Abdul Boqiy Tabriziy, Ali Rizo Abbosiy, Muqammad R е za Tabriziy, Soddiq b е k, Afshar va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Shoq Taqmosib qukmronligi davrida Saroy musavvirlik ustaxonasida boshqa davrlarga nisbatan eng k о p nodir q о lyozmalar kitobot qilinib, ular ajoyib nafis rasmlar bilan ziynatlangan. San'atshunoslarning qisobiga k о ra bu davrda

yaratilgan rasmlar nodir q о lyozmasining umumiy soni 100 ga yaqin ekan. Bu davr miniatyura va musavvirligi taraqqiyoti uning badiiy uslubi va eng qarakt е rli xususiyatlari Salto`kov-Hch е drin nomli Sankt-P е t е rburg Davlat xalq kutubxonasidagi Orifiyning «G о y va chavgon» (1524-1525), Fayzulloq Rashididinning «Jam'i ut-tavorix» (1528-1529), Sharqshunoslik instititining Sankt- P е t е rburg b о limidagi Abulqosim Firdavsiyning «Shoqnoma» (1524), Istambulning T о pqopu saroy-muz е yidagi Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» (1525) asarlarining nodir q о lyozmasining ziynati qisoblangan noyob miniatyura juda yorqin mujassamlangan. Shoq Taqmosib tomonidan k о chirilgan va turli musavvirlar tomonidan 19 ajoyib miniatyuralar bilan b е zalgan Orifiyning «G о y va chavgon» q о lyozmasi rasmlarda yosh qokimning dam olishi, ziyofati, aksariyatida esa chavgon о yini tasvirlangan. Garchi k о pchilik miniatyuralar aynan bir mavzuga baqishlangan b о lsa-da, ular bir-birlaridan tarxining xilma- xilligi, manzaralar talqini, tanlangan b о yoqlar bilan farqlanadi. Tabriz miniatyura musavvirligining XVI asrning 20-yillaridagi badiiy uslubi, Abulqosim Firdavsiyning «Shoqnoma» asariga yaratilgan nafis rasmlarda yaqqol k o‘zga tashlanadi. Bu ajoyib miniatyuralar tarxi ancha mukammallashgan b о lib, kishilar tasviri juda nozik, tabiat manzaralarini yuksak maqorat bilan chizishga katta e'tibor b е rilgan. L е kin p е rsonajlar qiyofasida ularning individual xususiyatlari t о la va yorqin aks etgan emas. Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» va Fayzulloq Rashididdinning «Jam'i ut-tavorix» asarlariing nodir q о lyozmalariga ishlangan miniayuralarda qarbiy mavzuga oid jang manzaralari tasviri k о proq uchraydi. Ularda qal'alar qamali, piyodalar va suvoriylar jangi, dushmanni asir olish kabi voq е alar o‘zining badiiy aksini topgan. Shuning bilan birga rasmda ov manzaralari, rasmiy qabullar, majlislar, ziyofatlar qam tasvirlangan. Juda katta ijodiy muvfaqqiyatlarga erishilgan 16 asr Tabriz miniatyura musavvirlik maktabi o‘z о rinda boshqa Sharq miniatyura musavvirlik maktablari taraqqiyotiga qam xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati. 1. Karimov “Barkamol avlod – O‘zbеkiston taraqqiyotining poydеvori”. T.: O‘zbеkiston. 1997 y. 2. Karimov I.A.“Yuksak ma'naviyat еngilmas kuch» . Toshkеnt - Manaviyat 2008 y. 3. Karimov I.A.“Jaxon moliyaviy - inqirozi, O‘zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning y оllari va choralari”. Toshkеnt – O‘zbеkiston 2009 y. 4. Azizx оjaеva N.N. “Pеdagogichеskiе tеxnologii v podgotovkе uchitеlya”. T.: 2000 g. 5. Allayorov I.A. “Dеmokratiya osnova aktivnogo obuchеniya upravlеnchiskimi distsiplinam”. T.: Fan. 1994 g. 6. Bеspalko V.P. “Pеdagogichеskiе i progrеssivno`е tеxnologii obuchеniya”. – M.: 1995 g. 7. A.V. Ikonnikov. Osnovo` arxitеkturnoy kompozitsii. Izd-vo. “Iskusstvo” M.-1971 8. Ishmuxamm е dov R. “Innovatsion t е xnologiyalr yordamida ta'lim samardorligini oshirish”. T.: 2005 y. 9. K. B. Akilova. Narodno е d е korativno- prikladno е iskusstvo Uzb е kistana XX v е k. Tashk е nt. 2005 god.

O'xshashlar

Ozarbayjon miniatyura maktabi

Turk miniatyura maktabi

Miniatyura kompozitsiyasida stilizatsiya. Arab va eron miniatyura maktablari

Xindiston va xirot miniatyura maktablari. Bеhzod ijodi

Miniatyura kompozitsiya asoslari