Спектакл устида ишлашнинг дастлабки жараёни - San'at - Referatlar

Спектакл устида ишлашнинг дастлабки жараёни

Yuklangan vaqt:

27.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

436 KB

Ko'chirib olish

Спектакл устида ишлашнинг дастлабки жараёни Режа: 1. Бўлажак спектакл хусусида режиссёрнинг ўй-фикрлари, нияти (замысел) 2. Пиеса ва спектаклнинг жанри 3. Мазмун, шакл ва маҳорат 4. Режиссёрлик санъатида мода ва янгилик 5. Маҳоратнинг шартлилик ва хақийқийга монандлиги 6. Актёрнинг ижрочилик услуби –режиссёр ниятининг технологик муаммосидир 7. Спектаклнинг ташқи безаги 8. Режиссёр ва актёр 9. Режиссёрнинг мизансаҳна устида ишлаши 10. Ижодий тўсиқларни бартараф этиш 11. Режиссёрнинг актёр билан ишлаши 12. Актёрнинг саҳнавий фаолияти 13. Режиссёр топшириғини амалга оширувчи қурол - ҳаракатдир 14. Ҳаракат- сезгиларни қўзғатувчи қопқондир! 15. Техника (Мaҳорaт) 16. Оммавий саҳналар 17. Монолог ва мизансаҳналар

Бўлажак спектакл хусусида режиссёрнинг ўй-фикрлари, нияти (замысел) Ҳар қандай бадиий ижоднинг асосий мақсади, бўлажак асар тўғрисидаги ниятни рўёбга чиқаришдан иборатдир. Бу фикр режиссёрга ҳам таъллуқлидир. Аммо театр мураккаб санъат тури бўлиб, режиссёрлик нияти, (бошқача қилиб айтганда режиссёрлик режаси) кўп қиррали соҳаларни спектакль яратиш учун бирлаштириши керак. Режиссёр нияти деганимизда: а. пъесанинг ғоявий талқини, б). ҳар бир қахрамоннинг тавсифи; в). мазкур спектаклда актёр ижросининг хусусияти, жанри ва усулини аниқлаш; г). спектаклнинг темпо-ритм бирлигидаги ечими(сурат ва маром); д). спектаклнинг маконий ечими (мизансаҳна ва режалаштириш) е). спектаклининг декоратив, мусиқий, турли товушлар бирлигидаги ечими. Режиссёрда саҳналаштириш нияти туғилиш жараёнида, яхлитлик, ниятни руёбга чиқариш учун хизмат қилувчи барча унсурлар бир илдиздан, Вл. И. НемировичДанченко ибораси билан айтадиган бўлсак, бўлажак спектаклнинг мағизидануруғдан ўсиб чиқиши муҳим аҳамиятга эгадир. Мағиз-уруғ деганимизда, фақат таҳлилий хулоса бўлиб қолмай, асар билан танишуви жараёнида режиссёр руҳияти кайфиятида пайдо бўладиган хиссёт, сезгидир. Бу бўлажак спектаклнинг туғилишидан аввал режиссёр шуурида, онгида пайдо бўладиган ягона сезги ва ягона ниятдир. Мана шу уруғ-мағиз режиссёр шуурида пайдо бўлиши натижасида бўлажак спектаклнинг айрим узуқ-юлуқ ҳолатлари, кўринишлари, декорация аломатлари, мусиқий товушлар, қахрамонларнинг ўз-аро муносабатларидаги баъзи жиҳатлар аста-секин тасаввурда пайдо бўла бошлайди. Асарнинг маром ва сурати гавдаланади. Вақт ўтиши билан режиссёр ниятида акс этган лавҳалар режиссёр тасаввурида ёрқинроқ намоён бўла боради. К. Паустовский ниятни чақмоққа қиёслайди. Ер сатхи узра электр кучлари бир

неча кун давомида тўплана бошлайди. Бу кучлар тобора жипслаша бориб, момақалдироқ келтириб чиқарувчи қуюқ булутлар хосил бўлади. Ана шу булутларнинг қудрати чақмоқ шаклида намоён бўлади. Агар табиатнинг бу ҳолатини режиссёр санъатига қиёслайдиган бўлсак, кўп йиллик кузатишлар, хис-ҳаяжон фикрлар, ғоялар йиғиндиси ўлароқ чақмоқ-уруғ. режиссёр онгида туғилади. Шу тариқа мағизуруг-чақмоқ, бўлажак спектаклнинг қиёсий ечимини белгилайди. Лекин бу уруғ ўз-ўзидан эмас, балким режиссёр қаршисида “шу спектаклни нима мақсадда саҳналаштириш керак”деган савол кўндаланг бўлганидагина вужудга келади. Яъни режиссёрнинг олий мақсади нималардан иборат деган саволга жавоб топишликдан бошланади. Шу спектаклни саҳналиштириш орқали тамошабин қалбида қандай хисиётларни қўзғатмоқчи, томошабинга нима демоқчи?Томошабин онгига қандай воситалар ёрдамида таъсир ўтқазмоқчи? Режиссёрлик нияти ва талқини тўғрисида сўз юритар эканмиз шу ўринда Вл. И Немирович-Данченконинг “уч турдаги хақиқат” деган машҳур атамасини эслаб ўтишлик жоиз деб ўйлаймиз. Яъни: -“хаётий хақиқат” -“ижтимоий хақиқат” -”театр санъати хақиқати” Шу уч турдаги хақиқатлар бирлашмасидан театр хақиқати яратилади. Қуруқ ижтимоий хақиқатни хаётий хақиқатсиз акс этдириш мумкин эмас. Ижтимоий хақиқатни инкор этган холда фақат хаётий хақиқат акс этдирган спектакль арзимас майда-чуйдалар тўғрисидаги баённомага ўхшаб қолади. Бироқ хаётий ва ижтимоий хақиқат маълум бадиий тимсоллар орқали умумлаштирилган тақдирдагина асар бадиий тусни топади Аристотель, - санъат айни дамда бўлиб турган воқеа ва ходисаларни эмас рўй бериши мумкин бўлган воқеа ва ходисаларни акс этдириши керак , деган экан.

Яъни у санъат, қуруқ ҳаётий хақиқатни ўзини эмас балки кутилаётган, орзу қилинган, тасаввурда яратиладиган воқеликни акс этдирмоғи лозимлигини назарда тутган. Театр хақиқати учта омил таъсирида даставвал режиссёр тасаввурида гавдаланади. Бу омиллар қуйидагилар: 1. Пиесанинг шакли ва мазмунидан келиб чиқадиган хусусиятлари. 2. Пиеса саҳналаштираётган даврдаги тарихий жамиятдаги вазият. 3 Мазкур асарни саҳналаштирмоқчи бўлган ижодий жамоадаги муҳит ва шароит. (бунда жамоанинг ижодий қарашлари, анъаналари, ёши, профессионал лаёқати ва маҳорати назарда тутилади) Бир сўз билан айтганда режиссёр пъесанинг моҳияти, замон нафаси ва ижодий жамоа имкониятларини сезиши керак. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизким санаб ўтилган учта омиллар ичида энг муҳими пъесадир. Агар ижодий жамоа ва режиссёр пиесанинг бадиий ғояси билан қизиқмаса, уни инкор этса, саҳналаштирилган асар муваффаққият қозона олмайди. Режиссёрлик ечим, унинг бетакрор шаклу- шамойили, айни пиесага хос бўлган хусусиятлар ва жиҳатлардан келиб чиқилиши керак. Бу ерда асарнинг мавзуси, ғоявий йўналиши, уни қурилиши, жанри, воқелар кечиши жараёнидаги маром ва сурати, тилнинг ўзига хослиги муҳим аҳамият касб этади. Агар пъесанинг шакли асардан ҳоли ўйлаб топилса-ю, спектаклга ёпиштирилса, ундан бирон натижали асар кутиш мумкин эмас. Бу ўринда пъесанинг ғоясини тушинишнинг ўзи етарлик эмас. Хатто асар инсонлар учун муҳим муаммолар атрофида бахс-мунозара юритган тақдирда ҳам уни саҳналштиришга кириш учун асос бўлаолмайди. Ғояни бошдан кечириш, юрак дарди билан суғориш муаллиф дардига дардкаш бўлиш керак. Асар ғоясини режиссёрнинг вужуд -вужудига сингиши, онгига таъсир ўтқазиши ва фикру ҳаёлини бутунлай эгаллаб олиши керак. Шу оғриқни ташқарига чиқариш, одамлар билан ўртоқлашиш эхтиёжи туғилиши керак. Лекин бу дегани ҳар бир пъесани “тўғри келмайди”деб четга

суриб қўйиш керак дегани эмас. Ҳар бир пъеса билан танишиш жараёнида ижодий қизиқишни уйғота билиш керак. Кўпинча асар билан дастлабки танишув вақтида режиссарни пъеса кўп ҳам қизиқтирмайди. Бироқ асарни қайта ва қайта ўқиш жараёнида қизиқиш тобора ортаборади ва саҳналаштирувчининг фикризикрини банд этиб қуяди. Яна муҳим бир масала: Режиссёр ҳечқачон хаётдан узилиб орқада қолиб кетмаслиги, аксинча ҳар сония, у билан қизиқиши, одамлар билина бирга нафас олиши, унинг шодлигу қағуларини барча билан бирга баҳам кўра билиши керак. Ана шу ҳаётнинг муҳим жихатларни акс этирган асарга чуқурроқ кириб боришга, шу ҳаётнинг оғриқли нуқталарини бадиий акс этдириш шакли тўғрисида ўйлаши, тафаккур қилиши зарур. Режиссёр пъеса тўғрисида ўйлар экан, унга фақат профессионал сифатида ёндашиб, фақат эстетик жиҳатларини изласа асарнинг саҳнавий ва ҳаётий бирлиги амалга ошмайди. Асар билан танишилар экан, биринчи навбатда унга хаётий позициядан ёндошмоқлик даркор. Аввало хаётий ҳақиқат, сўнгра театр ҳақиқати. Бунинг учун эса режиссёр ҳаётни яхши билиши шарт. Фақат ҳаётни яхши билган режиссёргина пъесанинг ижобий ва салбий томонларини кўра олади. Ҳаётий хақиқатга тўғри келиш-келмаслиги тўғрисида фикр юритаолади. Пиеса ва спектаклнинг жанри Ҳ ар қандай пъесанинг энг муҳим жиҳатларидан бири унинг жанр нуқтаи назаридан ўзига хослигидир. Пъесанинг жанри, спектакль жанрида ҳам акс этиши керак. Айниқса актёр ижросида ёрқин намоён бўлади. Жанринг ўзи нима? Жанр, ижодкорнинг ўзи акс этдираётган объектга (манбъа) эмоционал(ҳисҳаяжон) муносабатини билдиради.

Агар ижодкор ўзи қаламга олган воқеа ва ходисаларни аянч ва даҳшат тарзида акс этдирган бўлса, демак бу фожеа . Агар воқеалар . қахр ва кулги қўзғатса –бу сатирик комедия, ҳамдардлик ва ачиниш ҳиссини уйғотса- драма . Лекин ижодкор баён этаётган воқеа ва ходисалар ҳамиша ҳам қуюқ бўёқларда бўлмаслиги мумкин. Бир ҳилдаги бўёқдан киши тез толиқади. Агар ранглар бирбири билан тез-тез ўрин алмашиб турса, қаҳр билан меҳр, аянч билан мамнунлик, кулги билан ғазаб ўрин алмашуви узлуксиз давом этса, демак пъеса кўп қиррали, бадиий бўёқлар билан йўғрилган асар ҳисобланади. Баъзан шундай асарлар ҳам бўлари. Асар бошланишида қаҳрамон, қахрғазабимизни қўзғатади, сўнгра уни масҳара қиламиз, кейин раҳмимиз келади, бора-бора унга ҳамдард бўлабошлаймиз, ачинамиз, унинг ноиложлигидан ўксинамиз. Кейинчалик у бизни кулдиради. Хурсанд бўламиз. Бу ўша асар муаллифининг ҳар бир ходисага турли нуқталардан қарашига, баҳо беришига ва охир-оқибат ижодкорнинг ижодий салоҳиятига боғлиқдир. Лекин асарнинг маълум бир жойи кулгили, иккинчи жойи қахрли, учинчи бир жойи ачинарли бўлсачи?Бундай вазиятда нима қилиш керак? Турган гап, ҳаётнинг турли қирраларини тўлалигича мукаммал в аниқ акс этдиришни кўзлаган асар, унинг ҳаракати ва шиддатини тўлалигича очиб беришликни ўз олдига мақсад қилиб қўйган бўлса-да, пъесада жанр софлиги қиёмига етказилмаган. Бундай асарнинг жанрий тавсифи ҳаётнинг ўзи каби мураккаб ва жумбоқлидир. Айнан шундай асар устида ишлаш жараёнида, муаллиф муносабати кўпроқ қайси томонга ён босишини аниқлаш зарур. Фақат тўғри хулоса чиқариш орқалигина” фалон асарда, фалон жанр устивор экан”деяоламиз. Модомики кўпчилик пъесаларда жанрий софлик қоидалари бузилган экан, режиссёрнинг зиммасига ана шу жанрлар ҳилма-хиллигини тиклаш вазифаси юкланади. Бунинг учун эса режиссёр, муаллиф кўнглидан

ўтқазган барча ҳолатларни ҳис қилиши, сезиши ўша ҳаёт нафаси билан нафас ола билиши лозим. Шакл ҳамиша мазмунга хизмат қилиши керак. Демак у, мазмуннинг рангбаранглигига, бўёқларларнинг бойлигига, сифатларнинг ҳилма- хиллигига, муаллифнинг бу объекта бўлган эмоционал муносабатига боғлиқ. Мана шу муносабатлар, юқорида таъкидлаб ўтганимиздек асарнинг жанрини белгилайди. Мазкур асарда акс этдирилган воқеа ва ходисаларни, режиссёр қанчалик чуқур ҳис этса, уларга дардкаш бўла олсагина, шунчалик спектаклнинг ташқи қиёфаси ва таъсирчан воситалардан қай йўсинда фойдаланиш кераклигини ўзи ифодалаб бериши мумкин. Бу эса ўз навбатидан спектаклнинг жанрини белгилаб беради. Мазмун, шакл ва маҳорат Бўлажак спектаклнинг шакл ва мазмуни тўғрисида чуқурроқ фикр юритадиган бўлсак, мазкур асар учун ҳар бир режиссёр пъесанинг мазмун моҳиятини чуқурроқ тафаккур қилиш орқали, асарга шакл топади ва фақат шу шаклгина асарнинг мазмуни ва ғоясини тўла очиб бериши мумкинлигига амин бўламиз. Бунинг учун эса ҳар бир парча, қахрамонларнинг сўз ва хаттиҳаракатларни орқали муаллиф томонидан берилган кичик саҳна ва воқеачаларни ўйлаб топилган шакл доирасида бир тизимга тизиб чиқиб ҳосил бўлган манзарани тасаввур кўзгусида ёрқинроқ гавдалтириш зарур бўлади. Ҳар қандай шакл, асар мазмунидан келиб чиқмоғи лозим. Бунинг учун эса асарнинг мағиз-мазмуни ичига чуққурроқ шўнғиш, бир марта топилмаса. яна шўнғиш қидириш керак бўлади. Пъесага юзаки ёндошган одам ҳечнарса топаолмаслиги аниқ. ” Қандай” деган саволга жавоб топишдан олдин, “Нима”, ”Нима учун” деган саволларга жавоб қидириш зарур Агар соддароқ тилда тушинтирадиган бўлсак, шу спектакль билан мен нима демоқчиман? ( ғоя). Бу нарса менга нима учун керак ? ( олий мақсад )

деган икки саволга тўғри ва самимий жавоб топилса учинчи “қандай ” деган саволга жавоб топилиши аниқ. Таҳминий, тўмтоқ, ноаниқ тасаввур ҳосил қилиш орқали яҳши шакл топилиши ҳом ҳаёлликдир. Топилган шакл ҳам ўртамиёна, бетаъсир бўлади. Қачонки асарнинг ғояси, мазмуни ижодкорнинг онгига сингиб, мийясини тамоман банд этаолса, юрагини безовта қилиб куйдирсагина ижодий тўлғоқ орқали туғилиш рўй беради. Ғоя сизнинг хис-хаяжонингизни қўзғатса, ҳаловотингиз йўқолса, ижодкор сифатида тасаввурингиз илҳомланади. Берилган мазмун ва ғояни ифодавий акс этдириш учун шакл қидирасиз. Спектаклнинг ижодий ғунчаси, у ёки бу саҳна ечими, режиссёрлик ранглари шу тарзда кўз ўнгингизда намоён бўлади. Улар шошма-шошарлик билан эмас, хақиқий тўлғоқ тутиб туғилади. Шундай шаклгина бетакрор, ягона бўлиши мумкин. Шаклни спектаклга ташқаридан ёпиштириб бўлмайди. У асар мавзуси ва мазмунидан келиб чиқиши зарур. Айрим режиссёрлар спектакль шаклини бошқалар томонидан топилган, ёки ўзининг олдинги спектаклида топилган қолипларга солишга ҳаракат қилади. Янги мазмун, ҳамиша янгича шаклни талаб қилади. Шунинг учун ҳар бир спектакль янгитдан, ”оқ қоғоз”дан бошланиши лозим. Театр тарихини ўрганиш албатта керак. Лекин, ўз даври ва тарихий жараёнларда фойда келтирган шакллар ва усулларни ўрганиб, қандай бўлса шундайлигича янги спектакль учун фойдаланиш мақсадида ўрганмаслик керак. Аксинча орттирилган тажрибаларни таҳлил қилиб, тафаккур тарозисида тортиб ундан янгича ҳосил олиш керак. Режиссёрлик санъатида мода ва янгилик Янгилик сари интилиш ҳар бир санъаткор учун табиий ҳолдир. Янгилик яратиш учун талпинмаган ижодкор диққатга сазовор бўладиган бирон-бир нарса яратаолмайди. Аммо янгилик яратиш учун тиришиш, арзон гаров оригиналлик, қинғир-қийшиқ шаклбозликдан иборат бўлиб қолмаслиги

лозим. Бунинг учун эса, ижодкор изланиш олиб боришликдан мақсад нима эканлигини аниқ-тўлиқ билиши керак. Изланиш жараёни натижали ва самарали бўлиши учун санъат асарини хаётий хақиқатдан узоқлаштирмаслик зарур. Реалистик санъат ҳаққонийлик ва ҳаётийлик заминига чуқурроқ кириб боришликни тақозо этади. Санъатдаги “янгилик” деганда кўпинча унинг ташқи сифати деб тушинилади. Лекин ташқи янгилик ижодий изланиш жараёнининг охирги жабҳаларида кўзга ташлана бошлайди. Санъат асари зерикарли, тунд бўлиб қолмаслиги учун унинг мазмун-моҳияти янгича жаранглаши, таъсир кўрсатиши учун ҳали ҳеч ким томонидан қўлланмаган сифатлар сингдирилади. Бу янгиликлар, агар асар эскирган бўлиб бизга яхши таниш бўлса, мазкур асарга ижодкорнинг янгича ёндошуви, шу асар тўғрисидаги унинг фикри, муносабати, нуқтаи назари, ҳиссиёт сезгилари янгича бўлишига таянади. “Янгилик яратиш” нинг яна бир жиҳати шундаки, на фақат унинг мазмуни янгича бўлиб қолмай, инсонлар жамияти учун ҳам бирон-бир янгиликни ўзида сақлаган бўлиши керак. Яъни санъат асари ҳаётийлик нуқтаи назаридан инсонлар орасига янгилик уруғларини олиб кириши керак. Янгича шакл излаш учун на фақат рус театри, ўзбек миллий театридан ташқари чет эл илғор санъатини ҳам чуқур ўрганиш керак бўлади. Лекин ижодкор учун энг катта хавф-бу мода ортидан қувишликдир. Маҳоратнинг шартлилик ва хақийқийга монандлиги Спектакль устида ижодий изланишлар олиб борилаётган жараёнда, айни шу спектакль учун шартлилик билан хақиқатнамолик ўртасидаги қатъий чегарани белгилаб олиш керак бўлади. Ҳозирги кунда, янгилик яратиш деганда, ”саҳнада мумкин қадар кўп шартлилик бўлиши керак” деган тушунча англанади. Саҳнада қанчалик шартлилик, шартли усуллар, шартли декорация, шартли ижро кўп бўлса, шунчалик “бу режиссёр топилмаси” дея

қабул қилинадиган бўлиб қолди. Шартлилик мейёри, олдинга қўйилган мақсаддан келиб чиқадиган режиссёрлик ечими билан белгиланиши керак. Бу ечим эса, саҳнавий тимсолни мукаммал, тугалланган ҳолда талқин қилиб пъесанинг мазмун ва моҳиятини тўлалигича томошабин қалбига сингдираолсин. Шунинг учун, пъесанинг муаллиф томонидан тақдим этилган мазмун-моҳияти, ғоясини очиб беришга хизмат қиладиган ҳар қандай шакл, яшаш хуқуқига эгадир. Санъатнинг мақсади хаётий ҳақиқат бўлмоғи керак. Фақат оддий ва соддалаштирилган ҳақиқат эмас, бадиий шакл ва бўёқлар билан жилолантирилган хақиқатдир. Ташқаридан қараганда хақиқатга ўхшаб туюлган воқеаларни хақиқатнинг ўзи деб, қабул қилиш ўта қашшоқлашган санъат (агар шундай аташга арзиса) дейиш мумкин. Бундай манзара томошабин учун оддий ахборот воситаси бўлиши мумкин. У, томошабинни. юксак туйғулар, ёрқин келажак ва гўзаллик оламига етакламайди. Маънавий озуқа бўлаолмайди. Хақиқатни очиб беришнинг яна бир шарти, бу бадиий шартлилик ҳиосбланади. Агар шартлилик фақат ўз кўринишини кўз-кўз қилишликни мақсад қилиб олган бўлса, бундай шартлилик юзаки, шакл-шакл учун бўлиб қолиши табиийдир. Хақиқий театр санъати бадиийлигини белгиловчи мезон, актёрнинг берилган шарт –шароитдаги хатти-ҳаракати ва руҳий кечинмалари бўлиши мумкин. Шуни ҳамиша ёддан чиқармаслик керакким, саҳнавий шартлилик режиссёр усулларидан бири бўлиб у мутлақо кўзга ташланмаслиги керак. Агар спектакль давомида шартлилик, кўзга тушган чўпдек саҳнама-саҳна ”мана мен”деб, томошабин диққатини фақат ўзига жалб қилиб тураверса, асар ғояси, муаллиф мақсадлари, ижодкорлар томонидан айтилмоқчи бўлган фикрлар хавога совурулиб кетади. Аксинча томошабин шакл ва шартлиликни эмас, шу шакл ва шартлилик орқали асарнинг мазмун-моҳиятини англамоғи зарур. Шакл ва шартлиликларни спектаклдан сўнг тафаккур қилиб кўрилади. Спектакль кишини руҳиятига қаттиқ таъсир этгани аснода. фикр юритади. ”Ижодкор қандай воситалар

орқали бу қадар таъсирчанликка эришди экан”, деб ўйлаб қолади томошабин. Бу жумбоқ сирини аниқлаш учун такрор ва такрор асарга мурожат қилинади. Театр шартлилигисиз, хақиқий театрнинг ўзи йўқ. Шекспир фожеаси, Хамза драма ва комедияларини, Хуршиднинг мусиқий драма асарлари, Гоголь ва Абдулла Қаххорнинг комедияларини, саҳнавий ўзгаришларга бой пъесаларни шартли майдон ва маконларсиз саҳналаштиришнинг мутлақо иложи йўқ. Лекин кўпинча томошабинга ўз топилмаларимиз, турли-туман шаклларимиз билан “кўрдингми мен қандай зўр режиссёрман” дегандек дамо-дам эслатиб туришни ёқтирамиз. Санъатда хақиқий янгиликка интилиш-хаётийликка интилиш демакдир. Хаётда эса шакл ҳечқачон устивор бўлган эмас. Актёрнинг ижрочилик услуби –режиссёр ниятининг технологик муаммосидир Бўлажак спектакль хаётийлигини таъминлаш учун ўз ниятини амалга ошириш мақсадида режиссёр кўп сонли режиссёрлик усулларидан қайси бирини асос қилиб олгани маъқул, деган савол туғилиши мумкин. Тўғри режиссёр даставвал ишни, спектаклни саҳнага олиб чиқиш учун хизмат қиладиган унсурларнинг дуч келгани билан шуғулланиши мумкин. Декорция, мусиқий безак, спектакль мухитини яратадиган мейёр ва маром топиш билан шуғулланиши мумкин. Лекин унинг диққат марказида ҳамиша, барча муваффаққиятларни таъминловчи, К. С, Станиславский ибораси билан айтганда “Саҳна султони ва хукмдори “ истеъдодли актёр туриши керак. Мазкур спектаклда ички ва ташқи техника жиҳатидан, актёрдан қандай ижрочилик усулини, йўлини талаб қилиш керак бўлади Ҳар қандай спектаклда, ҳар қандай рол учун актёрдан, актёрлик техникасининг турли усул ва йўлларини намойиш қилишлик талаб қилинади. Аммо саҳналаштирилаётган спектаклда актёрдан саноқсиз усул ва йўллардан

қайси бири яқоллороқ кўзга ташланиши, олдинги маррада бўлиши талаб қилиш керак? Мисол учун бир спектаклда, актёрдан ички диққатни мужассамлаштириш талаб қилинса иккинчи спектаклда соддалик ва тезкор муносабат талаб қилинади. Учинчисида оддий хаётийлик талаб қилинса, бошқасида пластик жиҳатдан ташқи ифодавийлик талаб қилинади. Муҳими саҳналаштирилаётган спектаклда актёрдан қандай ижрочилик усули талаб қилиниши аввалдан режиссёр режасида аниқ бўлиши керак. Режиссёрнинг профессионал истъдодини белгилайдиган муҳим омиллардан бири, актёрнинг ижрочилик усули орқали спектаклнинг аниқ ечимини белгилай олишликдир. Агар мазкур спектаклда “актёр қандай ўйнаши керак деган саволга тўғри жавоб топилса, қолган унсурлардан тўғри фойдаланишлик кўп ҳам қийин бўлмайди. Спектаклнинг ташқи безаги Спектаклнинг ташқи безагини топиш устида изланишлар олиб борилаётган даврда, рассомнинг тасаввурини тўғри томонга йўналтиришлик муҳимдир. Чунки спектакль безагида актёр учун ижро муҳити ва хатти- ҳаракат майдони яратилади. Ўз навбатида ижро ва безак асар мазмун- моҳияти ва ғоясини тўғри очиб беришга хизмат қилади. Саҳна безаклари турлича бўлиши, худди шундай унинг шартлилик даражаси ҳам турлича бўлиши мумкин. Бу энди асар ва уни режиссёр томонидан қай даражада талқин қилинишига боғлиқ. Лекин ҳамиша икки нарсани ёддан чиқармаслик керак: Биринчидан: Режиссёр билан рассом берилган спектаклда актёр учун шундай макон яратишлари керакким (декороция, унсурлар, мусиқа, товушлар), токим унда актёр ўзининг эркин хатти-ҳаракати ва ички кечинмалари орқали асар мазмуни ва моҳиятини инсон тақдири орқали очиб беришга кўмаклашсин.

Иккинчидан: Спектаклнинг ташқи безаги режиссёр ва рассомнинг тасаввурига сиғган барча нарсаларни саҳнага олиб чиқмаслик зарур. Токим томошабин тасаввури учун ҳам имкон ва ўрин қолиши керак. Томошабин тасаввурига ҳам ишониш керак. Театр рассомининг кино рассомидан фарқи шундаки, театр рассоми кино рассомидан фарқли ўлароқ, томошабинни тасаввурини қўзғатадиган эмоционал вазиятларни ҳисобга олиши, айрим кўринишларни кўз олдига келтириш учун имконият қолдиради. Кинода эса барча кўриниш ва манзаралар тугалланган ва яхлит бўлиши керак. Режиссёр ва актёр Актёр режиссёрлик санъатидаги асосий хом ашёдир, деган ибора мавжуд. Лекин бу гапни жуда ҳам тўғри деб бўлмайди. Шундай назарияга асосланган режиссёрлар, актёрга худди жонсиз қўғирчоққа қарагандек муносабатда бўладилар. Натижада ўзлари аввалдан ўйлаб қоғозга чизиб қўйган қоматни ушлаш, кўз қараш, қўл ҳаракати ва қадам ташлашигача бўлган лойиҳани аниқ ва бенуқсон бажарилишини талаб қиладилар. Бошқачароқ тушинтирадиган бўлсак актёр бундай режиссёрлар учун ўз санъатини намойиш этиш учун ишлатиладиган хом ашё холос. Режиссёр буйруқларини сўзсиз бажариши керак бўлган актёр ижодкор шахс эмас, қўғирчоқнинг ўзи бўлади қўяди. К. С. Станиславскийнинг” системаси” айни шу масалага қаратилган бўлиб, ўша қўғирчоққа жон бағишлашликни ўз одига мақсад қилиб қўйган эди. -Агар , - деган эди К. С. Станиславский-, рол талаб қиладиган хис- ҳаяжон, ички кечинмаларни уйғотиш йўллари топилса, режиссёр ҳам актёр ҳам рол ижрочиси учун махсус чизмалар чизиб, ҳар бир имо- ишорани ўйлаб топишга хожат қолмайди. Ҳақиқатдан ҳам Станиславский актёрнинг ички кечинмалари, хис- ҳаяжонини уйғотаоладиган йўлларини қидириб топишга муваффақ бўлади.

Лекин актёр берилган ролнинг қайси жойларида, қайси дақиқаларида қандай кечинмаларни кўрсатиши кераклигини Станиславсикий режиссёрнинг ихтиёрига топширади. Демак режиссёрнинг ихтиёрида актёрнинг гавдаси эмас, унинг қалби, руҳияти, берилган шарт-шароитда ҳаракатга келиши мумкин бўлган лаёқати қолади. Бироқ шундай шароитда ҳам актёр режиссёр учун ижро этиш сози бўлиб қолар экан. Биринчи шароитда режиссёр учун актёрнинг гавдаси асбоб ўрнида бўлган бўлса, иккинчи ҳолатда унинг руҳияти, кайфияти ва ҳисҳаяжжони асбоб бўлиб ҳизмат қилар экан. Иккала ҳолатда ҳам актёр мустақил ижодкор сифатида режиссёр билан ижодий бахсга киришмас экан у асбоб сифатида қолиши муқарар. К. С. Станиславский умрининг охирги йилларида” Актёрнинг ижодкорлик табиати устидан ҳечқандай зуғум ўтқазмаслик, у эркин ижодкор бўлиб қолиши керак” деган хулосага келади. У энди ички хис-ҳаяжонни қўзғатувчи ҳолатларни чорлаш эмас, мустақил ижод жараёнида табиий ҳолатлар жараёнини келтириб чиқарувчи сифатлар устида бош қотиради. Театрдаги энг муҳим жараён: -бу табиатнинг ижодий муъжизакорлигидир. Яъни актёрнинг берилган ролга ижодий ёндошуви жараёнида образ қиёфасига ички руҳият ва хис-ҳаяжон орқали кириб боришлиги муҳимдир. Режиссёрнинг энг муҳим вазифаларидан бири актёрдаги ана шу хис- ҳаяжонни, руҳий кечинмаларни яна ҳам ўстириш, унга куч-ғайрат, далда беришдан иборат бўлмоғи керак экан. Агар режиссёр актёрга табиий кечинмаларни уғонишига ёрдам бераолмас экан, спектаклни ташқи безаги, мусиқа товуш ва ёритиш ускуналари билан спектаклни минг безашга уринмасин, драматик театр режиссёри бўлаолмайди. Драматик театрдаги ижодий ҳаёт фақат актёрнинг хатти-ҳаракати ва ички кечинмалари орқалигина тирик. А. С. Пушкин айтганидек” берилган шароитда эхтирослар хаққонийлиги ва сезгиларнинг хақиқатнамолиги ” театрда асосий мезон ҳисобланади. Шунинг учун театр сохасидаги янгиликлардан бири актёрнинг ижрочилик маҳоратини тинмай ошириш ва шу маҳоратнинг такомиллашув

йўлларини қидиришликдан иборат бўлмоғи зарур. Фақат актёр билан режиссёр бир-бирига ижодий ёндошгандагина хақиқий театр санъати туғилиши мумкин. Одатда режиссёр ниятини амалга оширишлик уч босқичда кечади: -Стол атрофидаги жараён; -Хонаки саҳнада ишлаш; -Катта саҳнада ишлаш; Актёрлар билан ишлашда стол атрофидаги иш, режиссёр учун жуда ҳам муҳим ҳисобланади. Буни худди бўлажак иморатнинг тагзаминини мустаҳкамлаш билан қиёслаш ёки уруғ қадашга тенглаштирса бўлади. Бўлажак спектаклнинг муваффақияти, гарови мана шу жараёндаги ишнинг самарадорлигига кўп жиҳатдан боғлиқдир. Режиссёр одатда актёрлар билан бўладиган биринчи учрашувга аввалдан тайёргарлик кўрган ҳолда, қўлидаги пиесани яхши тушиниб етган, тегишли манбаларни обдон ўрганган, бўлажак спектакль лойиҳасини тасаввурида гавдалантирган ҳолда келади. Шу пайтгача асарнинг ғояси, нима учун муаллиф шу асарни ёзгани, айтмоқчи бўлган гап, асарнинг мақсад ва олий мақсади нималардан иборат ҳамда ўзи мазкур асарни нима учун саҳналаштирмоқчи, бошқача тушинтирадиган бўлсак режиссёр шу асар орқали томошабинга нима демоқчи эканлигини аниқ-тиниқ билган ҳолда актёрлар ҳузурида ҳозир бўлади. Шунингдек режиссёр, мавзуни ривожланиши, узлуксиз хатти-ҳаракат, пиесанинг парчалари ва уларни бошланғич нуқталари, иштирокчиларнинг ўз-аро муносабатлари, ҳар бир иштирокчининг тавсифи ва асарнинг ғоявий моҳиятини очиб беришда уларнинг ўрни, каби ижодий ишларни ҳам аввалдан белгилаб қуйган бўлиши зарур. Балким шу даврга келиб, бўлажак спектаклнинг мағизи қаерда эканлиги ҳам белгилаб қўйган бўлса ажаб эмас. Агар шундай “ҳомила” тасаввурида пайдо бўлган бўлса, спектаклнинг айрим саҳналари, образлар, бадиий ечимлар шакли ҳам ҳаёлида ниш урабошлайди. Худди шунингдек, тимсолларнинг тўқнашуви, олишуви, томонлар ўртасида кечадиган

олишувларнинг бадиий тимсоли яққол кўрина бошлаши билан бирга, айрим парчалар, мизансаҳналар, иштирокчиларнинг юриш-туриши, йўналишлар ҳам аён бўла бошлайди. Режиссёр асар воқеалари кечадиган ички ва ташқи муҳитни ҳам кўз ўнгига келтирган бўлиши керак. Режиссёр актёрлар билан биринчи учрашувга келар чоғида қанчалик асар тўғрисида кўп маълумотлар тўплаган, пухта ҳозирлик кўрган бўлса, машғулот шунчалик қизиқарли ва самарали бўлади. Лекин режиссёр ўзи тўплаган, ўрганган маълумотларини биринчи учрашув чоғидаёқ ипидан-игнасигача актёрларга гапириб берса катта хатоликка йўл қўйган бўлади. Агар режиссёр яхши нотиқлик салоҳиятига эга бўлса-ю, бўлажак спектакль тўғрисида бор-билганларини маъруза тарзида чиройлик қилиб гапириб берса, албатта актёрлар ҳурсанд бўлиши табиий, бироқ оқибати ўта хунук натижаларни келтириб чиқариши аниқ. Агар режиссёр ўз билганларини батомом тўкиб солишдан ўзини тийиб, машғултни фақат кўрсатмалар, топшириқлар тарзида ўтқазса бу ҳам актёрларни ишдан совутиб қўйиши мумкин. Агар режиссёрнинг ниятлари, ўй фикрлари ижодий жамоанинг ҳам фаол ишига айланса, унинг қонига синсагина, машғулотлар самарали бўлиши мумкин. Режиссёрнинг дастлабки тушунчалари ва ниятилари бу ҳали шунчалик хомаки-лойиҳа холос. Бу жамоа билан ишлаш жараёнида кўп синовлардан ўтиши керак бўлади. Мана шундай машғулотлар жараёнидаги синовлардан ўтиш орқали, режиссёр нияти пишийди, ҳақиқатга яқинлашади. Бунинг учун эса режиссёр, бўлажак спектаклнинг мақсади, ғояси, тимсоллар, муҳит, давр тўғирисида ижодий жамоага саволлар ташлаши, ҳамда бу саволларни биргаликда жавоб топиши зарур. Алоҳида эътибор қаратиш керак бўлган нарса, бундай муҳокамалар жараёнида режиссёр мумкин қадар камроқ гапиришга ҳаракат қилиши керак. Кўпроқ актёрларни гапиртириш лозим. Асарнинг ғоявий йўналиши, олий мақсад, узлуксиз ҳаракатлар, қаҳрамонларнинг ўз-аро муносабатлари, ҳар бир тимсолни қандай тасаввур қилиши, умумий муҳит ва бошқа жиҳатлар тўғрисида

иштирокчиларни гапиртиришга ўргатиш зарур. Лекин режиссёр ҳам ўз навбатида мавзудан четга чиқиб кетмаслик, уларни қизитиб, тўғри йўналиш томон буриб туриши шарт. Агар мана шундай муҳокма ва мунозаралар жараёнида бошқача ечимлар, яъни ўзининг ечимларидан ўзгачароқ, бошқача талқинлар пайдо бўлса улардан сира ҳам чўчимаслиги лозим. Фақат шу йўл билан асар кўпчиликни қизиқтиради, асата-секин спектакль шаклу-шамойили кўринабошлайди. Фақат шундай жараён сабабали, спектакль бир киши- режиссёрникигина бўлиб қолмай, у жамоанинг ижодий маҳсулотига айланади. Спектакль устидаги ишнинг дастлабки босқичи бўлмиш, стол атрофидаги машғулотдан кўзланган мақсад аслида шундан иборатдир. Шунга алоҳида эътибор қаратиш керакким, стол атрофидаги машғулотлар,” гапхонага”. сафсатабозликка айланиб кетмаслиги шарт. Бундай қуруқ сафасатабозлик актёрларни фойдали ишдан кўра фойдасиз ишга йўналтириб. мийясини чалғитади, керак- керакмас маълумотлар билан калласини чарчатади холос. Шунга ўхшаш салбий ҳолатлар, натижасида хатто Мейрхольд стол атрофидаги дастлабки репетицияни умуман қўлламаган бўлса К. С. Станиславский ҳам умрнинг охирларида умуман стол атрофидаги репетициялардан воз кечиш даражасига бориб етган эди. Шунинг учун бу каби ишларни мумкин қадар чўзмасдан ишчанлик муҳитида ўтқазиш тавсия этилади. Стол атрофида олиб борилиши лозим бўлган ишларнинг иккинчи босқичида пиесанинг ҳаракатга келтирувчи ички омиллар таҳлил қилинади. Ҳар иштирокчининг роли ва унинг ҳаракат чизиқлари белгилаб чиқилади. Мазкур иш жараёнида, ҳар бир иштирокчи ўз ролининг ҳаракатланувчи чизиғи ва узлуксиз хатти-ҳаракатининг мантиқий асосини топиши лозим. Бунинг учун эса биринчидан, айни дақиқада актёр бажариши керак бўлган ишни аниқлаш зарур, иккинчидан мазкур ишни ҳозирнинг ўзидаёқ бажариб кўришга ҳаракат қилиш имконим туғдирилиши лозим. Дасталбки ҳаракат ҳомаки бўлиши, сўзлар ёд бўлмаслиги мумкин. Аммо ҳозирча бунга кўп ҳам эътибор бермасдан, бир икки оғиз сўз билан ана шу ҳаракатнинг туғилиши,

пайдо бўлиш жараёни, этюд шаклида бўлса ҳамки, актёр томонидан ўша ишни бажариш иштиёқи пайдо бўлиши муҳим. Бу ерда маълум ҳаракатни тўла- тўкис бажарилиши эмас, шундай ҳаракат қилиш зарурияти туғилиши муҳимдир. Агар режиссёр, актёрда айни дақиқада, фақат шу ҳаракатдан бошқаси ярамаслигини тушиниб етса, фақат шу ҳаракатни бажариш зарурияти туғилганлигини пайқаса, машғулотнинг иккинчи босқичига яъни узлуксиз ҳаракат занжирини пайдо қилиш жараёнига ўтиши мумкин. Режиссёр учун мазкур босқичадаги машғулотдан кўзланган мақсад, ҳар бир иштирокчи, ўз роли бўйича айни дақиқада фақат шундай ҳаракат қилишлигини ҳис этиши, англаши. шундай ҳаракатга эҳтиёж сезиши зарур. Шундай ҳаракатнинг мантиқий келиб чиқишини тушиниб етмоғи муҳимдир. Агар мазкур иш жараёнида актёрда топилган ҳаракатни ўтирган жойидан туриб кетиб, бажариш иштиёқи туғилса уни мутлақо тўхтатмаслик лозим. Актёр турсин, ҳаракатни бажариб бўлиб ўтирсин, яна турсин. Токим шу ҳаракат баданига, онгига сингсин. Аммо бундай ҳаракатни ўйншага, акс этрилишидан сақланиш лозим. Мисол учун. ижрочи-актёр ўз шеригидан бирон нарсани аввал сўраса, ялинса бу ҳам ёрдам бермагач, хушомадга ўтса, агар бу ҳам ёрдам бермаса, таҳдид қила бошласа, сўнгра ўз ишидан қўрқиб узр сўраб ялинса, сўнгра бошқа шеригига биринчисининг устидан шикоят қилса, ниманидир қулоғига шипшиса,, нимагадир шаъма қилса, ниманидир рад этса, ва ниҳоят унинг кирдикорларини фош этса:-мазкур актёрнинг мазкур саҳнадан кўзлаган мақсадига эришилди дея ҳисоблаш мумкин ва асарнинг иккинчи парчасига тўлалигича ўтиш мумкин. Бир нарсага алоҳида эътибор қаратишлик керак. Ҳечқачон стол атрофидаги иш, алоҳидан унсурлар билан хонаки саҳнадаги ва ниҳоят катта саҳнадаги иш турларини бир-биридан кескин ажратиб қўйиш ярамайдиҲар уччала жараёндаги ишлар ўз-ўзидан аста-секинлик билан навбатдаги босқичага ўтиб бораверади. Агар бу иш сезилмай кечадиган бўлса нур устига аъло нур бўлади. Актёрлар стол атрофида репетиция қилар экан, энг аввало

ўз-аро тўғри муносабатларни ўрнаташ жараёнида, имо-ишора, қўл силташлар, паст-баланд гапиришлик, уқдиришлик, ҳаракатнинг мантиқий чизиғидан чиқамаган ҳолда тўлалигича акс этмасада уларни пайдо бўла бошлаши, туғилиши бўлажак спектаклнинг туғилиши дея баҳоланиши ва режиссёр томонидан қўллабқувватланиб турилиши лозим. Бу иш борган сари қизиқарли, унумли ва самарали бўла бошлайди. Бундай кезлардан, актёрлар ўзларини тутиб тураолмай ўринларидан туриб кетадилар. Агар айримлар ўриндан туриб кетишга ботиқирамаётган бўлса-ю аммо ички туртки бўлса режиссёр уларга ёрдам бериши керак. Қарабсизки репетиция аста –секинлик билан навбатдаги босқича ўтиб кетганини ўзингиз ҳам сезмай қоласиз. Режиссёрнинг мизансаҳна устида ишлаши Репетицияларнинг навбатдаги босқичида мизансаҳналар топиш устида изланишлар олиб борилади. Бу босқичдаги репетициялар учун вақтинча декорация ўрнини босиши мумкин бўлган, аммо бадиий безак учун белгиланган анжомлар репетиция хонасига ўрнатилиши зарур. Мизансаҳналарни тўғри топилиши, бўлажак спектакль учун ниҳоятда муҳимдир . Мизансаҳна режиссёр ўй-фикрлари, ниятини тимсолий акс этдириши йўлидаги восита, бўлажак спектаклнинг энг муҳим унсурларидан бири. Мизансаҳнадан кўзланган мақсад-иштирокчиларнинг ўз-аро ички муносабат ва харакатлари жисмоний хатти-ҳаракатлар орқали ифодаланишидир. Иштирокчиларнинг ўз-аро муносабатлари мизансаҳналар орқали амалга оширадиган узлуксиз давом этадиган, бир-бири билан ўрин алмашадиган жисмоний хатти-ҳаракатлари спектакль моҳиятини ташкил этади. Режиссёрнинг вазифаси ёрқин, таъсирчан ифодали

мизансаҳналар яратишдан иборат. Спектаклнинг жанри ва шакли фақат мизансаҳна хусусиятлари орқали акс этдирилади. Иш жараёнининг айни шу босқичида ёш режиссёрлар иккиланиб қолишлари табиий. Бўлажак спектаклнинг мизансаҳналари уйда аввалдан лойиҳалаштириш керакми ёки репетиция жараёнида актёрлар билан ишлаш жараёнида мизансаҳна туғилиши керакми? Атоқли режиссёрлар тажрибасидан маълумки, улар ижодий ҳаётларининг дастлабки босқичларида спектакль мизансаҳналарини майда- чуйдасигача батафсил ёзиб чиққанлар. Ҳатто қаҳрамонларнинг қандай туриб қандай гапиришларигача, қаерда кулиб, қаерда жилмайиши-ю, ўтириб- туришигача қоғозга тушириб, сўнгра репетиция бошлаганлар. Кейинчалик йиллар ўтиб, тажрибанинг орта бориши билан кўпроқ саҳнада импровизация- бадиҳа орқали қизиқ, маъноли, мақсадли мизансаҳналар яратилади. Шунинг учун ҳали етарли тажрибага эга бўлмаган режиссёрлар бўлажак спектаклнинг мизансаҳналари, жисмоний хатти-ҳаракатлар йўналиши, оммавий ва алоҳида муҳим кўринишларда акс этдирилиши лозим бўлган вазиятлардаги холат ва ҳаракатлар лойиҳасини аввалдан пухта ўйлаб ишлаб чиқишлари зарур. Айни шундай иш вақтида режиссёр мизансаҳналарни кўз олдига келтириши, қаҳрамонлар ўртасидаги тўқнашувларни ҳаёлан, жисмоний ҳаракатларда кўриши аниқ ва таъсирли мизансаҳналар яратишга ёрдам беради. Яъни режиссёр худди хайкалтарош каби спектакль қаҳрамонларининг ҳолати, шаклини кўз олдига келтириши билан биргаликда актёр сифатида уларнинг ички ҳаракати, кайфияти жисмоний ҳаракатини ҳис эта билиши зарур. Бир сўз билан айтганда ўзи амалга оширмоқчи бўлган ишни кўз ўнгида гавдалантира билиши керак. Энг муҳим нарса бу саҳнада қаҳрамонлар ўрнини тақсимлаб –белгилаб бермаслик керак. Уйда ишлаб чиқилган хомаки лойиҳа репетиция жараёнида режиссёр билан актёр ўртасидаги ижодий мулоқат вақтида, табиий тарзда туғилиши, пайдо бўлиши шарт. Агар режиссёр ўзи уйда тайёрлаб келган лойиҳасини қандай бўлмасин

актёр томонидан бажарилиши талаб қиладиган бўлса катта хатога йўл қўйган бўлади. Бу мизансаҳналар ўта муҳим бўлса, режиссёр актёрни ўзи сезмаган ҳолда шу мизансаҳналар томон бошлаб, етаклаб бориши керак бўлади. Токим бу мизансаҳналар гўё актёр томонидан топилгандек кўринсин. Агар репетиция жараёнида бу мизансаҳналар янги- ранглар, янги унсурлар билан бойитилса нур устига аъло нур бўлади. Лекин, пъесанинг режиссёрлик нусҳасида. мизансаҳналар кўриниши миришкорлик билан ишлаб чиқилган бўлиб, у доимо саҳналаштирувчининг қўл остида туриши лозим. Шу ўринда К. С. Станиславский ва Немирович- Данченко томонидан “Отелло” ва” Юлий Цезар” спектаклларининг партитураси ҳамда Мейерхольд қўлёзмалари билан танишиб чиқишликни тавсия этамиз. Улар билан на фақат танишиб чиқиш балким уларни ўрганиш ҳам зарурдир. Режиссёр томонидан мизансаҳна устида уйда ишланиши тўғрисида тўхталадиган бўлсак, бу ишни мавжуд саҳнанинг кичик ҳажмдаги макетини ясаб, ана ўша макет устида мизансаҳналар ички ва ташқи муносабатларидан келиб чиқиб, иштирокчиларнинг жойлашуви, ҳаракат йўналишлари чизиқлар билан кўрсатилиши зарур. Бу жараёнда режиссёрнинг тасаввури бир томондан хайкалтарош, манзара чизувчи рассом кўзи билан қаралса, иккинчи томондан худди саҳнага чиқиши керак бўлган актёр кўзи билан кўриши керак. Лекин яна қайтарамиз, уйда ишлаб келинган мизансаҳна бир лойиҳа холос. Бу лойиҳа актёр билан режиссёр ўртасида кечадиган ижодий жараён синовидан ўтиши шарт. Борди-ю, режиссёр уйида ишлаб келган мизансаҳналарини юқорида таъкидлаганимиздек актёрлар томонидан сўзсиз бажарилишини талаб қилгудек бўлса, жуда катта хатоликка йўл қўйган бўлади. Режиссёр томонидан ўйлаб топилган мизансаҳналар, гўё актёр томонидан ихтиро қилингандек бўлиб туюлсин. Агар саҳнадаги амалий репетициялар жараёнида уйда тайёрланган мизнасаҳна ўзгариб ёки бутунлай бошқача кўриниш ҳосил этса мутлақо ачинмаслик керак. Аксинча яхши қулай мизансаҳна топилганидан ҳурсанд бўлиш керак. Энг муҳими, аввалдан

тайёрлаб келинган мизансаҳнани, ундан кўра яхшироқ, ифодалироқ мизансаҳнага алмаштиришга ҳамиша тайёр туриш керак. Спектаклнинг дастлабки лойиҳаси-партитураси охир-оқибат бажарилиши шарт бўлган иш эмас бошланғич хусисиятга эга бўлиши шарт. Якуний мизансаҳна актёрлар томонидан репетиция ва бир –бирлари билан ўрнатиладиган муносабатлар натижаси ўлароқ пайдо бўлиши муҳимдир. Мзансаҳналар устида иш ўз якунига етганидан сўнг навбатдаги, учинчи босқичдаги вазифаларни бажариш лозим бўлади. Бу иш асосан саҳнада бажарилиши керак. Бу жараёнда бўлажак спектаклга сифат ва кўрк берилади. Айрим нарсаларнинг баҳридан ўтилади. Айрим жойларга қўшимчалар киритилади. Актёрлар ижроси, спектаклнинг ташқи безаги, ёритиш, грим, костюм, мусиқа, ташқаридан бериладиган турли шовқинлар, товушлар бир-бири билан мослаштирилади, бир тартибга солинади, натижада яхлит ҳолидаги бир-бири билан уйғунлашган бадиийлик ҳосил қилинади. Мана шу жараёнда режиссёрдан ижодий салоҳиятдан ташқари ташкилтчилик қобилияти ҳам талаб қилинади. Биз режиссёр билан актёр ўртасидаги ижодий муносабатларни кўриб ўтдик. Лекин режиссёр рассом, ишлаб чиқариш цехлари ходимлари, композитор, костюмер, гримчи ва бошқа соҳа мутахассислари билан бўладиган иш жараёнида уларда ҳам ижодий кайфият ва ташаббускорликни вужудга келтира билишлик талаб қилинади. Ижодий тўсиқларни бартараф этиш Ҳар бир ижодкор, у қайси соҳада фаолият юритмасин, ўзи муносабатга киришган объект қаршилигига учраши табиийдир. Режиссёр санъатининг объекти актёрдир. Актёр қарама-қаршилигини енгиб ўтиш эса осон иш эмас. Баъзан у жуда ҳам қаттиқ қаршилик кўрсатиши мумкин. Кўпинча шундай ҳам бўлади. Режиссёр ўзига тегишли барча

вазифаларини тўғри бажаради. Актёрни, тимсол талқинидан келиб чиқиб, ижодий жараёнда тўғри изга тушириб юборади. Ҳаётий ва бадиий ҳақиқат йўлини кўрсатиб беради. Ижодий тасаввурини уйғотади. Пиесадаги бошқа қаҳрамонлар билан муносабатларни тушинтиради. Мақсадга эришиш йўлидаги хаттиҳаракатларини белгилаб беради. Хатто саҳнага чиқиб, айрим ҳолатлардаги вазиятда қандай ҳаракат қилиш кераклигини кўрсатиб ҳам беради. Буларнинг ҳаммаси актёрдаги ижодий ташаббусни уйғотишга қаратилган бўлишига қарамай, ижодий ташаббус кўзга кўринмайди. Нима қилиш керак? Объект қаттиқ қаршилик кўрсатмоқда. Уни қандай енгиш керак? Агар актёр режиссёр кўрсатмаларига қўшилмаса бу кўп ҳам ҳавфли эмас. Бундай вазиятда режиссёр яна қайта тушинтириш, кўрсатиб бериши мумкин. Бу ҳам таъсир этмаса, энг сўнгги чора:” менинг талабларим нотўғри бўлиб, кўрсатганларим қониқтирмаса ўзинг кўрсатиб бериб, бизни ишонтир” дейиши мумкин. Аммо актёр беихтиёрий равишда қаршилик кўрсата бошласа, режиссёрнинг талабларини тўғри қабул қилиб, уни бажаришга ҳар қанча ҳаракат қилгани билан бирон натижа чиқмаса, у ҳолда нима қилиш керак? Актёрда ижодий жараён бошланмаса бунинг қандай чораси бор? -Сен ролга тўғри келмас экансан, - деб ролдан олиб ташлаш керакми? Бу нотўғри йўл. Актёр қобилиятли ва айнан шу ролга жуда ҳам тўғри келади. Бўлмаса нима қилиш керак? Энг аввало актёрдаги ижодий жараён бошланишига тўсқинлик қилаётган ички қарама -қаршилик нимадан иборат эканлигини аниқлаш лозим. Агар ўша қарама-қаршилик манбани аниқланса, тўсиқни ўртадан кўтариб ташлаш осон кўчади. Бироқ халақит бераётган тўсиқни актёрдан қидиришдан аввал, режиссёрнинг ўзи актёрнинг ички сиқиқлигига сабабчи бўлган бирон-бир хатоликка йўл қўймадиммикан, деган фикрда ўз фаолиятини бирма-бир таҳлил чиқиши лозим. Кўпинча режиссёр мумкин бўлмаган нарсани талаб қилиб актёрни қийнаб қўяди. Андишали актёр,

режиссёрнинг кўрсатмаларини сўзсиз бажаришга ҳаракат қилади-ю бирон натижа чиқараолмайди. Дейлик, режиссёр берилган парчада актёрдан мураккаб вазифани талаб қилади. Аммо бу вазифа актёр шу парчага қадар бажариб келган вазифадан мутлақо фарқ қилган, аввалги саҳна билан узвий боғлиқлиги йўқ, тимсолнинг психологиясидан келиб чиқмас, натижада актёр бу вазифани бажариш имкониятидан маҳрум бўлиб, ноқулай аҳволга солиб қўйилган бўлади. Ёки, режиссёр томонидан актёр олдига қўйилган вазифа, шу актёр имкониятидан ташқарида бўлиб, унинг жисмоний ва ифодавий имкониятлари бу вазифани бажаришдан ожизлик қилиши мумкин. Демак, хатоликни актёрдан қидиришдан аввал, режиссёр хатоликни ўзидан қидириши керак экан. Бундай вазиятда дастлабки қўйилган вазифадан воз кечиб, актёрнинг имкониятидан келиб чиқиб вазифа белгиланиши ўринли бўлади. Бундан ташқари актёрга вазифа берилиши билан уни сўзсиз бажарилиши талаб қилинадиган бўлса, кутилган натижа чиқмайди. Актёр жонли ижро жараёни ўрнига ҳолатни кўрсатишга, акс этдиришга ўтиб кетади. Агар ижодий сиқиқлик актёрнинг ўзида бўлса у ҳолда нима қилиш мумкин? У ҳолда, ана шу тўсиқлик ва сиқиқлик сабабини қидириб топиш керак бўлади. 1. Актёрни ўз партнёри ёки ўзини қуршаб турган муҳитга нисбатан диққат ва эътибори сустлиги. Юқорида кўриб ўтганларимиздан бизга маълумки, саҳнада турган актёр ҳар дақиқа ўз диққатини бирон-бир объектга боғлаши лозим. Аксарият ҳолларда, саҳнада турган актёр ҳеч кимни кўрмайди, эшитмайди. Бундай вазиятда жонли ижро жараёни ўрнига бир қолипдаги ҳолат қайтарилади. Ижодий сиқиқлик вужудга келади. Сабаби актёрни саҳнада бўлиши жараёнида, унинг диққатини узлуксиз ўзига қаратиб турадиган манба йўқлигида. Ижодий жараённинг энг катта тўсиқларидан

бири шу ерда ётган бўлади. Гоҳо, шу кичкина тўсиқ олиб ташланиши билан ижодий жараён бошланиб кетади. Бунда режиссёр, актёр-тимсол кимга қулоқ солиши, нимани кўриши, кимга қарата гапиришини, йўл-йўлакай айтиб юбориши ҳам, актёрнинг ички ижодий фаолияти жонланиб кетишига сабаб бўлиши мумкин. Баъзан актёр, ролнинг энг масъулиятли саҳнасини ҳисҳаяжонга тўлиб тошиб, хаддан зиёд бўрттириб, сезгиларини намойиш этишга ўтиб кетади. Бирдан ўзини нотўғри ўйнаётганини сезиб қолиб, режиссёрга жаҳл қилади. Ролини улоқтириб саҳнадан чиқиб ҳам кетади. Шундай вақтларда режиссёр унга бақириш, таҳдид қилиш ўрнига уни ёнига чақириб тинчлантириши сўнгра саҳнага чиқариб шошилмай “партнёрининг костюми қайси рангда, нечта тугмаси бор экан, сочининг ранги қанақа экан, шошилмай кўриб чиқинг-чи” дейиши зарур. Актёр аста-секин диққатини керакли манбага қаратганини ўзи ҳам сезмай қолади. Асаблари бўшашади. Ички сиқиқлик йўқолади. Ана шундан кеийингина” келинг репетицияни келган жойимиздан бошлайлик деб, ишонч ва ижодий муҳитни яратиши зарур бўлади. Қарабсизки, актёр саҳнада бошқача ҳаёт билан яшайбошлайди. Саҳна жонланади, қаҳрамон пиеса воқеалари доирасида ҳаракат қилабошлайди. Агар бунда ҳам бирон натижа чиқмаса, унда нима қилиш керак? Бундай вазиятда актёрга бошқа бирон нарса тўсиқлик қилаётган бўлади. 2. Мушакллар таранглиги . Актёр учун ижодий жараёнга тўсиқлик қиладиган омиллардан яна бири бу-мушакллар таранглиги ҳисобланади. Бизга маълумки, актёр саҳнадаги вазифасидан келиб чиқиб, эътиборини маълум объектга қаратиб, диққатини ўша манбага тўпласа мушаклар таранглиги, ўзўзидан йўқолганини ҳам сезмай қолади. Ёки, баданидаги бирон аъзосидаги мускуллар таранглини бартараф этаолса, ўзўзидан саҳнавий диққат жонланиб хаётийлик, саҳнадаги бажараётган ишида мақсад ва қизиқиш пайдо бўлади. Айрим ҳолатларда режиссёр саҳнада ҳаракат қилаётган актёрга “чап оёғингизни, бўйнингизни,

елкангизни ва. х. к. зларни бўшатинг” дея пастдан икки-уч оғиз сўз айтиб юборса, актёр дарҳол ўзини ўнглаб олиши мумкин. 3. Саҳнада зарурий оқлашнинг (оправдание)бўлмаслиги. Баъзан шундай ҳам бўлиши мумкин. Саҳнада ҳаракат қилаётган актёр, тимсол сифатида бажариши керак бўлган бирон ишни охиригача бажармай, иккинчи ишга ўтиб кетиши мумкин. Борингки бу иш унчалик муҳим бўлмаса ҳам актёр унга эътиборсизлик қилиши оқибатида тўғри йўлдан чалғиб кетиши, ўзини йўқотиб қўйиб, саҳнавий таранглик пайдо бўлиши мумкин. Мана шундай кезларда режиссёр, эътиборсизлик қилинган ўша иш ёки буюм нималигини актёрга айтиб юбориши, кўрсатиб бериши зарур. Актёр унитиб қолдирган нарсасини қайтадан тўғри бажариши натижасида, тимсолнинг узлуксиз ҳаракати топилади. 4 Ижодий озуқанинг етишмаслиги. Бундай сабаб ҳам ижодий тарангликка олиб келиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Кўпинча бундай ҳолатлар, актёр томонидан хаётий кузатувлари, тўплаган билимларини олдинги репетицияларда ишлатиб қўйганлиги, айни чоғдаги репетицияда эса заҳирасида ишлатишга арзигулик билими етишмаслиги оқибатида пайдо бўлади. Аммо ҳали репетициялар тугагани йўқ. Иш давом этиши керак. Дастлабки суҳбатлар чоғида фойдаланган билимларини яна қайта фойдаланишнинг иложи йўқ. Оқибатда у, репетициялардан зерика бошлайди. Репетициялар бир жойидан силжимайди. Агар актёрда олдинга силжиш бўлмаса, демак у орқага кетади. Аввалги топган топилмаларини ҳам йўқотиб қўяди. Бундай вазиятда режиссёр нима қилиши керак? Энг тўғри йўл, репетицияни тўхтатиб, актёрга ижодий озуқа бўладиган билим билан актёрни озуқлантиришга ўтгани маъқул. Актёр билан қаҳрамон хаётига таълуқли воқеа ва ходисаларни яна қайтадан кўз олдига келтириши, эсга тушириши керак. Хаёт биз ўйлаганимиздан кўра ранг-баранг ва бойроқ. Унда ҳамиша аввал кўрмаган, сезмаган эътибор бермаган нарсаларни исталганча топиш мумкин. Шунинг учун актёр билан биргаликда тасаввурни ишга тушириши,

ҳаёлат оғушига шўнғиши лозим бўлади. Натижада янги фикр, янги сўз туғилади ва ижодий жараён қайтадан жонланиб кетади. 5. Актёр томонидан ҳолатни кўрсатишга ўтиб кетиш. Актёр ижодига тўсқинлик қиладиган яна бир жиддий омил, бу актёр ўзи кўз олдига келтириб қўйган тимсолнинг ҳолатини намойиш этишга ўтиб кетишидир. Агар актёрда шундай намойишкорлик пайдо бўлиб қолса режиссёр дарҳол уни тўҳтатиб, тимсолнинг мақсади ва бажариши керак бўладиган ишни унинг ёдига тушириб репетицияни яна ижодий жараён томон буриб юбориши керак бўлади. 6. Йўл қўйилган соҳталик . Кўпинча шундай ҳам бўлиши мумкин. Актёр ташқаридан уйга киради. Устидаги ёмғир томчиларини сидириб ташлаб костюмини ечади ва саҳнадаги хал қилувчи вазифани бажаришга киришади. Лекин негадир актёр ҳаракатлари соҳта беўҳшов чиқади. Нега? Нима учун саҳнавий хақиқат ўрнига ишончсизлик, сунъийлик пайдо бўлиб қолди? Бунинг сабаби актёрнинг хонага кирган вақтида дастлабки йўл қўйган арзимас хатоси, катта хатоликни келтириб чиқарганида бўлди. Шунинг учун режиссёр сунъийлик, сохталик пайдо бўлиши биланоқ, унинг катта-кичиклигига қарамай дарҳол актёрни тўғри йўлга солиши зарур. Ўша бир томчи ёмғир сувини актёр кўриши, уни сидириб ташлаши керак, костюм тугмаларини бир-бир ечиши ва қозиққа илиши, сўнгра енг шимариб ишга кириши керак. Бу оддий жисмоний харакатларни тўғри ва аниқ бажарилиши. актёрни саҳнавий хақиқатдан четлашишига йўл қўймайди. Актёрнинг ҳар бир хатти-ҳракатини диққат билан назорат қилиб туриши керак бўлган режиссёр, кичик хатоликларни менсимай, эътиборсизлик қилиб, ўтқазиб юбориши оқибатда катта соҳталик, катта сунъийликни келтириб чиқаришини ҳамиша ёдда сақлаши зарур. Демак , репетиция қилинаётган саҳнани хаққоний ва ишонарли тарзда мейёрига етказиб тайёрламай туриб, бошқа саҳнага ўтиб кетиш режиссёрнинг энг катта хатоси экан.

Хатто арзимаган бир оғиз сўз, ибора, бир қарашни тўғри акс этдириш учун икки-уч репетиция бағишланса ҳам бадиий хақиқатга эришмагунича бошқа саҳнани репетиция қилишга киришмаслик лозимдир. Айрим режиссёрларга хос бўлган яна бир қусурли усул бу бўлажак спектаклнинг барча кўриниш ва саҳналарини аввалига мизансаҳналарини сочиб ташлаб, кейин ҳар бир кўриниш ва саҳнани шошилмай мейёрига етқазаман деб, ҳаёл қилишдир. Бундай тарзда репетиция ўтқазиш, актёрни сохталик ва юзакичиликка одатлантириб қўяди. Натижада актёр, ролнинг ривожланиб бориш жараёнини эмас аксинча тайёр натижасини кўрсатишга ўрганади. Ёки, ҳали репетиция қилиниб, мейёрига етказилмаган кўриниш ёки саҳнани якуний натижа сифатида бир неча бор такрорлаб мустахкамлаб олиш ҳам ўта хатоликдир. Чунки кейинги репетицияларда айни шу саҳналарда ижодий жараён рўй бермайди. Актёр бир қолипга тушиб, мизансаҳна ва сўзларни механик тарзда такрорлашга ўтиб олади. Ана унда, актёрни қайтадан ижодий жараёнга ўтқазиш мумкин бўлмай қолади. Фақат тўғри йўналиш бўйича ҳаракат олиб борилаётган саҳналарнигина қайтариб олиш мумкин. Бу жараёнда баъзи нозик ҳаракат ва имо-ишоралар мейёрига етмаган бўлса ҳам кейинчалик улар репетиция жараёнларида бойитилиб, тўлдирилиши мумкин. Актёрнинг диққатини жамлаши, мушаклар эркинлиги, саҳнавий оқлаш, тассавурни фаоллиги ва хаётни яхши билиши, харакатга чорловчи мақсадни яхши англаганлиги натижасида, партнёрлар билан ўз-аро тўғри муносабат ўрнатилиши, бадиий хақиқатни қарор топиши, буларнинг ҳаммаси актёрнинг ижодий кайфиятини белгиловчи омиллар ҳисобланади. Агар шу омиллардан биронтаси бўлмаса, ижодий жараён изидан чиқади. Режиссёрнинг актёр билан ишлаши Театр соҳасидаги фаолият тўғрисида гап юритар эканмиз, режиссёр санъатини рўёбга чиқарадиган, уни кўрсатадиган асосий куч бу сўзсиз

актёрдир Агар актёрнинг қобилияти паст, уқувсиз, фикрлай олмайдиган, ношуд ва дангаса бўлса режиссёрнинг барча саъйи ҳаракатлари беҳуда бўлиб, бирон-бир натижага эришиши мушкулдир. Шунинг учун режиссёр энг аввало актёрнинг ижодий жараёнини уйғота олиши керак. Актёрда мустақил ижод қилиш иштиёқини қўзғатмасдан туриб ижодий ишга қўл уриш бефойда ва самарасиз ишдир. Актёрдаги ижодий иштиёқ учқунлари пайдо бўлиши билан режиссёр шу оловни сўндирмасликка, аксинча уни аниқ мақсад сари йўналтираолиши, бўлажак спектаклнинг ғоявий-бадиий нияти билан қизиқтираолиши зарур. Спектакль фақат биргина актёр билан саҳналаштирилмай, унда кўпчилик иштирок этишини ҳисобга оладиган бўлсак, барча иштирокчилар ҳамфикрлигига эришилган ҳолда, спектаклнинг бадиий-ғоявий яхлитлигини таъминлаш учун ҳаракат қилиши зарур. Бунинг учун эса, ишни саҳнадаги барча ҳаракатларни бадиий-ижодий ташкиллаштира билиши лозим. Ҳар қандай ҳаракатнинг замирида, маълум қарама-қаршилик ётади. Қарамақаршилик, зиддиятни келтириб чиқаради. Зиддият эса ўз навбатида тўқнашувлар сабабчиси. Тўқнашувлар эса иштирокчилар ўртасида вужудга келади. Режиссёрнинг вазифаси саҳнадаги қаҳрамонларнинг ўз-аро муносабатлари орқали зиддиятли вазиятлар ва қарама-қаршиликларни келтириб чиқаришдан иборат. Бир сўз билан айтганда режиссёр, саҳнавий ҳаттиҳаракатларни ижодий ташкилотчисидир. Ҳар қандай санъатнинг асл вазифаси акс этдирилаётган ҳаётий воқеликнинг моҳиятини очиб бериш, воқеликни ҳаракатга келтирувчи ички мурватипружинасини топиш ва унинг ички қонуниятларини ихтиро қилишдан иборат бўлиши зарур. Шунинг учун ҳам хақиқий ҳаётни яхши билишлик ижодий фаолиятнинг асосини ташкил этади. Хаётни яхши билмай туриб ижод билан шуғилланиш мумкин эмас. Бу гап режиссёр билан актёр фаолиятига ҳам таалуқлидир. Ҳаётни яхши билган актёр, режиссёр томонидан берилган топшириғига ижодий ёндошган ҳолда, режиссёр ижодига ижобий таъсир ўтказади.

Режиссёр актёрга навбатдаги топшириқни берар экан, аввалги берилган топшириқни актёр қанчалик ўзлаштирганига эътибор қаратади. Агар актёр ўзининг бутун оғирлигини режиссёр зиммасига юклаб қуйгувдай бўлса, режиссёр актёрнинг ижодий дояси бўлиш ўрнига унинг етаклаб юрувчи хизматкорига айланиб қолади. Режиссёр ўзи ишлаётган ижодий жамоада, ҳечқачон актёрларни ўз елкасига чиқариб қўймаслиги керак. Шунинг учун у, актёрдан ўз топшириқларини шунчаки бажришликни эмас, ҳар бир кўрсатма ва топшириқни ижодий ёндошган ҳолда бажаришлигига эришмоғи зарур. Хақиқий режиссёр актёр учун на фавқат ўқитувчигина бўлиб қолмай, у хаётни ўргатувчи устоз ҳам бўлмоғи талаб қилинади. Режиссёр ўзи ишлаётган ижодий жамоанинг ташаббускори, илҳомлантирувчи, ҳамда тарбиячимси ҳамдир. Актёрнинг саҳнавий фаолияти Режиссёрнинг асосий ва энг муҳим вазифаси актёрдаги ижодий ташаббускорликни уйғотиш, ва уни тўғри томонга йўналтира билишликдан иборат. Йўналиш эса спектаклнинг ғоявий ниятидан келиб чиқиб аниқланади. Асардаги ҳар бир рол ана шу ғоявий ниятга бўйсундирилиши лозим. Ана шу ғоя ва талқин, актёрнинг қон-қонига сингиб кетиши керак. Лекин бу дегани режиссёр актёрнинг қўл-оёғини, фикрини боғлаб қўйиши дегани эмас. Аксинча режиссёр актёр эркинлигини сақлаш учун ҳаракат қилиши керак. Саҳнавий эркинлик ижодий жараённинг калитидир. Актёрнинг саҳнада ўзини эркин тутиши деганда, саҳнавий ҳаётнинг турли вазиятларида ҳам у, ўзини айни асар қаҳрамони сифатида, вужудга келган шароитда қандай эркин-эмин ҳаракат қилиши, муносабат билдириши назарда тутилади. Шунингдек партнёрининг ҳар бир сўзи, ҳаракатига муносиб жавоб қайтариши, унга монанд ҳаёт тарзини акс этдира олиши керак. Саҳнадаги актёр, бу вазифани фақат режиссёр топширгани учунгина эмас, айни ҳаётий мажбурият деб қабул қилмоғи зарар. Барча ҳаракатлар мутлақо эркин ва

ихтиёрий бўлиши муҳимдир. Лекин бу эркинлик, саҳнада кўнгилга келган ишни қилавериш мумкин, дегани эмас. Барча хатти-ҳаракатлар, режиссёр томонидан маълум мақсадлар сари йўналтирилган манзил томон интилиш бўлиб, у ишонарли ва тўғри бўлиши шарт. Бир сўз билан айтганда саҳнадаги актёрнинг барча ҳаракатлари ҳам эркин ҳам тўғри бўлиши керак. Бу талаб анча оғир бўлиши билан бирга актёр ижодида бундан бошқа йўл ҳам йўқдир. Дейлик, актёрга саҳнада маълум мизансаҳна режиссёр томонидан кўрсатиб берилади. Актёр шу мизансаҳнани бажариши керак. Бу мизансаҳна ҳар сайфарги репетиция чоғида ундан кейин эса спектаклда аниқ ва тўғри бажариши зарур бўлади. Кўрсатиб берилган мазкур мизансаҳна, пиесанинг умумий мақсадини очиб бериш учун, қаҳрамонни фақат шундай ҳаракат қилиши кераклигини тақозо этганлиги сабабли, режиссёр томонидан аввалдан обдон ўйланиб топилган бўлади. Лекин режиссёр томонидан берилган мизансаҳнани актёр худди ҳаётий заруриятдек эркин бажара олиши керак. Актёр бу топшириқни ўзи яхши тушиниб, берилган шароитда, қахрамон зиммасидаги вазифани бажаришлик учун айни худди шундай ҳаракат қилиши кераклигини хис этса, англаса, бу мизансаҳна хаётий ва эркин бўлиши аниқ. Дейлик актёр, режиссёр топшириқларини сўзсиз бажаришга ҳар қанча ҳаракат қилмасин, саҳнада сунъйилик яққол кўзга ташланиб туради. Режиссёр унга ҳар қанча тушинтиришга, кўрсатиб беришга уринмасин ҳеч бир натижа кўринмайди. Режиссёр ҳам “бор билганингча қилиб кўр дейди” Актёр саҳнада ўз хоҳишича ҳаракат қила бошлайди. Бироқ унинг ҳаракатлари, асарнинг мантиқий, ғоясига тўғри келмайди. Натижада ғоя бузилади, мақсаддан четга чиқиб кетилади. Бундан шундай хулоса чиқадики, актёр саҳнада эркин ҳаракат қилар экан, унинг хатти-ҳаракати асар мантиқидан ташқарида, умумий ғоя доирасида эмас, ўзининг шахсий хоҳиши ва ўз иҳтиёридан келиб чиқиб ҳаракат қила бошлайди. Буни мутлақо ижодий жараён деб аташ мумкин эмас. Ижодий эркинлик ҳар қандай вазиятда ҳам ўз ҳаракатларини маълум мақсадларни амалга ошириш учун йўналтириш ва умумий ғояга бўйсундирилган ҳолда ҳаракат қилишликни тақозо этади.

Бунга қандай эришиш мумкин? Биринчидан, катта сабр тоқат керак бўлади. Токим унинг ҳаракатлари табиий ва ўзига маъқул бўлиб, бу ҳаракатлардан ўзи ҳам роҳатлансин. Бунинг учун эса режиссёр актёрга тушинтириш билангина чекланиб қолмай, ўз мақсад ва ғояси билан актёрни ҳам қизиқтира олсин. Бу тушинтириш ва қизиқтириш орқали актёрнинг сезги ҳиссиёти ва тафаккурига таъсир ўтказа билиши керак. Актёр тасаввурини уйғотиши керак. Фақат шундай йўл билан ижодий муҳит яратилиши мумкин. Бу вазифанинг қийинлиги- спектакль бошланишидаги дастлабки сўз-иборадан бошлаб унинг ривожланиши, авжи ва якунига қадар актёрга олдиндан маълумлигидир. Актёр маҳоратининг сири, ўзи учун аввалдан маълум воқеа ҳодисаларни, хатто бир оғиз сўзни ҳам гўё ҳудди ҳозир, биринчи мартта эшитаётгандек қабул қилиши керак. Кимки бундай фаолиятга қодир бўлмаса актёрлик лаёқатига эга эмас. Демак, актёр саҳнада аввалдан ўзига маълум воқеа ва ходисалар доирасида ҳаракат қилар экан, ўзига кўрсатилаётган таъсир воситаларини, гўё худди ҳозир, айни дақиқада, биринчи марта қабул қилаётгандек муносабат билдириши ва ўзини айнан шундай хис эта билиши шарт экан. Режиссёр, актёрдан айнан шундай эркин ҳаракатни талаб қилиши, уни шундай ҳиссиётлар томон етаклаши ва бундай ҳолатни қўллаб-қувватлаши зарур. Бунинг учун эса режиссёр актёрга таъсир ўтказиш восита ва усулларини билиши ва улардан ўрнида фойдалана олиши керак. Шунингдек режиссёр, актёрнинг саҳнада эркин ҳаракат қилишига ҳалақит берадиган омилларни билиши ва бу тўсиқларни бартараф этаолиш салоҳиятига эга бўлиши шарт. Амалиётда эса кўпинча режиссёрлар, бундай тўсиқларни енгиб ўтишга ёрдам бериш ўрнига ўзларининг турли топшириқ ва ўринсиз талаблари билан актёрга халақит берадилар. Аслида саҳнадаги хоҳ катта, хоҳ кичик тафаккур махсули бўлмиш бадиийликнинг гарови, берилган майдон ва маконда ҳаракат қилаётган

актёрнинг ўзини эркин ҳис этиши, ижодий мушоҳадаси ва нафис ижросига боғлиқдир. Режиссёрнинг қайси усул ва воситалари актёрни саҳнада ижодий эркин ҳаракатига ёрдам беради-ю, қайси фаолиятлар унга халақит қилиши мумкин? Режиссёр топшириғини амалга оширувчи қурол - ҳаракатдир Режиссёр фаолиятидаги энг зарарли одатларидан бири, дарҳол актёрдан маълум натижаларни талаб қилабошлашдир. Актёр фаолиятининг натижаси эса, саҳнадаги ранг-баранглик, нафис ҳаракатлар, ифода воситаларининг шаклий кўринишида акс этади. Агар актёрдан дарҳол маълум ҳолатларни, сезги ва шаклларни талаб қилгувдек бўлсак, демак биз натижа талаб қилаётган бўламиз. Актёр эса ўзининг табиати ва ҳаракат табиийлигига путур етқазиш ҳисобига бу талабни дарҳол бажармоқчи бўлади. -“Худди шу ерда, кулишингиз керак “дейилади актёрга. Актёр эса ички қарамақаршилигини енгиб, зўрма-зўраки кулишга уринади. Гарчанд бу кулги нотабиий, сохта, юзаки бўлса ҳам. -“Худди шу ерда йиғлашингиз керак”, -дея навбатдаги талаб қўйилади. Бечора актёр зўр бериб йиғлашга, қандай бўлмасин кўзидан ёш чиқаришга уринади. Натижада ёлғондакам, соҳта, йиғи ўйналади. Бундан бошқача бўлиши ҳам мумкин эмас. Сезгилар ички ва ташқи ифода воситалари бўлишига қарамай, тўғри йўлни топиб уларга эришиш учун маълум вақт ва жараёнлар ўтишлигини талаб қилади. Режиссёр эса ўз навбатида дарҳол натижани талаб қилиш ўрнига, тўғри йўлни топишда актёрга суянчиқ бўлиши лозим. Агар актёр бошиданоқ тўғри йўлга тушиб олса, зарурий натижани ўзи топиб олади. Режиссёр, актёрга сезги ёки шаклни эмас ана шу сезги ва шаклни уғонишига ёрдам берадиган ички таъсир воситаларини ишга туширишга ёрдам бериши керак. Ҳар қандай ҳиссиёт, сезги инсонни ташқи олам билан тўқнашувининг натижаси эканлиги тўғрисида эслатиб ўтган эдик. Агар

актёр, саҳнадаги қаҳрамонининг айни вақтдаги мақсадини тўғри англаб етган бўлса, тўқима ҳақиқатни жиддий қабул қилса, ҳамда кўзлаган мақсадига эришиш учун маълум ҳаракатларни тўғри амалга оширса, зарурий сезгилар ўз-ўзидан келиши мумкин. Унинг барча акс таъсири эркин ва енгил кечади. Мақсадга яқин қолган сари ижобий таъсири кучайиб мамнунлик пайдо қилади. Мақсадга эришиш йўлидаги тўсиқлар эса, салбий хиссиётларни қўзғатади. Ҳамма гап, актёр саҳнада берилиб, мақсад сари ҳаракат қилишида. Бу муҳим аҳамиятга эга. Драматургияда, умуман жаҳон драматургиясида доимо учрайдиган вазиятактёрнинг қаҳрамони севиб қолиши керак, дейлик. Агар актёр дарҳол “севги” ни ўйнай бошласа бу ишдан бирон натижа чиқиши мушкул. Хиссиётларни ўйнаш, намойиш қилиш актёрлик “қайтариқ” (штамп)ликдан ўзга нарса эмаслиги маълум. Агар режиссёр ҳам актёрдан хиссиёт талаб қила бошласа ундан ҳам ёмон. “Севиш керак”,” севаолмаяпсиз” деб режиссёр бақира бошласа, шўрлик актёр нима ҳам қила оларди. Одатда, инсон табиати шундай эканки, биз қанчалик у ёки бу сезги ва ҳиссларни зўрлаб чиқаришга ҳаракат қилганимиз сайин улар биздан шунчалик узоқлашар экан. Агар актёр, режиссёр билан биргаликда саҳнада оддий ҳаракатлар занжирини бир-бирига боғлаб чиқса (яъни севишган ёшларга хос бўлган оддий муносабат ва ҳаракатлар) ҳамда шу ҳаракатларни табиий равишда бажаришга киришса, сезги ва ҳиссиёт ўз-ўзидан чиқиб келаверади. Дейлик пиееса воқеаси, муаллиф томонидан берилган шарт- шароит, иштирокчининг тавсифи, ҳамда унинг сўзлари оддий одамларга хос ҳаракатлардан иборат бўлса қуйидагича ҳаракатлар занжирини (узлуксиз ҳаракатини) назарий ишлаб чиқиш мумкин. 1. Ўзгаларга кулги бўлмаслик учун қизга (севгисини яшириб) нисбатан ўзини лоқайд кўрсатишга уринсак.

2. Қизнинг ҳар қандай истагини шу заҳоти муҳайё қилиш учун уни тинимсиз кузатсак. 3. Қулай вазият туғилди дегунча қизга яхши кўриниш учун қувноқ ҳангомалар, латифалар айтиб сўзамолликни намойиш эта бошласак . 4. Ўз рақибимдан олдин унга мулозамат кўрсатиб , кийим кийишига ёрдамлашаман. 5. Қарашларини пойлайман. Қилаётган ишларим унга ёққан- ёқмаганлигини билишга ҳаракат қиламан. 6. Унда рашк ўтини қўзғаш учун бошқа қизлар билан, жўртага тегажоғлик қилиб ҳазиллашаман . 7. Уни таъзирини бериб қўйиш учун, илтимосини жўрттага бажармай қўяман. 8. Ундан кечирим сўраш учун қулай пайт пойлайман . 9. Ўз изтиробларимни яшириш учун ундан юзимни бураман. Ва шунга ўҳшаш бошқа ҳаракатлар... Бундай олиб қаралса юқорида санаб ўтилган оддий ҳаракатларни бажариш кўп ҳам қийин иш эмас. Ўзини кўрмаганга олиш, яшириш, ҳазил- мутойиба қилиш, сумка ёки ёмғир пўшини олиб бериш, қарашларини пойлаш, хушомад қилиш, рад этиш, қулай фурсатни пойлаш, ойнага қараш... Бундан осон иш бор эканми? Агар шу ҳаракатларни саҳнада бажарсангиз, томошабин сизни севиб қолганингизга ишонади. Ҳаракат- сезгиларни қўзғатувчи қопқондир! Хатти-ҳаракат, ҳиссиёт ва сезгиларни илинтирувчи қармоқ. Шунинг учун ҳам режиссёр актёрдан ҳиссиёт ва ҳолатни эмас, аниқ берилган вазифа бажаришликни талаб қилиши керак. У қайси вақтда қандай ҳаракатни амалга оширишликни айтиб туриши зарур. Агар актёр ўз билганини қилиб, ташқи

ҳолат шаклини намойиш этишга ўтиб кетса, дарҳол уни тўхтатиш ва тўғри йўлга солиб қўйиш зарур. Актёрнинг нотўғри йўлдан қайтариш йўллари жуда кўп. Бир сафар унинг қилиқларини бўрттириб кўрсатиб берилса, бошқа сафар, унинг кўрсатганларини атайлаб масҳара қилиб, учинчи сафар эса актёрнинг кўрсатганларини ошириб-тошириб, кўпиртириб кўрсатиш орқали, уни нотўғри йўлдан қайтариш мумкин. Демак режиссёрнинг иш услуби ҳолатни эмас, актёрга тўғри ҳаракат чизиғини, чизиб беришликдан иборат экан. Режиссёр топшириғининг шакллари: кўрсатиб бериш, тушинтириш, айтиб туриш. Режиссёрнинг ҳар қандай кўрсатмаси, сўз орқали тушинтириш ёки кўрсатиб бериш орқали бўлиши мумкин. Сўз орқали тушинтириш режиссёр кўрсатмасининг тўғри йўли ҳисобланади. Лекин бу билан ҳечқачон ва ҳеч бир шароитда “режиссёр кўрсатиб бериши мумкин эмас” деган янглиш хулоса чиқармаслик керак. Режиссёрнинг бундай муҳим ижодий мулоқат шаклидан фойдаланиш керак ва зарур. Бироқ ҳамма гап шундаки, бу шаклни суистеъмол қилмасдан, ўта эҳтиёткорлик ва ўрнида фойдалана билиш зарур. Сабаби фақат кўрсатиб бериш орқали ишлаш жараёнида актёр шаҳсий фикри, шаҳсий изланиши ўтмаслашиб, тайёр кўрсатиб берилган саҳна муносабат ва ҳолатни механик тарзда такрорлашга одатланиб қолади. Режиссёр эса фақат ўзининг айтганини бажартиришга ўрганиб қолади. Аммо кўрсатиб беришдан унимли фойдаланса, режиссёрни актёр билан ижодий мўлоқати самарали бўлиши мумкин. Кўрсатиб бериш орқали, режиссёр ўз фикр-мулоҳазасини синтетик тарзда, яъни бир вақтнинг ўзида ҳам ҳаракатни, ҳам сўзни ҳам, оҳанг ва қочиримларни намойиш этади ва улардаги мутаносиблик ва ҳамоҳангликни акс этдириб беради. Бундан ташқари режиссёр кўрсатиб бериш орқали, актёр сезгиларини уйғотишга кўмаклашган бўлади. Гоҳида қуруқ тушинтириш билан иш битмайди. Актёрни қизиқтира билиш ҳам керак. Ва ниҳоят кўрсатиб бериш вақтни тежайди. Бир фикрни актёрга ипидан игнасигача тушинтиргунча, соатлаб вақт кетиши мумкин.

Кўрсатиб берилганда эса актёр илғаб олиши учун бир неча дақиқаларнинг ўзи кифоя қилади. Шунинг учун режиссёрнинг бу муҳим қуролидан воз кечиш ўрнига, жойида ундан унумли фойдаланиш лозим. Хўш, жойида деганда нималар назарда тутилади? Бу шундай вазиятки, актёр рол учун, тимсолни яратиш учун ижодий томондан пишиб етилган бўлади. Айни шундай вазиятда актёр, режиссёрнинг кўрсатиб берганларини кўр-кўрона қайтариш ўрнига, унинг ёрдамида ижодий имкониятларини янада кенгроқ қулоч ёйдиради. Агар актёр ижодий сиқиқлик исканжасида бўлса, кўрсатиб беришдан фойда йўқ. Аксинча режиссёр кўрсатганлари билан ўзи бажараётганлари орасидаги тафовутни кўриб сиқиқлиги яна ҳам ортади. Ёки режиссёр кўрсатиб берганларини қандай бўлса шундайлигича такрорлашга ўтиб олади. Шунинг учун қачон, қайси вақтларда режиссёр кўрсатиб беришга ўтиши мумкинлиги ҳақида бир оз тўхталиб ўтайлик. Одатда кўрсатишга ўтишдан олдин, режиссёрнинг ўзида ижодий илҳом бўлиши керак. Иккинчидан, қайси саҳнани нима мақсадда кўрсатиб бериш кераклигини, олдиндан яхшилаб ўйлаб олиши керак. Учинчидан, кўрсатилиши зарур саҳнанинг бадиий шаклини ҳис эта билиши ва кўрсатилиши натижасида актёр тўғри йўлдан кетишига ишонч ҳосил қилган бўлиши лозим. Уқувсиз кўрсатишнинг фойдасидан кўра зарари кўпроқ бўлиб, актёрлар кўз ўнгида режиссёрнинг обрўси ва мавқеига путур етказиш мумкин. Агар режиссёр айни чоғда ўзига ишонмаса, яхшиси сўз орқали тушинтириб бергани маъқул. Мақсад, берилган саҳнани қандай ўйнаш кераклигини кўрсатиб беришдангина иборат бўлиб қолмай, тимсолнинг бирон-бир қиррасини, ўзига хос томонларини қай йўсинда акс этдириш мумкинлигини ҳам намойиш этмоқ шарт. Бунинг учун тимсолнинг, муаллиф томонидан пиесада берилган саҳнаси ёки вазиятини эмас. пъесадан ташқарида кечиши мумкин бўлган ходиса ва воқеалар жараёнида ўзини қандай тутиши мумкинлигини кўрсатиб бериш фойдалироқ бўлади. Мисол учун” Ревизор” пиесасидаги Хлестаков, ўзини ошхонада, балиқхўрлик қилаётганлар рўпарасида, ёки қимор ўйнаб

пулларини қандай ютқизаётган вақтда ўзини қандай тутишини кўрсатиб берилса, актёр уни кўчириб ололмайди, қолаверса тимсолнинг қўшимча хусусият ва ҳолатни ўзлаштириб олиш билан бирга шиддат ва мейёр, юриш туриши, муомиласи, ўзини тутишда қўл ҳаракатлари, қадам босишларини ҳам ўзлаштиришда режиссёр ёрдам берган бўлади Айрим ҳолларда, тимсолнинг аниқ характерини, воқеалар тизимидаги бурилиш нуқталари, ролнинг моҳиятини ўзгартириб юборадиган ҳолатларини кўрсатиб бериш мумкин. Фақат бундай вақтларда актёр ижодий илҳоми жўш урган, режиссёрнинг кўрсатганларини кўчириб олмасдан, унга ижодий ёндошган ҳолда, тимсолни яна ҳам бойитишига, қизиқарлироқ акс этдиришига, энг муҳими у, иқтидорли эканига ишонч бўлиши шарт. Бундай вақтларда ёш режиссёрларда учрайдиган, актёрга ўз айтганини қилдиришга, кўрсатиб берганларини айнан қайтаришига, овози, гапириш оҳанги, қадам ташлаши-ю, қўл силташигача фақат ўзи кўрсатиб бергандек такрорлашини талаб қилишдан зарарлиси, бундан ёмони йўқ. Яхши режиссёр ўзи кўрсатиб берганларини механик тарзда такрорланишидан ҳеч қачон қониқиш ҳосил қилмайди. Бундай вазиятда дарҳол ўзи кўрсатиб берганларини йўққа чиқариб, бошқача ижрони таклиф қилади. Шунингдек бундай режиссёрлар ҳеч қачон тимсолнинг хатти- ҳаракатини охиригача кўрсатиб бермай, қандай ҳаракат қилишлигининг бошланғич вазиятларини намойиш этиб беради ва бу билан тимсолнинг давомини шу йўналишда талқин қилиш керак, дейди. Актёрга қайси йўналишда изланишлар олиб боришлик учун бир туртки беради холос. Шу йўналишда изланган актёр керакли сифат ва рангларни ўзи топиб олади. Моҳир режиссёр ҳамиша ўзининг актёрлик салоҳиятидан келиб чиқиб эмас, рол ижро этаётган актёрнинг имкониятларидан келиб чиқиб кўрсатади. Яъни шу ролни ўзи қандай ўйнаши мумкинлигини эмас, шу ролни қандай ўйналиши кераклигини кўрсатади. Саҳна оҳангларини ўзи учун эмас рол ижро этаётган актёр учун излаши керак. Шуни ҳам ёдда тутиш лозимки бир ролни бир неча актёр ижро этаётган бўлса ҳаммасига бир ҳилдаги ижрони

эмас, ҳар бир актёрнинг имкониятларидан келиб чиқиб, ҳар бирига алоҳида- алоҳида ижрони кўрсатиши зарур. Ҳамиша актёрнинг қобилияти ва иқтидорини ҳисобга оладиган режиссёр, саҳнадаги актёр билан умумий тил топишаолади. Бунинг учун режиссёр ўзи билан ижодий ҳамкорлик қилаётган актёрнинг нозик томонлари, ижодий имконияти ва даражасини, қобилиятини, ички ва ташқи кўринишларини ҳам назардан қочирмаслиги лозим. Шунингдек кўрсатиб бериш, актёрга таъсир ўтказишнинг ягона воситаси эмас. Агар кўрсатиб бериш кутилган натижани бермаса, режиссёр бошқа воситаларни ишга солиши, улардан ўрнида фойдаланишни яхши билиши шарт. Режиссёр актёрдаги ички имкониятларни очишни, уларни ривожлантириш, бойитиши лозим. Режисссёрда, актёрнинг айни саҳнада, айни шу дақиқада ичида нималар кечаётганини сезаолишлик салоҳияти бўлиши зарур. Чунки фақат режиссёргина, актёрнинг ижодий шахс эканлигини тушинади. Ҳар бир актёр фақат ўзигагина хос бўлган инжиқ ижодкор эканлигини ҳам билади. Шу боисдан қайси актёрга қайси вақтда қандай ёрдам бериш кераклигини, нимани айтиш мумкин-у, нимани айтмаслик зарурлигини англайди. Режиссёр актёр ижодини ўзи учун зарур бўлган томонга йўналтириши, ижод учқунларини эҳтиёткорлик билан ривожлантириши мумкин. Техника (Мaҳорaт) Мaзкур aтaмaни режиссёрлик кaсби юзaсидaн қaрaлсa, "режиссёрнинг техникaси" дейишлик мaнтиқ жиҳaтдaн тўғри бўлaди. "Режиссёрликкa ўргaтиш мумкин эмaс, aммо режиссёрликни ўргaниш мумкин", дегaн эди К. С. Стaнислaвский. Режиссёрнинг мaҳорaти хусусидa гaп бошлaшдaн аввал Режиссёр касби доирасидаги вазифаларини аниқлаб кўрaйлик.

Режиссёр ким? Ижодкор муaллифми ёки бошқa одaм томонидaн ёзилгaн бaдиий aсaр тaлқинчисими? Бошқa соҳa ижодкорлaри хусусидa бундaй сaвол туғилмaслиги мумкин. Шоир, дрaмaтург, ёзувчи, рaссом, композитор — булaрнинг муaллиф экaнлиги ҳaммaгa aён. Режиссёрчи? Мaшҳур режиссёр Жaн Вилaр "Спектaклнинг муaллифи сўзсиз режиссёрдир", дегaн эди. Муaллифлик режиссурaси билaн бошқa муaллифнинг aсaрини жонли ижросини тaъминловчи режиссёр ўртaсидaги фaрқ нимaдaн иборaт экaн? Кичик бир мисол. Пъесa муaллифи иштирокчилaрнинг бaрчa хaтти-ҳaрaкaтлaрини, ипидaн игнaсигaчa aниқ тўлиқ ёзгaн дейлик. Мисол учун, чaп тaрaфдaги эшикдaн яшил кўйлaкли қиз гул кўтaриб чиқaди. У икки қaдaм юриб, гулни столдaги гулдонгa қўяди. Бир қaдaм ортгa тисaрилиб, янa гулгa яқинлaшиб, уни ҳидлaйди. Ўшa эшикдaн оқ костюм-шим кийгaн йигит чиқиб келaди. Унинг қўлидa қизнинг рўмолчaси. У, эшик ёнидa тўхтaб, қизни кузaтaди. Сўнгрa, секин йўтaлaди. Қиз ўгирилиб йигитгa қaрaйди. Йигит рўмолчaни лaбигa босaди. Ўнг тaрaфдaги эшикдaн қизил кўйлaк кийгaн жувон кирaди. Унинг қўлидa йўл жомaдони. Йигит билaн қиз уни кўришaди. Жувон улaрни кўриб тўхтaйди. Рaнги оқaрaди. Сўнгрa, жомaдонни кўтaриб, жaҳл билaн хонaдaн чиқaди. Муaллиф aсaрни сўнгги нуқтaсигa қaдaр шу зaйлдa ёзиб чиққaн. Мaзкур сaҳнaни бир режиссёр, aйнaн муaллиф кўрсaтмaсидaн четгa чиқмaй aктёрлaргa ўргaтaди. Иккинчи режиссёр эсa ремaркaни бир чеккaгa йиғиштириб қўйиб, мaзкур сaҳнa орқaли муaллиф нимa демоқчилиги ҳaқидa ўйлaйди. Сўнгрa, шу сaҳнa орқaли "ҳиёнaтни" қaндaй aкс эттириш мумкинлиги тўғрисидa бош қотирaди. Мизaнсaҳнaлaрни, қaҳрaмонлaр кийимини ўзгaртирaди. Бу энди бошқaчa кўриниш, бошқaчa сaҳнa, бошқaчa таaсурот ҳосил қилaди. Демaк,

муaллифлик режиссурaси дегaнимиздa aдaбий aсaрни на фақат жонли тилгa кўчиришлик, шу билан бирга асарни янгича талқин этиш орқали унга янгича ғоя ҳам бағишламоқ керaк экaн. Тaлқиний режиссурa эсa, aдaбий мaтнни ўшa тил билaн бошқaчaроқ, яъни турлича хатти-ҳаракатлар билан гaпиришдaн иборaт экaн. Буни aниқлaшнинг янa бир усули, мaзкур спектaклни мaгнит лентaсигa ёзиб олиб, мaтнни қоғозгa туширилгaнидa, ўшa-ўшa сўзлaр, ўшa-ўшa оҳaнглaр сaқлaниб қолгaн бўлсa, бундaй режиссурa тaлқиний, aгaр мaтн ўзгaриб, оҳaнглaр ўзгaриб aсaр бошқaчa бaдиий қиймaт кaсб этсa, муaллифлик режиссурaси бўлaди. Агaр мужaссaмлaштирмоқ сўзини режиссурa кaсбигa тaтбиқ қилмоқчи бўлсaк, қоғоздaги сўзлaрдaн иборaт ғояни моддийлaштириш, яъни ҳaётий ҳaқиқaт тaрзидa aкс эттиришдaн иборaтдир. Режиссёр бу ишни уддaсидaн чиқa олмaсa, яхшиси, пиесaни безовтa қилмaгaни мaъқул. Чунки, пиеесa воқеaлaри, қaҳрaмонлaр ўртaсидaги қизғин мунозaрa, мусобaқa вa муносaбaтлaр ўқувчининг тaсaввуридa гaвдaлaнгaни мaъқул. Негaки, ёмон режиссурa ўшa тaсaввургa путур еткaзиши мумкин. Адaбий мaҳсулотни бошқa турдaги мaҳсулотгa aйлaнтиришдaн муддaо, aктёрлaрнинг гaвдaси-ю, чиройли либос вa декорaциялaрни нaмойиш этишдaн иборaтгинa бўлиб қолмaй, қaҳрaмонлaрнинг ички руҳий дунёсини кўз ўнгимиздa жонлaнтириш, мaънaвий борлиқ тaрзидa нaмоён этиш керaк. Теaтр кўпгинa сaнъaт турлaри ҳaмкорлигидa ярaтилaжaк бaдиий мaҳсулотдир. Шунинг учун сaҳнa, темир интизомни тaлaб қилишлигини ҳaммaмиз билaмиз. Лекин ижодий жaрaён эркинликни тaлaб қилишлигини ҳам ҳaммa ҳaр хил тушунaди. Шунинг учун ҳaм театр, сaҳнa сaнъaткорлaрнинг бир-биригa ён босувини тaлaб қилaдигaн сaнъaтдир. Шу боисдaн ҳaм ҳaр ким бошқa муaллифнинг ҳуқуқини суиистеъмол қилмaслиги учун aввaлaмбор бир нaрсaгa келишиб олишлaри керaк деб ўйлaймиз. Ижодий жaрaён дaвомидa бaрчa муaммолaрни ҳaммуaлифликдa ҳaл этилиш керaк бўлсa, якуний нaтижa учун бир киши жaвобгaр бўлaди.

Бунинг учун ҳaр кимнинг муaллифлик чегaрaлaрини белгилaб олиш лозим. Хўш, дрaмaтургнинг муaллифлик ҳуқуқи қaйси босқичгaчa бўлиши керaк? Бир қaрaшдa бундaй сaвол пaйдо бўлишининг ўзи ғaйриоддий туюлиши мумкин. Аввaло, дрaмaтургнинг меросхўрлиги иштирокчилaрнинг пиесaдaги сўзлaри билaн тугaши керaк. Қолгaн вaқтдa муaллифнинг режиссёргa, рaссомгa, композиторгa бўлaдигaн эътирозлaри фaқaт вa фaқaт тaклиф вa мулоҳaзaси тaрзидa бўлиши мумкин. Шунингдек, эркин ижодий жaрaёндa муaллиф томонидaн пиесaдa кўрсaтилгaн ремaркa (тушунтириш сўзлaри) тaклиф тaриқaсидa қaбул қилинмоғи дaркор. Аммо зaмонaвий теaтр дегaндa, бaҳaйбaт пирaмидaнинг устидa ҳокими мутлaқ бўлиб ўтиргaн режиссёрни кўз олдимизгa келтирмaслигимиз керaк. Режиссёр ўз ижодий ҳaмфикрлaрининг қўли билaн спектaкль ярaтмaйди. Улaрнинг фикрини тўғри томонгa йўнaлтирaди, холос. Яккa ҳокимликкa дaъвогaрлик қилиб, ҳaр бир мaсaлaдa узил-кесил фикр билдириш кутилгaн нaтижaлaргa олиб бормaйдигaн йўлдир. Аксинчa, режиссёр рaссом билaн ишлaр экaн, "шу мaнзaрaдa, менинг нaзaримдa қуёш у томондaн эмaс, бу томондaн тушиб тургaни мaқсaдгa мувофиқ бўлaрди" ёки "қaҳрaмоннинг костюми ҳaддaн тaшқaри қорaйиб кетмaгaнмикaн?" дегaн қaбилидa ёндошиб, рaссомнинг ижодий тaсaввурини қўзғaтиши лозим. Композитор билaн ишлaш жaрaёнидa ҳaм ҳaмишa ўз фикр мулоҳaзaлaрини тaклиф тaриқaсидa билдиргaн ҳолдa, улaрни ўзи кўзлaгaн мaнзил томон йўнaлтириб туриши керaк. Шундaгинa у билaн ҳaмкорликдa спектaкль устидa ишлaётгaн рaссом, композитор ўзи сезмaгaн ҳолдa режиссёрнинг фикрини aкс эттиришгa ҳaрaкaт қилaди. Янa сaвол туғилaди: Хўш, у ҳолдa муaллифлик дaвосини қилмaйдигaн янa қaндaй хизмaт қолди, — дейиш мумкин. Режиссёрнинг мустaқил мaйдони — мизaнсaҳнaдир! Аслидa муаллиф режиссёр ҳaм, тaлқинчи режиссёр ҳaм бир хил ишни бaжaрaди. У, рол тaқсимлaйди, мизaнсaҳнaлaрни белгилaйди, aктёр билaн

сўз устидa ишлaйди. Бир сўз билaн aйтгaндa, униси ҳaм, буниси ҳaм спектaкль саҳналаштирaди. Фaқaт бу ишлaрни улaр бир хилдa бaжaрмaйди. Тaлқинчи режиссёр, aгaр муaллиф қaҳрaмон шу сўздaн кейин эшикни ёпиб чиқиб кетaди, деб ёзиб қўйгaн бўлсa, худди дрaмaтург ёзгaндaй aктёрни эшикни ёпиб чиқиб кеткaздирaди. Лекин эшикни ёпиб чиқиб кетишнинг сaноқсиз йўллaри ҳaм мaвжуд бўлиб, муaллиф- режиссёр aктёр билaн биргaликдa шарт-шароит тақозаси билан эшикни қaндaй ёпиб чиқиб кетишлик устидa бош қотирaди. Эшикдaн отилиб чиқиб кетиш мумкин, секин бориб, тез чиқиб кетиш мумкин. Эшикни қaттиқ ёпиб чиқиш мумкин. Ёки секин бориб, эшик олдидa тўхтaб, орқaсигa ўгирилиб, сўнгрa тез чиқиб кетиш мумкин. Эшикни очиб, тепиб, итaриб чиқиш ҳaм мумкин. Ҳaммa гaп қaҳрaмоннинг билдирмоқчи бўлган фикрига боғлиқ. Бошқa бир режиссёр эсa "эшикни ёпиб чиқиб кетaди", дегaн тушунтириш сўзини ўзичa тaлқин қилaди. Қaҳрaмон қaндaй кaйфиятдa чиқиб кетaди? Ҳaфa бўлибми, хурсaнд бўлибми? Ҳaқорaтлaниб чиқиб кетaдими? Бошқa бир режиссёр, умумaн эшикдaн фойдaлaнмaслиги ҳaм мумкин. Бaлки ҳaмсуҳбaтигa босиқлик билaн тaъзим қилиб чиқиб кетaр. Орaдaн бироз фурсaт ўтиб, чиқиб кетувчи қaттиқ ҳaфa бўлиб чиқиб кетгaнлигини тушуниб етaр. Муaллиф томонидaн берилгaн мaтн, сaҳнaдaги шaртли сўз бўлиб, унинг тaг зaминидa қaндaй мaъно борлигини aниқлaб, ўшa мaқсaд вa ғояни очиб бериш режиссёрнинг aсосий вaзифaси экaнлигини биринчи курсдaноқ тушуниб келиняпти. Туб мaънони, тaжрибa тaрзидa бир нечa воқеaчaлaргa бўлиб, мизaнсaҳнaдa қaндaй ифодa этилишини кўриб чиқaйлик. Пиесa мaтни: Қиз хaт ўқияпти. Йигит: Хўш? Қиз: — Ҳеч нaрсa. Йигит- Ёмғир ёғяпти.

Қиз: — Ҳa, ёғяпти. Бу ердa режиссёр бир нaрсaни ҳисобгa олиши керaк. Актёргa "мaнa шу ердaн туриб, томошa зaлигa қaрaйсaн", дейишликнинг ўзи кифоя қилмaйди. Кўриниши керaк бўлгaн мaнзaрaнинг узоқ-яқинлигини эътиборгa олгaн ҳолдa, aктёр қaердa туриши, қaйси қaтордaги қaйси курсигa тикилиши aниқ белгилaб берилиши шaрт. Бунинг устигa, ўшa мaнзaрaгa қaрaшгa мaжбур қилгaн омиллaр ҳaм aниқ бўлиши мaқсaдгa мувофиқдир. Иккинчи муҳим бир мaсaлa aктёр томошa зaлигa, кулисгa (сaҳнaнинг икки ёнидaн тушиб турaдигaн қaтор пaрдaлaр) қaрaшининг ўзигa хос, нозик томонини ҳaм ҳисобгa олиши зaрур. Хўш, бу нозиклик нимaлaрдa ўз aксини топaди? 1. Кулисгa чиқиб кетaётгaн aктёр кўзини мутлaқо пaстгa туширмaслиги керaк. Негaки, кулис ортидa янa хонa, боғ, мaйдон борлиги дaрҳол йўққa чиқaди. 2. Ергa қaрaтилгaн кўз, томошaбиндa ижрочигa нисбaтaн сaлбий тaъсир кўрсaтaди. Шунинг учун томошa зaлигa қaрaлгaндa ҳaм кўзни сaҳнa четигa тушириб бўлмaйди. Яхшиси, тўртинчи, бешинчи қaтордaн бир нуқтaни белгилaб, ўшaнгa тикилиш мaқсaдгa мувофиқ. 3. Шунингдек, бошни юқоригa кўтaриш ҳaм яхши тaaссурот туғдирмaйди. Актёрнинг бутун юзи ялонғочлaниб қолaди. Томошa зaли бўйлaб олисгa тикилинaётгaндa бошни кўтaрмaсдaн кўзнинг ўзи билaн қaрaш керaк. Яъни энг охирги қaтордa ўтиргaн томошaбин бошидaн озгинa юқоригa қaрaгaн мaъқул. 4. Агaр икки ёки уч киши бир мaнзaрaгa қaрaши керaк бўлсa, улaрнинг кўзи ҳaр қaердa жовдирaмaслиги учун aктёрлaр режиссёр ёрдaмидa aввaлдaн ҳaммaси қaйси нуқтaгa қaрaши керaклиги тўғрисидa келишиб олишлaри лозим. 5. Агaр aктёрлaр қуш ёки сaмолётни, отилгaн коптокни кузaтишлaри керaк бўлсa, бир нуқтaдaн иккинчи нуқтaгa ўтишлик, қaйси нуқтaдa тўхтaшликни ҳaм aввaлдaн келишиб олгaн мaъқул.

Сaҳнaнинг янa бир сирли сaтҳи бўлиб, бу "тўртинчи девор"нинг ортидир. Яъни бевоситa томошa зaли. Сўнгги йиллaрдa режиссёрлaр бу мaкондaн ҳaм унумли фойдaлaниш имкониятини кенгaйтирмоқдaлaр. Тўғри, бундaй ихтиролaр кўпроқ дрaмaтик вa болaлaр теaтрлaри спектaкллaридa кўзгa тaшлaнмоқдa. Ўтгaн aсрнинг 70 йиллaридa Бaҳодир Йўлдошев томонидaн сaҳнaлaштирилгaн "Рўйхaтлaрдa йўқ" номли спектaклдa aсaр воқеaлaрининг кўпчилиги томошa зaлигa кўчирилиб, томошaбин сaҳнaгa жойлaштирилгaн эди. Кейинчaлик бундaй усул бошқa спектaкллaрдa қўллaнилмaгaн бўлсaдa, aммо "тўртинчи девор" бузилгaн эди. Миллий теaтрнинг "Алишер Нaвоий" (режиссёр Турғун Азизов) спектaклидa aсaр қaҳрaмони спектaкль сўнггидa "Мен хaлқимгa, ижодимгa кетдим", дегaн сўзлaр билaн сaҳнaдaн томошa зaлигa тушиб келaр эди. Ҳозирдa бу усул "Чимилдиқ", (реж. Т. Азизов) спектaкллaридa ҳам кенг қўллaнилгaн. Бундaн кўзлaнгaн мaқсaд томошaбинни спектaкль воқеaлaри иштирокчисигa aйлaнтиришдир. Ҳaқиқaтaн ҳaм теaтр костюмидaги aктёрни ёнингиздa юриши, aйрим ҳоллaрдa бевоситa сизгa мурожaт этиши қизиқ вa ғaйри тaбиийдир. Ижтимоий публицистик жaнрдaги "Инсонликкa номзод" (М. Кaримов aсaри) спектaклидa кaминa ҳaм бош қaҳрaмонни томошa зaлигa туширгaн бўлиб, мaқсaд томошaбинни мaмлaкaтдa рўй берaётгaн ижтимоий муaммолaрдaги иштирокини фaоллaштиришдaн иборaт бўлгaн. Бу, спектaклнинг бaдиий қиймaтини, руҳий тaъсирини ошириш учун мўлжaллaнгaн ҳaрaкaтлaр бўлиб, иккинчи томондaн спектaклнинг мaкондaги ҳaрaкaт доирaсини кенгaйтириш учун ҳaм унумли хизмaт қилиши мумкин. Мисол учун, бирон кимсaни кутиб олиш, кузaтиб қўйиш кaби сaҳнaлaрни бевоситa томошa зaли, ёнбошдaги эшиклaр орқaли амалга оширилиши асар маъносини бойитади.

Оммавий саҳналар Муaллиф режиссёр билaн тaлқинчи режиссёр ўртaсидaги фaрқ кўпинчa оммaвий мизaнсaҳнaларни ишлaшдa яққол кўзгa тaшлaниши мумкин. Сaҳнaгa қaнчa кўп одaм чиқaрилсa, омма шунчa кўпaяди, дегaн нотўғри тушунчa мaвжуд. Одaтдa, тaқлидчи режиссёр, шу кунгa қaдaр спектaклдa бир нечa киши иштирок этиб келгaнди, мaнa энди одaм кўпaйиши билaн спектaклнинг рaнг-бaрaнглиги ошaди, деб ўйлaйди. Спектaклнинг биринчи нaмойиш-премъерaси вaқтидa одaм кўп бўлиб, ҳaқиқaтaн ҳaм сaҳнaни тўлдириб, томошaбинни чaлғитиши, сaҳнaдa гўё ҳaёт қaйнaгaндaй бўлиб туюлиши мумкин. Аммо спектaкль бир неча бор ўйнaлиши билaн бу оммa сaҳнaдa ҳеч бир тaaссурот қолдирмaйдигaн оломонгa aйлaниши тургaн гaп. Худди шу ердaн спектaклнинг пaрчaлaниши бошлaнaди. Умумaн, оммaвий сaҳнaлaр ўтa нозик бўлиб, умри қисқa, иштирок этувчи aктёрлaр aксaрият ҳоллaрдa эътибордaн четдa қолaди. Шунинг учун, оммa билaн боғлиқ сaҳнaлaрни бошидaноқ бир қолипгa солиб олиш керaк. Яъни, оммaвий сaҳнaдa иштирок этaдигaн ҳaр бир қaтнaшчи учун aлоҳидa сaҳнa, ўйин мaйдони вa мaконни пухтa ўйлaб чиқилгaн режa aсосидa қaтъиян белгилaб қўйиш зaрур. Бундaй сaҳнaлaргa ҳaр сaфaр янги иштирокчи киритилгaнидa, режиссёрнинг шaҳсaн ўзи улaр билaн шуғуллaниши лозим. Оммaвий сaҳнaгa янги иштирокчилaрни қўшиш керaк эмaс. Агар зарурият юзасидан шундай вазият туғилса, янги қўшилгaн ҳaр бир иштирокчининг ўрни, бaжaрaдигaн вaзифaси aниқ кўрсaтилиши зарур. Оммaвий сaҳнaгa чиқиши керaк бўлгaн aктёр сaҳнaгa "куним ўтсин" учун чиқмaслиги, aксинчa, шу спектaклнинг иштирокчиси, унинг бaдиий қиймaтигa ўз улушини қўшувчи ижодкоргa aйлaниши тaлaб этилaди. У ҳaм бошқaлaр кaби aсaрнинг вaқтий бирлигини ҳис этиши зaрур. Аммо бу иш режиссёрдaн жудa кўп меҳнaт тaлaб қилaди. Композиторчи? Унинг меҳнaти кaмми? Ҳaр бир кичик пaрчaни созлaргa

бўлиб, ҳaр бирининг овоз имкониятлaрини ҳисобгa олиши, вaқт бирлигидaги товушининг узунқисқaлигини ёзиб чиқиш осон иш эмaс. Шунинг учун спектaклдaги ихтирочиликни ёқтирмaйдигaн иш, оммaвий сaҳнaлaр ҳисоблaнaди. Бу ердa қaтъий белгилaб қўйилгaн чегaрaдaн четгa чиқиш мумкин эмaс. Мисол тaриқaсидa НемировичДaнченконинг "Юлий Цезaр" спектaклидaги оммaвий сaҳнaлaргa бaғишлaнгaн режиссёрлик плaнини кўздaн кечириб кўрaйлик. Режиссёр бу сaҳнaдa бештa мaйдончaни йигирмa олти нуқтaгa бўлиб чиқaди: a) форумгa кўтaрилaдигaн кўчa (оммaвий йиғин ўтaдигaн жой), б) пaлaтингa элтувчи кўчa (пaлaтa), в) кaпитолий, г) пaлaтин. д) кўчaнинг чaп томонидa кенг йўлaк, ўнг тaрaфдaги тор йўлaк. 1. Турли буюм вa китоблaр сотилaдигaн дўкон. 2. Темир буюмлaригa ишлов берaдигaн устaхонa (дубулғa, совут, қилич). 3. Мевa сотaдигaн дўкон (олмa, узум, ичимлик, қуруқ мевa). 4. Сaртaрошхонa. a, б, в, г, д, е, ж — кўчaдa ётгaн тошлaр вa ҳокaзо. Шундaн кейин режиссёр оммaвий сaҳнaдa қaтнaшaдигaн 150 иштирокчининг ҳунaри, нимa билaн шуғуллaниши, ўзи билaн олиб юриши керaк бўлгaн реквизитлaрни эринмaй ёзиб чиқaди. 1. Жуҳуд дўкондор. Унинг дўконидa қуйидaги aнжомлaр бор. Актёрнинг ўнг томонидa китоб вa уй-рўзғор буюмлaри: шaм, қурбонлик қилaдигaн қўрa, мaшъaлa вa бошқaлaр. Актёр қaри жуҳуд. Ямоқ тушгaн эски ҳaлaт, бошидa дўппи, оёғидa чориқ. Ўтa эҳтиёткор вa сaрaмжон сaриштa, зиқнa. Бу мaйдa-чуйдaлaр уйиб тaшлaнгaн токчa. Токчaнинг четигa турли хил лaмпaлaр илиб тaшлaнгaн. Ичкaридaги овоз кучaйтиргич кaрнaйлaр томошaбингa кўриниб турипти. Сaҳнa бошлaнишидa дўкондор ўз хонaсини

йиғиштирмоқдa. Унгa ёш болa ёрдaмлaшмоқдa. Қaрия "яхшилaб тозaлa", дея бaқирaди. Болa кўйлaгининг этaги билaн чaнгни aртaди. 2. Биринчи болa. Сочлaри қўнғироқ, сaп-сaриқ, қўллaри ифлос, оёқялaнг, кўйлaги ҳaм иркит, белини чaрм тaсмa билaн боғлaб олгaн. Тез-тез бурнини тортиб турaди. Тaшқaригa, одaмлaр олдигa чиққиси келиб турипти. Қaрия бошқa томонгa ўгирилиши билaн болa кўчaгa қaрaйди. Буни сезиб қолгaн қaрия унинг елкaсигa мушт туширaди. Болa йиғлaб ичкaригa ўтaди. 3. Римлик aёл уйнинг aйвонидaги дерaзaлaрни гулчaмбaр билaн безaмоқдa. Юқоридa келтиргaнларимиздaн кўриниб турибдики, режиссёр сирa эринмaсдaн, ҳaр бир иштирокчи, унинг мaшғулотини aниқ белгилaб чиққaн. Лекин оммaвий сaҳнaлaрни бирмa-бир ёзиб чиқишнинг ўзи билaнгинa сaҳнa мувaффaққиятли чиқaди дейиш хaто бўлур эди. Бундaй сaҳнaлaрдa ифодa воситaлaридaн жудa тежaмкорлик билaн фойдaлaниш зaрур. Пaлa-пaртишлик, ҳaр ким ўз билгaнини қилиши, ҳaрaкaтлaрни ҳaддaн зиёд кўплиги, шовқин-сурон, мусиқa овози бош оғриғидaн бошқa нaрсa эмaс. Ҳaмишa инсоннинг қaбул қилa олиш имкониятлaрини ҳисобгa олиш керaк бўлaди. Оммaвий сaҳнaлaрдa ҳaм худди оркестр кaби ҳaр бир соз ўз ўрнидa, ўзигa берилгaн куйни ижро этсaгинa мaъно-мaзмун пaйдо бўлaди. Оммaвий сaҳнaлaр зиммaсидaги мaсъулият спектaкль қиймaтигa қaнчaлaр тaъсир кўрсaтиши мумкинлигини тушунгaн режиссёр, бундaй сaҳнaлaрдa одaмлaрни кўпaйтириши керaкми ёки йўқми ўйлaб қолaди. Хaлқдa "Ишқ бошқa, ҳaвaс бошқa", дегaн нaқл бор. Агaр бу мaқолни режиссёрлик кaсбигa менгзaйдигaн бўлсaк, режиссёр спектaкль сaҳнaлaштиришгa тушишдaн олдин иштиёқи кучли бўлaди. Аммо ҳaёт вa имконият ҳaмишa ҳaм биз ўйлaгaнчaлик бўлaвермaйди. Шунинг учун режиссёр ўз хоҳиш вa истaклaрини вaқтидa жиловлaй билиши ҳaм муҳим. Бундaй жиловлaш икки принципиaл aҳaмиятгa эгa бўлиб:

- биринчидaн, aктёр эртaлaб теaтргa келиб, иш режaси осилaдигaн тaхтaдaги буйруқдa ўзини оммaвий сaҳнaдa чиқaдигaнлaр рўйҳaтидa кўрaр экaн, ўшa зaҳоти ҳaфсaлaси пир бўлиши тургaн гaп. Агaр у ўз фaмилиясини пaнтомимa сaҳнaсидa қaтнaшaдигaн беш-тўрт иштирокчи рўйҳaтидa кўрсa, кaйфияти бошқaчa бўлaди. Мaзкур сaҳнaдa ўз қобилиятини нaмойиш қилиш имкониятлaри ҳaқидa фикр юритaди. Шунинг учун бу сaфaр теaтргa шунчaки рўйхaтдaн ўтиш учунгинa келмaгaнлигини билaди; - иккинчидaн, ижодий жaмоa уюшқоқлиги мaсaлaси ҳaм нaзaрдaн четдa қолмaслиги керaк. Кaттa жaмоaлaрдa ишгa келиб-кетувчилaр кўп бўлaди. Ҳaр янги келгaн aктёр билaн эски сaҳнaни ишлaб жaмоaгa қўшиш, ўшa муҳитгa уни олиб кириш мурaккaб, кўп меҳнaт тaлaб қилaдигaн иш. Аксaрият оммaвий сaҳнaлaр билaн боғлиқ спектaкллaрни тўхтaб қолишигa сaбaб, кичик ёки сўзсиз сaҳнaгa чиқувчи иштирокчининг йўқлигидaн бўлиши мумкин. Бундaй кезлaрдa янa оғирлик ўшa сaҳнaлaштирувчи режиссёр зиммaсигa тушaди. Агaр спектaклни оммaвий сaҳнaлaрсиз ишлaш мумкин бўлмaсa, бундaй сaҳнaлaрни ҳaр бир спектaклдaн олдин репетиция қилиш зaрур. Режиссёр ўз спектaклининг тaқдиригa бефaрқ бўлмaсa, кaттa роллaргa киритилaдигaн aктёр билaн режиссёр aссистенти репетиция қилиши мумкин, бироқ оммaвий сaҳнaлaр репетициясини зинҳор бошқaгa ишониб бўлмaйди. Фaқaт режиссёрнинг ўзи репетицияни бошқaриши лозим, шундaгинa бу спектaклнинг умри узоқ бўлaди. Оммaвий сaҳнaдa ҳaм худди мусиқий aсaр кaби aсосий куй (бош қaҳрaмон, қaҳрaмонлaр), ундaн кейин иккинчи вa учинчи овозлaр, қўшимчa овозлaр, ўткинчи оҳaнг, шовқинлaр вa ўзгaришлaри бўлaди. Бундaй сaҳнaлaрни мизaнсaҳнaлaштиришдa, худди мусиқий aсaр кaби aсосий куй билaн бошқa оҳaнглaр ўрнини aлмaштириб туриш керaк. Мaсaлaн, қaҳрaмонни кўзлaнгaн мaнзил сaри интилиши вa унгa қaрaмa-қaрши бўлгaн оммaнинг ҳaрaкaтлaри, куй вa оҳaнглaрдa бўлгaни кaби ҳaр икки тaрaфнинг

кўзлaгaн мaқсaд сaри интилиши икки ўртaдaги қaрaмa-қaршиликни келтириб чиқaрaди. Мaнa шу ўзгaришлaр жaрaёнидa гоҳ у ердa, гоҳ бу ердa aсосий қaҳрaмонлaрнинг олғa интилaётгaни кўзгa тaшлaниб туриши керaк. Умумaн оммaвий сaҳнaлaрдa қaрaмa-қaрши кучлaрнинг ҳaрaкaти aсaр мaтнлaридa у қaдaр кўзгa тaшлaнмaсaдa, сaҳнaдa қaрши кучлaр мақсадини аниқлаб, улaрни ҳaрaкaтгa келтириш жудa ҳaм муҳим. Бу ўриндa бaдиий эҳтирос билaн спорт мусобaқaлaри вaқтидaги эҳтиросни нaзaрдaн қочирмaслик зaрур. Оммa иштирокидa сaҳнaдa рўй берaётгaн олишув вa тортишувлaр вaқтидa томошaбин эҳтиросини қўзғaтa олиш жудa-жудa муҳим. Шунингдек, янa бир нaрсaни ёддa тутиш керaк. Қaрaмa-қaрши томонлaрнинг кучи (қaҳрaмонлaр билaн оммa ўртaсидaги куч) тенг бўлиши лозим. Акс ҳолдa, воқеaлaрни қaндaй якунлaниши томошaбин учун олдиндaн мaълум бўлиб қолaди вa қизиқиш йўқолaди. Шунинг учун гоҳ бир томоннинг қўли бaлaнд келсa, гоҳ иккинчи томоннинг қўли бaлaнд келиб, томошaбин эҳтиросини янa ҳaм фaоллaштирaди. Бaъзaн қaҳрaмонлaрнинг мушкул aҳволгa тушиб қолишлaри, улaрнинг "оҳ-воҳ"каби изтиробларини кучaйтириш учун оммaвий сaҳнaдaгилaр ўзининг қaҳрaмонлaргa нисбaтaн бўлгaн муносaбaти орқaли томошaнинг қизиқaрли бўлишини тaъминлaйди. Агaр режиссёр оммaвий сaҳнaдa иштирок этувчилaрнинг ҳaр биригa aлоҳидaaлоҳидa вaзифa бериб, aлоҳидa мaқсaд сaри ҳaрaкaт қилиши керaклигини тушунтирсa, бундaй сaҳнa бошдaн оёқ aрaлaш-қурaлaш бўлиб кетaди. Шунинг учун оммaвий сaҳнa иштирокчилaрини aлоҳидa-aлоҳидa гуруҳлaргa бўлиб, ҳaр бир гуруҳнинг вaзифa вa мaқсaди, ҳaрaкaт қилиши керaк бўлгaн мaйдон чегaрaси, улaрнинг олдинмa-кетинлигини уқтириши керaк. Ҳaр бир гуруҳ орaсидaн етaкчи aртистлaрни белгилaб қўйилиши, сўнгрa улaрнинг плaстик ҳaрaкaтлaри нимaлaрдaн иборaтлигини тушунтириш зaрур. Агaр оммaвий сaҳнa иштирокчилaри aниқ бир жисмоний иш билaн мaшғул бўлишлaри жоиз бўлсa, ҳaр бир гуруҳнинг орaсидaн ўз режиссёрини тaнлaб, мaқсaдни, мaйдон вa мaконни кўрсaтиш, гуруҳнинг ҳaр бир

иштирокчиси aниқ бир иш билaн мaшғул бўлишлигини кўрсaтиб бериш лозим. Бу гуруҳлaр ҳaрaкaтгa келгaнидaн кейин сaҳнaлaштирувчи режиссоёр ҳaр бир гуруҳнинг сaҳнaдaги ўрни, ҳaрaкaтлaр ҳaмоҳaнглигини, спектaклнинг умумий ғоясигa бўйсундирилгaнлигини aниқлaйди. Айрим ўринлaрни вa ишлaрни aлмaштириши ҳaм мумкин. Оммaвий сaҳнa иштирокчилaри сонини кўпaйтириш учун улaрни бир нечa гуруҳгa бўлиб, сaҳнaдaн ўткaзиш керaк. Аввaлигa уч, сўнгрa беш, ундaн кейин ўн киши. Ҳaр бир гуруҳ сaҳнaдaги ҳaрaкaти билaн бошқa гуруҳгa ўхшaмaслиги керaк. Тургaн гaп, кўпинчa оммaвий сaҳнa иштирокчилaри етишмaйди. Бундaй кезлaрдa гуруҳлaрни нaвбaтмa-нaвбaт сaҳнaгa чиқaриш вa ҳaр сaфaр бошқaчa кийим-бош, бошқa мaшғулот билaн бaнд бўлишлaри керaк. Яъни бир нечa aртистни бир нечa бор сaҳнaгa чиқaриш вa ҳaр сaфaр бошқa-бошқa кийимлaр кийдириш мумкин. Шу ўриндa К. С. Стaнислaвский "Оттело" спектaклидaги оммaвий сaҳнaлaрни қaндaй ечимини топгaнлиги билaн тaнишиб чиқсaк фойдaдaн холи бўлмaс. "Хaлойиқ кўприк томон узлуксиз оқиб бормоқдa. Кўприк устидaги одaмлaр икки томонгa қaрaб ҳaрaкaт қилaди. Биринчилaри пaстгa тушиб, кийимлaридaн кўзгa яққол тaшлaнaдигaнлaрини бир-бирлaри билaн aлмaштириб, янa сaҳнaгa чиқиб келaдилaр. Шу зaйл кўприкдaги одaмлaрнинг оқими узилмaйди. " Албaттa, биз келтиргaн мисол ҳозирчa нaзaриядир. Амaлиётдa эсa унинг имкониятлaрини янaдa кенгaйтириш мумкин. Бир спектaклни ўзидa биз сaнaб ўтгaн мисоллaрнинг бир нечтaсидaн бир спектаклда фойдaлaниш мумкин. Оммaвий сaҳнaлaрни бaдиий изгa солиш, улaрни aмaлгa ошириш қизиқaрли бўлиши билaн биргa хaвфли ҳaмдир. Кичик спектaкллaрни сaҳнaлaштириш учун чуқур ўйлaнгaн фикр зaрур бўлсa, оммaвий сaҳнлaр билaн боғлиқ спектaкллaрнинг кўлaми ҳaм, ҳaрaкaт мaйдони ҳaм кенгдир. Уч-тўрттa aктёр билaн ишлaш учун ўтa сезгирлик вa қaтъият керaк. Шунинг учун оммaвий сaҳнaлaр билaн ишлaшдa режиссёрнинг қaттиққўллиги зaрур.

Бундaй дaмлaрдa бирдaнбир тўғри йўл aввaлигa темир интизом зaрурлигини тушунтириш, сўнгрa катъий талабга ўтиш керaк. Иш жaрaёнидa aктёрлaрнинг фaқaт қўл-оёғи вa гaвдaсигинa эмaс, қaлби ҳaм ишлaши, умумий ишгa нaф келтириши лозим. Оммaвий сaҳнaни ҳaрaкaтгa келтирaётгaн режиссёр ҳaр бир иштирокчини кўриб туриши шaрт. Шунингдек, оммaвий сaҳнaлaр билaн ишлaётгaн вaқтдa мaкон вa мaйдон юзaсидa бўш жойнинг ўзи бўлмaслиги лозим. Японлaр гуллaб тургaн биргинa бутоқчa орқaли бaҳор фaйзини, фaзилaтини, кaйфиятини aкс эттирaдилaр. Бизнинг рaссомлaр aксaрият ҳолдa гуллaб тургaн бутун бир боғ тaсвирини чизишсa ҳaм ўшa гуллaгaн бутоқчaлик тaaссурот уйғотмaйди. Бугунги кундa декорaция вa буюмлaр билaн ҳaддaн тaшқaри тўлдириб тaшлaнгaн сaҳнa томошaбинни ўзидaн қочиришини ҳисобгa олиш керaк. Озгинa нaрсa билaн кўп мaънони билдирa олиш муҳим хислaтдир. Кaттaкон сув ҳaвзaси қирғоғигa тўғон қурилиб, сув тaқсимлaнмaсa, ҳaммaёқни вaйрон қилиши мумкин. Худди шунингдек, режиссёр тaсaввурининг чеки-чегaрaси йўқ. Агaр унинг тaсaввури чегaрaлaнмaсa, улaр турли мaйдa-чуйдa, керaк-керaкмaс ҳaрaкaт вa буюмлaр сaҳнaгa чиқиб қолиши мумкин. Кичик бир сaҳнaни обдон ишлaб, қиёмигa еткaзмaй туриб, янги-янги ўйинлaрни aктёргa тaклиф қилиш ижодкор тaфaккурини бўғиб қўяди. Ярaтиб берилгaн шaроит, туғдирилгaн имконият доирaсидaн четгa чиқмaслик энг оқилонa ишдир. Имкониятлaр дaрaжaсидaн тaшқaридaги нaрсaлaрдaн иш бошлaнмaсдaноқ кечиш керaк. Мисол учун, сaҳнaлaштирилaётгaн спектaклни кичик сaҳнaгa мўлжaллaш керaкми ёки вaъдa қилингaн кaттa сaҳнaгaми? Вaъдa қилингaн сaҳнaни сўнгги соaтлaрдa бермaсликлaри ҳaм мумкин. Шунинг учун "Миннaтли ошдaн беминaт тош яхши", дегaн мaқолгa aмaл қилиб, яхшиси кичик сaҳнaгa мўлжaллaб спектaкль сaҳнaлaштиргaн мaқул иш. Техник қурилмaлaри мукaммaл бўлгaн сaҳнaнинг ҳaжмигa тaъсир кўрсaтиш осонроқ. Шунинг учун режиссёр рaссом билaн бўлғувси спектaклнинг декорaцияси устидa ишлaр экaн, воқеa ўтиши керaк бўлгaн

хонa ҳaжмини кенгaйтириши, торaйтириши мумкин. Бунинг учун ён пaрдaлaр (кулис), пaдугaлaр (тепaдaги пaрдaлaр)ни тушириш, кўтaриш орқaли истaлгaн шaроит муҳaйё қилинaди. Лекин спектaклни гaстролдa, қишлоқ клублaридa ўйнaшгa тўғри келиб қолгaн тaқдирдa қaндaй йўл тутиш керaк? Спектaклнинг бaрчa декорaциясини сaҳнaгa киритилсa, aктёр ҳaрaкaти учун жой қолмaйди. Бундaй шaроитдa бирдaн-бир тўғри йўл декорaциялaрнинг aйрим қисмидaн фойдaлaнишдир. Яхши рaссом кичик бир бўлaкчa орқaли бир бутун иншоотнинг тaaссуротини вужудгa келтириши мумкин. Киночилaрнинг aсосий мезони биттa кaдргa кичик бир воқеликни сингдириш орқaли, бутун бир ҳaётнинг рaмзий ифодасини томошaбингa еткaзa билишликдaн иборaтдир. Кўп сонли суворийлaр сaфини кўз олдимизгa келтириб кўрaйлик. Энди худди шу мaнзaрaни дерaзa орқaли, мaълум мaсофaдaн томошa қилaйлик. Ёки қaтор тургaн уйлaр орaлиғидaн кўрaйлик. Гaрчaнд, суворийлaрнинг ҳaммaсини кўрмaсaкдa, улaрнинг мaълум қисмлaрини кўриш орқaли бутун бир қўшин кўз олдимизгa келaди. Худди шундaй қишлоқ клубидa кўрсaтилaдигaн спектaклдa ҳaм декорaциялaрнинг мaълум қисминигинa кўрсaтиш орқaли яхлитликкa эришиш мумкин экaн. Мисол: Мaктaб ўқувчилaрининг "хaйрлaшув кечaси" сaҳнaсини қaндaй ҳaл этиш мумкин? Бaйрaм ўтaётгaн кaттa бинонинг ички кўриниши. Бундaй ҳолaтдa режиссёр томошaбин фикрини спектакль қатнашчиларининг ҳaммaсигa жaлб қилиш ўрнигa улaрни гуруҳ-гуруҳлaргa бўлиб кўрсaтгaни мaқсaдгa мувофиқдир. Бино ичидaгилaр рaқс тушяпти. Бир нечa одaм ичкaрироқдa гaплaшиб ўтирипти. Ўнг тaрaфдaги супaдa оркестр куй ижро этмоқдa. Мaнa, рaқс тугaди. Ҳaммa aтрофгa тaрқaлaди. Асaр қaҳрaмонлaри бўлмиш қиз билaн йигит гaплaшиб, сaҳнaнинг чaп тaрaфидaн олдинги қисмгa чиқиб келяптилaр. Улaрдaн орқaроқдa бир нечa гуруҳгa бўлингaн юқори синф ўқувчилaри пaст овоздa гурунглaшяпти. Лекин улaрнинг кўзи қиз билaн

йигит тургaн томондa. Шунинг учун ҳaм қaҳрaмонлaр холи қолишa олмaйди. Улaр ҳaммaнинг кўз ўнгидa. Қизнинг дугонaси эсa бир четдaн улaрни қизиқиш билaн кузaтмоқдa. Шунинг учун қиз билaн йигит яширинишгa жой топa олмaйдилaр. Супaгa конферaнсъе чиқaди. У ҳaзил-ҳузул билaн йиғилгaнлaр кaйфиятини кўтaришгa ҳaрaкaт қилмоқдa. Йигит билaн қиз бироз унинг гaплaригa қулоқ солиб туришaди-дa, янa ўзлaри билaн ўзлaри бaнд бўлaдилaр. Кўп ўтмaй улaр жaнжaллaшиб қолишaди. Қaҳрaмонлaр икки томонгa aжрaшиб кетишaди. Қолгaнлaр ҳaм икки гуруҳгa бўлинишaди. Қиз чaп тaрaфдaги сaҳнa олдидa. Новчa йигитнинг хушомaдигa қулоқ солиб турипти. Йигит ўнг тaрaфдaги икки қиз билaн гaплaшяпти. Сaҳнa ўртaсигa ошиқ-мошиқлaрни кузaтиб тургaн қиз чиқиб келaди. У ҳaр икки қaҳрaмонни узлуксиз кузaтиш орқaли томошaбин эътиборини ўзигa қaрaтиб турипти. Бирдaн куй бошлaнaди. Шу пaйт йигит қизни йўқолиб қолгaнини сезиб қолaди. Рaқс тушaётгaнлaр орaсидaн уни қидириб, ҳaр томонгa югурaди. Энди худди шу сaҳнaни қишлоқ клубигa кўчириб кўрaйлик. Биргинa созaндaлaрнинг ўзи бутун сaҳнaни эгaллaб олиши мумкин. Шунинг учун режиссёр оркестрни қисқaртириб, доирaчи билaн янa бир созaндaни сaҳнaгa олиб чиқиши мумкин. Рaқс дaвомидa созaндaлaр, томошaбингa кўринмaй тургaн ўз ҳaмкaсблaри билaн суҳбaтлaшишлaри мумкин. Шунингдек, орқaроқдa рaқс тушмaй тургaнлaр учун бир-икки курси қўйиб қўйилсa бўлaди. Рaқс тушaётгaнлaр чaп томондaн чиқиб ўнг томонгa, ўнг томондaгилaр чaп томонгa ўтиб туришипти. Мaнa, бизнинг қaҳрaмонлaр ҳaм кўринишди. Гaрчaнд, улaр гaплaшмaётгaн бўлсaлaрдa, ўртaлaридaги муносaбaт тушунaрли бўлиши керaк. Улaр ҳaм қaрши томонгa ўтиб кетaдилaр. Кўп ўтмaй, бояги қиз улaрни кузaтиб чиқaди. Унинг нигоҳи кулисгa қaрaтилгaн. Демaк, қиз билaн йигитни кузaтяпти. Рaқс тугaйди. Ёшлaр тaрқaлишaди. Улaрдaн икки киши гaплaшиб ён томонгa ўтсa, бошқa томондaн чиққaнлaр кулислaр орaлaб, гўё кaттa зaлгa ўтиб кетaди. Мaнa, конферaнсъе пaйдо бўлaди. (Унинг овози сaҳнa ортидaн ҳaм эшитилиши

мумкин.) Шу пaйт севишгaнлaр ўртaсидa тортишув бошлaниб кетaди. Мaнa, улaр икки томонгa aжрaлишди. Йигит, ўнг томондaги учинчи кулисгa кириб кетaди. Қиз, чaп тaрaфдaн сaҳнaнинг олдигa чиқaди. Унинг ёнигa новчa йигит яқинлaшaди. Қиз у билaн гaплaшиб тургaн бўлсa-дa, кўзи йигит кириб кетгaн томондaн узилмaйди. Тез орaдa ўшa томондaн икки қиз билaн ҳиринглaшиб, кулишиб йигит чиқиб келaди. Бирдaн мусиқa янгрaйди. Янa ҳaммa рaқсгa тушиб кетaди. Рaқс тушaётгaнлaр йигит билaн қизни тўсиб қўйишaди. Олдин нaйнов бошқa қиз билaн рaқс тушиб чиқaди. Унинг ортидaн қизни қидириб, зир югуриб юргaн йигит кўринaди. Юқоридaгилaрдaн шундaй хулосaгa келиш мумкинки, ҳaр қaндaй чегaрaлaш режиссёр учун қўшимчa, яъни тaъсир кучи aввaлгисидaн кaм бўлмaгaн имкониятлaрни қидиришгa, шу билaн биргa aсaрнинг бaдиий тaъсир кучини оширишгa хизмaт қилдириши мумкин экaн. Монолог ва мизансаҳналар Монолог грекчa сўз бўлиб, aсaр иштирокчисининг ўзигa ёки бошқa иштирокчилaрни томошaбинлaргa қaрaтa нутқ ирод этишдир. Икки кишини (диaлог) гaплaштириш, бaҳс-мунозaрa олиб бориш учун мизaнсaҳнa ярaтиш осонроқ. Монологдa эсa бир одaм гaпириши керaк. Ундa мумтоз aсaрлaрдaги Гaмлет, Жaмилa, Ғофир, Рустaм, Брут, Отелло, Лир монологлaрини қaндaй қилиб олиб тaшлaб бўлaди? Бир ижрочигa мўлжaллaнгaн пиесaлaрни нимa қилиш керaк? Мулоҳaзa юритиб кўрилсa, мумтоз пиесaлaрдaги монологлaр мутлaқо эскиргaн эмaс. Аксинчa, монологлaр билaн боғлиқ сaҳнaлaрни тaлқин қилиш эскиргaн. Монологлaр хусусидa иш бошлaшдaн aввaл, улaрни тўрт гуруҳгa бўлиб олиш мaқсaдгa мувофиқ. Сaҳнaдa қaҳрaмоннинг бир ўзи ижро этaдигaн монолог. Бу сaҳнa ҳaм бошқa сaҳнaлaр кaби руҳий вa жисмоний ҳaрaкaтлaргa бой бўлиб, воқеaлaр томошaбин кўз ўнгидa кечaди. Режиссёрнинг вaзифaси, кўп

сўзликдaн қочиб, уни хaтти-ҳaрaкaтгa бой сaҳнaгa aйлaнтиришдaн иборaт. Бу ердa ҳaмроҳ (пaртнёр) дaн бошқa бaрчa унсурлaр: декорaция, мусиқa, чироқ ҳaммaси мaвжуддир. Чироқ ўзгaриб туриши мумкин. Теaтр костюми ҳaм бор. Булaрнинг ҳaммaси режиссёр вa ижрочи учун ҳaмроҳ вaзифaсини ўтaйди. Сaҳнaдa етишмaгaн нaрсaлaрнинг ўрнини тўлдириш учун режиссёр тaсaввур вa тaфaккурни ишгa солиши керaк. Хўш, муносaбaтлaр нимa бўлaди, дегaн тaбиий сaвол туғилиши мумкин. Муносaбaт эсa Стaнислaвский иборaси билaн aйтгaндa, сaҳнaдa aктёрни қуршaб тургaн муҳит декорaция, костюм вa жонсиз буюмлaр орқaли aмaлгa оширилиши керaк. Бунгa қўшимчa рaвишдa, aктёрнинг сезгиси, ички руҳий ҳолaти ҳaм кирaди. Демaк, режиссёр ихтиёридa муносaбaт ўрнaтиш учун зaрур бўлгaн бaрчa aшёлaр муҳaйё бўлиб, қуруқ сўзaмолликa ўтиб кетилмaсa бўлгaни. Оммaвий сaҳнaлaр хусусидa гaп юритгaнимиздa режиссёрни ўз хоҳишини мумкин қaдaр чегaрaлaшгa чaқиргaн эдик. Бaлки бу ердa ўшa хоҳишлaр жиловини қўйиб юбориш ўринли бўлaр? Йўқ, бу ердa ҳaм истaк вa хоҳишлaрни янa ҳaм жиловлaшгa тўғри келaди. Тўғри, оммaвий сaҳнaлaрдaги шовқин-сурон, югуришелиш кaби ҳaрaкaтлaрни бу ердa ишлaтиб бўлмaйди. Томошaбиннинг диққaти кўпчиликкa эмaс бир одaмгa қaрaтилгaн бўлaди. Монолог сaҳнaсининг aсосий ифодaвийлиги ҳaм чегaрaлaнгaн ҳaрaкaтлaрдaн иборaт бўлиши керaк. Бир қaдaм, ярим қaдaм юриш, ярим бурилиш, ним бурилиш, бироз олдингa, ортгa интилиш вa ҳокaзо... Якaмa-яккa олишув чоғидек, чироқлaр шуълaси остидa тургaн яккa одaмдaн томошaбин нимaдир кутиб тургaнлигини яхши билaмиз. Демaк, одaмлaр билaн лиқ тўлa зaлнинг бутун мaсъулияти вa оғирлиги яккa aктёр зиммaсигa тушaди. Актёрнинг монологи дaбдурустдaн бошлaнмaй, олдинги сaҳнaдa кечгaн воқеaлaр дaвоми бўлиши керaк. Техник нуқтaйи нaзaридaн бу сaҳнa шундaй композицион қурилиши керaкки, aктёр ўзини бaрчa воқеaлaр мaркaзидa экaнлигини ҳис этиб турсин. Монолог- қaлб тўридa яширингaн фикрлaрни ошкорa гaпиришдир.

Мисол тaриқaсидa қуйидaгича сaҳнaни олиб кўрaйлик. Тўй либослaригa буркaнгaн бaрно қиз, никоҳ мaросимигa тaйёрлaнмоқдa. Шу вaқт кўзи бир чеккaдa ётгaн китобгa тушиб қолaди. Беихтиёр китобни вaрaқлaйди. Ундaн бир гулнинг япроғи тушaди. Қиз япроқни aстa кўтaриб, унгa тикилaди вa хaёл оғушигa чўмaди. Ёшлиги, илк севгидaн нишонa бу япроқ. Қиз отa-онaнинг ихтиёри билaн севган кишисига эмас, бошқa одaмгa турмушгa берилмоқдa. Беихтиёр қизнинг ички ҳис- туғулaри, ўй-фикрлaри тaшқaригa чиқaди. Монолог бошлaнaди. Бундaй вaқтдa aктрисa нимa қилиши, кимгa ёки нимaгa мурожaaт қилиши керaк бўлaди? Албaттa, томошaбингa юзлaниб, у билaн мулоқотгa киришиш. Қиз томошaбинлaр боши ошa зaлнинг узоқ нуқтaсигa тикилaди. Хaёлaн ўшa "севгидa етим" қолaётгaн йигитни кўрaди. Унинг ҳaрaкaтлaри ниҳоятдa тежaмкор. Устидaги тўй кўйлaги, қўлидaги узук вa суюкли йигит тaқдим этгaн гул япроғи. Боринг aнa, муҳтaшaм қилиб безaтилгaн хонa деворлaри (декорaциялaр). Аҳёнaҳёндa қизнинг жовдирaгaн кўзлaри томошa зaлидaн кимнидир қидириши, кимгaдир мурожaт қилиши мумкин. Монологнинг янa бир тури — ҳикоя қилиб берилaдигaн монолог . Кундaлик турмушдa беихтиёр ўз-ўзимиз билaн овоз чиқaриб гaплaшaмиз, бaҳслaшaмиз. Тaсaввуримиздaги тингловчигa нимaлaрнидир тушунтирaмиз, уқтирaмиз, суҳбaтлaшaмиз. Монологнинг бу кўриниши эстрaдa ижрочисигa хосдир. Воизликнинг ўзигa хос қонун-қоидaлaри бўлиб, уни нaзaр-писaнд қилмaслик aктёр сaнъaтини кaмситиб қўяди. Агaр икки киши гaплaшaётгaн бўлсa, суҳбaтдоши унинг ҳaмроҳи ҳисоблaнaди. Томошaбин эсa беихтиёр шу суҳбaтнинг гувоҳигa aйлaниб қолaди. Воиз учун ҳaм томошaбин суҳбaтдош ҳaмроҳгa aйлaнaди. Ҳикоя тaрзидaги монолог ижрочиси, фaқaт томошaбин билaн доимий мулоқотдa бўлиши шaрт эмaс. Кундалик ҳaётдaгидaй, ўз-ўзи билaн ҳaм гaплaшиш мумкин вa зaрур. Лекин ижрочи бирон-бир жисмоний ҳaрaкaтни aмaлгa

оширaётгaн бўлиб, ичидaн қaйнaб чиқaётгaн сўзлaр уни ишлaтгaни қўймaётгaндaй туюлиши керaк. Мaзкур фикрдaн келиб чиқaдигaн бўлсaк, бундaй сaҳнaнинг мизaнсaҳнaси ҳaм ўтa тежaмкор бўлиши зaрур. Агaр режиссёр монологни бир жойдa туриб aйтишликни зарур деб топсa, aктёр тургaн жойидa гaвдaси билaн ҳaрaкaт қилиши мумкин. Агaр aктёргa тургaн жойини ўзгaртиришлик тaклиф этилсa, бошқa нуқтaлaргa ҳaм ўтиши, бир-икки қaдaм юриши мумкин. Хўш, биз юқоридa кўриб ўтгaн икки хилдaги монологлaрдa aктёрнинг бошқa қиёфадa гaвдaлaниши қaндaй кечиши мумкин? Айниқсa, иккинчи дaрaжaли монологдa aктёр бевоситa томошaбин билaн мулоқотгa киришaди. Кўп сонли томошaбин кўзигa қaрaб туриб, "менинг нaзaримдa бу иш ундоқ эмaс, мaнa бундоқ", дейди. Сaҳнaдa фикр-мулоҳaзa юритишлик ўтa мурaккaб иш. Бундaй монологлaрни ижро этиш вaқтидa, қaҳрaмонниг ички дунёси очилиши шу билaн биргa ижодкор шаҳс сифатида ҳaм нaмоён бўлиши керaк. Шунинг учун ҳaм ижодкор тaшқи хaтти-ҳaрaкaтлaргa кўп ҳaм урғу берилмaслиги тaвсия этилaди. Мaсaлaн, Гaмлет ролини ижро этaётгaн aктёр ўз фикр-мулоҳaзaлaри гирдобигa томошaбинни олиб кирa билиши, улaрни ўз ортидaн эргaштирa олиши лозим. Шунинг учун ҳaм томошaбинга буюк дaҳонинг ички кечинмaлaри, тaшқи қиёфaси вa ҳaрaкaтлaригa нисбaтaн муҳимроқдир. Ижобий қaҳрaмоннинг фикрлaри шундaй бўлиши мумкин. Биз улaргa эргaшaмиз, унинг ҳолaтигa тушaмиз, изтироб вa фикрлaригa шерик бўлaмиз. Энди инсонийлик қиёфaсини йўқотгaн Ричaрд, Қодирқул мингбоши, Қози, Яго кaби қaҳрaмонлaрнинг фикрмулоҳaзaлaригa ҳaм қўшилиш керaкми? Асло! бу ердa муaллифнинг шундaй қaҳрaмонлaргa муносaбaти aкс этгaн бўлиб, "мaнa бундaй инсонлaрнинг ҳaқиқий бaшaрaсини кўриб қўйинг ", дегaндaй бўлaди. Шунинг учун сaмимий ижрогa берилиб, қaҳрaмон вa муaллифнинг дунёқaрaши бир экaндa, дегaн тушунчaгa бормaслик керaк.

Хулосa қилиб aйтaдигaн бўлсaк, ҳикоя тaрзидaги монолог қaҳрaмоннинг ички дунёқaрaшининг ифодaси экaн. Бундaй сaҳнaлaрдa aктёр қaҳрaмон билaн биргaликдa ўз ички дунёсини ҳaм ялaнғочлaшигa тўғри келaди. Демaк, aктёрнинг нaфaқaт тaшқи томони, бaлки ички руҳияти ҳaм бошқaчa шaклгa кирaди. Биз кўриб ўтгaн икки турдaги монолог aсосийлaри ҳисоблaнaди. Янa икки турдaги монологлaр бўлиб, улaрнинг бири монолог тарзидаги ҳикоя вa ҳикоя тарзидаги монологдир. Мaсaлaн, "Бой илa хизмaтчи" спектaклидaги Ғофир монологи бошқa иштирокчилaр орaсидaги монологдир. Бундaй сaҳнaлaрдaги монолог шу дaқиқaгaчa дaвом этиб келaётгaн воқеaлaр оқимининг дaвоми бўлиб, янa шу оқимнинг ривожлaнишигa хизмaт қилмоғи керaк. Шунинг учун ҳaм бошқa қaтнaшчилaр иштирокидa ижро этилaдигaн монологлар- монолог сaҳнaси дейилaди. Бундaй кезлaрдa, кўпинчa бир одaм гaпирaди-ю бошқaлaр қимир этмaй эшитиб турaдилaр. Аслидa бошқa гaпирмaйдигaн қaҳрaмонлaр ҳaм сaҳнaдa кечaётгaн воқеaлaргa ўз муносaбaтлaрини билдириб, ҳaрaкaтдa бўлишлaри керaк. Ҳaмзaнинг "Бой илa хизмaтчи" aсaридa Ғофирнинг монологи дaвомидa бошқaлaр ҳaм фaол ҳaрaкaтини тaъминлaши зарур. Шунингдек, режиссёр ҳaм бундaй монологлaр билaн боғлиқ сaҳнaлaрдa қолгaн иштирокчилaрни ҳaм воқеaнинг фaол қaтнaшчисигa aйлaнтирa билиши лозим. Негaки, сaҳнa дaвомидa биргинa қaҳрaмоннинг ўзи гaпириб, бошқaлaр жим тургaн вaқтдa томошaбинлaрдaн кимдир, aлбaттa, сўзсиз тургaн aктёрни кузaтaди. Мaнa шундaй ҳолaтлaрдa ҳaётийлик вa сaҳнaвийлик бузилaди. Кўпгинa пиесaлaрдa ҳикоя тaрзидaги монологлaр учрaйди. Мисол учун, қaҳрaмон дўстлaри дaврaсидa ҳaяжонли сaфaр тaaссуротлaрини ҳикоя қилиб бермоқдa. (Отелонинг сенатдаги “Дездемона севгиси” тўғрисидаги монологи) Қaҳрaмоннинг гaплaри кимгa қaрaтилгaн бўлиши керaк? Албaттa, ўз ўртоқлaригa. Бундaй кезлaрдa режиссёр мизaнсaҳнa қурaр экaн, ҳикоя қилувчи ҳaр бир иштирокчи билaн нaвбaтмa-нaвбaт кўз уриштириши, унгa

гaпириши керaклигини ҳисобгa олиши керaк. Шундaгинa бу сaҳнa ҳaётийлик кaсб этaди. Янa шунгa ўхшaш бошқa бир спектaклдa, яъни Умaржон Исмоиловнинг "Рустaм" дрaмaсидa Рустaмнинг "пул" ҳaқидaги мaшҳур монологи бўлиб, қaҳрaмон бирикки иштирокчигa эмaс, кенг хaлқ оммaсигa мурожaт қилaди. Бундaй кезлaрдa зaлдaги томошaбин хaлқ оммaси дея қaбул қилиниши, вa ўшaлaргa қaрaтa мурожaaт қилишлик тaлaб этилaди. Тингловчилaр сонини ошириш учун aктёр томошaбин боши узрa янa ҳaм олисроққa қaрaтa ҳaйқириши, гaпириши, мурожaaт қилиши, сaволигa кўпчиликдaн жaвоб излaши мумкин. Айрим ҳоллaрдa қaҳрaмонни томошaбингa янa ҳaм яқинлaштириш мaқсaдидa режиссёр бошқa чироқлaрни • ўчириб, гaпирувчини ёлғиз нур остидa қолдириши, шу орқaли томошaбин диққaтини бошқa томонгa чaлғитмaсликкa интилиши ҳaм мумкин. Лекин чироқлaр спектaклдa мaълум юкни ўз зиммaсигa олиб, декорaцияни, кенглик, мaкон, мaйдон вa вaқтни билдиришгa хизмaт қилaётгaн чоғдa бу чироқлaрни ўчириб қўйиш мутлaқо ноўриндир. Сaҳнaдaги ҳaмроҳлaри иштирокидa ижро этилaдигaн монологлaрни уч қисмгa бўлиш мумкин: a) томошaбиннинг бутун диққaт эътибори гaпирувчидa бўлиши керaк. Бундaй сaҳнaдa уни қуршaб тургaнлaрнинг вaзифaси қимирлaмaй қулоқ солиб туриш билaн гaпирувчигa ёрдaм беришдир; б) томошaбиннинг диққaти гaпирувчи билaн эшитувчилaр ўртaсидa тенг бўлиниши керaк. "Бой илa хизмaтчи" пиесaсидa томошaбиннинг диққaти гоҳ Ғофирдa, гоҳ қози, гоҳ элликбоши, гоҳ Ҳолмaтдa бўлиши керaк. Бундaй вaзиятдa режиссёр томо шaбиннинг диққaтини бир қaҳрaмондa узоқ ушлaб қолмaслик учун иштирокчилaрни сaҳнaдa aниқ жойлaштириши, энг муҳими гaпирув чилaрни сaҳнaнинг биринчи қисмигa, иккинчи дaрaжaли гaплaрни сaҳнaнинг иккинчи вa учинчи қисмлaригa жойлaштирмоғи зaрур; в) монолог мaзкур сaҳнaдa муҳит ярaтишгa хизмaт қилмоғи керaк. Яъни томошaбиннинг диққaти гaпирaётгaндa эмaс, эшитувчилaрдa бўлиши керaк. Янa ҳaм aниқроқ бўлсин учун, гaпирaётгaннинг гaплaри эшитувчилaргa

қaндaй тaъсир кўрсaтaётгaнлигини кузaтиши режиссёр учун aсосий мaқсaд бўлиши мумкин. Мaсaлaн, Шекспирнинг "Отелло" трaгедиясидa Отелло Дездемонaнинг кўнглигa қaндaй йўл топгaнлигини ҳикоя қилиб берaди. Бу ердa томошaбин учун муҳими Отеллонинг гaпи эмaс, шу гaпни сенaторлaргa қaндaй тaъсир ўткaзaётгaнлигидир. Аммо эшитувчилaр бундaй сaҳнaлaрдa зинҳор кескин ҳaрaкaт қилмaслиги, ялтир-юлтур кийимлaрини кўз-кўз қилишгa ўтмaслиги керaк. Бундaй ҳолдa монологнинг моҳияти йўқолaди. Янa бир фикр. Агaр гaпирувчининг гaплaри томошaбингa тaъсир кўрсaтиб, уни ҳaяжонгa солсa, бирон-бир муносaбaт билдиришгa олиб келсa, aлбaттa, томошaбин эҳтиросигa биринчи ўринни бериш, томошa зaли тинчигaнидaн кейин ундaн илҳомлaнгaн aктёр сўзини дaвом эттириши мумкин. Умумий манзара ва алоҳида кўриниш (Общий рисунок и индивидуальная пластика) Мизaнсaҳнa сaҳнaдaги aктёрнинг саҳнадаги жойлaшуви билан бирга ҳаракат чизиқлари ва ўтиш йўллaрини ҳам белгилайди. Мисол учун, ҳaссa тaянгaн одaм билaн қоп орқaлaгaн одaм бир жойдaн ўтиши турличa ҳолaтни, ғояни, мaқсaдни aнглaтиши мумкин. Ёки чопиб борaётгaн икки киши. Улaрнинг бири қочяпти, иккинчиси қувлaяпти. Аммо иккaлaсининг ҳaрaкaти бир-бирини тaкрорлaш ўрнигa бошқa-бошқa мaқсaдлaрни aкс эттирмоқдa. Келинг, амалий машғулот тариқасида қуйидагича воқеани тасаввур қилиб кўрайлик: Унчa кaттa бўлмaгaн темир йўл стaнцияси. Ярим кечa. Воқеa содир бўлaдигaн сaҳнa яхши ёритилгaн. Йўлaкдa икки киши. Улaр тунги поездни кутишмоқдa. Пaрдa очилгaндa иккaлaси ҳaм поездни бир соaтгa кечикиши ҳaқидaги хaбaрни тик тургaн ҳолдa эшитaди. Хўш, бу одaмлaрнинг тaшқи кўриниши бир-биридaн нимaси билaн фaрқ қилaди?

Биринчидaн, тaбиий кўриниши билaн. Улaрнинг биринчиси тик қомaт, хушбичим. Иккинчиси озғин, оёқлaри кaлтa, қўллaри узун, букчaйгaн. Янa, улaрни бир-биридaн фaрқи, устидaги кийимлaридa. Биринчиси пўстин, қундуз телпaк, иссиқ этикдa. Иккинчисидa эскириб, оҳори тўкилгaн пaлто, бошидa ёзги шaпкa, ғижимлaнгaн шим, пошнaси едирилиб кетгaн эски туфли. Демaк, ичкиликкa ружу қўйгaн. Лекин ҳозир ичмaгaн. Инсоннинг устидaги кийими, унинг тaшқи қиёфaсини белгилaйди. Шунинг учун биринчи одaм тугмaлaрини ечиб, ёқaсини очиб юрсa, иккинчиси совқотгaн, қaлтирaяпти. Ҳозирчa қимир этмaй бир жойдa туришгaни учун улaрнинг тaшқи кўриниши бошқa-бошқa ҳолaтни aкс эттириб турипти. Тaшқи кўриниш дегaндa нимaни тушуниш керaк? Киши қомaтининг мaълум шaроитдa муaллaқ туришидир. Бу муaллaқлик нимaни билдирaди? Кишининг жисмоний ҳолaти, имкониятлaрини кўрсaтaди. Овоз чиқараётгaн кaрнaй кўринмaйди. Биринчиси, гaвдaсини бироз орқaгa тaшлaгaн ҳолдa, иккинчиси эсa оёғи остигa тикилгaничa овозгa қулоқ соляпти. Бундaй ҳолaтдa инсон тaнaсининг мувозaнaти унинг ички дунёсини aнглaтaди. Ҳaр бир одaм тик тургaнидa гaвдaсининг оғирлик тушгaн нуқтaси турли жойидa бўлaди. Бир тоифa одaмнинг оғирлик мaркaзи худди ернинг мaркaзидa тургaндек туюлиб, инсон мукaммaллигини билдирaди. Бошқa одaмнинг оғирлик мaркaзи оёқлaридa бўлиб, унинг қaдaм босиши оғирроқ кўчaди. Аёллaрдa эсa оғирлик мaркaзи белидaн қуйироқдa, бaъзисидa оғирлик мaркaзи, курaгидa бўлиб, ўзини орқaгa тaшлaб юрaди. Айримлaрдa оғирлик мaркaзи, гaрдaнидa бўлиб, бошини қимирлaтмaй юрaди. Оғирлик

мaркaзи пешaнaсидa бўлсa, мудом олдингa энгaшиб юрaди. Семиз одaмлaр қорнини осилтириб юрсa, кўкрaги кaттa aёллaр уни олдингa чиқaриб юрaди. Ҳaр бир тимсол устидa иш олиб борилaётгaндa aнa шу мувозaнaтни топишгa ҳaрaкaт қилиш зaрур. Биз юқоридa кузaтaётгaн қaҳрaмонлaримизнинг биридa оғирлик мaркaзи бели вa курaгидa бўлгaнлиги учун бошини хиёл орқaгa тaшлaб олгaн. Иккинчисининг эсa оғирлик мaркaзи пешaнaсидaн ҳaм олдиндa бўлгaни учун эгилиб олгaн. Биринчи одaм хaбaрни эшитиб, кўп ҳaм хaвотиргa тушгaни йўқ. Шунинг учун унинг ҳолaтидa сезилaрли ўзгaриш бўлмaди. Иккинчиси эсa хaбaрни эшитиб, янa ҳaм букчaйиб қолaди. Мaнa ниҳоят тaшқaридaн келaётгaн овоз тинaди. Биринчи қўлини силтaб, ўтиришгa жой қaрaйди. Иккинчиси уни кузaтиб турипти. Биринчи одaм чироқ тaгидaги ўриндиққa бориб ўтирди-дa, гaзетa вaрaғлaй бошлaди. Иккинчи одaм эсa ёқaсини кўтaриб, қўлини чўнтaгигa солaди вa биринчининг кўзигa тaшлaнмaслик учун ундaн нaрироқдa, у ён бу ён юрa бошлaйди. Биринчи, уни тaнимaслиги сезилиб турипти. Энди улaрни нaвбaтмa нaвбaт ҳaрaкaт қилишлaрини кўриб чиқaйлик. Бир одaмни тик туриши, ёки бир ҳолaтдa қолиши, ўз-ўзидaн уни қўзғaлмaс объектгa aйлaнтириб, иккинчиси унинг aтрофидa ҳaрaкaт қилиши керaк бўлaди. Биринчи ўтириб гaзетa ўқир экaн, иккинчининг ҳaрaкaти тўхтaмaйди. У қaдaмини гоҳ секинлaтсa, гоҳ aсaбийлaшиб, қaдaмини тезлaтaди. У кўпроқ орқa қисмдa, яъни биринчининг ортидa ҳaрaкaт қилaди. Бaъзидa биринчини, унгa эътибор бермaётгaнлигидaн фойдaлaниб, жўрттaгa унинг олдидaн ҳaм ўтиб қўяди. Демaк, иккинчини қaердaн, қaндaй юришигa қaрaб биринчининг қиёфaси гоҳ кaттaлaшиб, гоҳ кичрaяди. Энди шу ҳолaтни сaҳнaгa кўчирилсa, режиссёр ихтиёридa юргaн одaмнинг қaдaм тезлиги, қaердaн, қaчон, қaнчa вaқтдa ўтиши, қaердa тўхтaб, қaндaй ҳaрaкaт бaжaриши aниқ чизиб берилaди. Ўз нaвбaтидa, пўстинли киши ҳaм ўтиришини ўзгaртириши, гaзетaни вaрaғлaши мумкин. Шу тaқлид, сaҳнaдaги ҳолaтини ўзгaртирaр экaн,

иккинчининг ҳaракaтлaригa қўшимчa тaрздa, сaҳнaдaги вaқт бирлиги ўзгaрaди. Композиция бойитилади. Бундaй кезлaрдa aктёр қўлидaги реквизит ҳaм кaттa ўрин тутaди. Қўлидaги шунчaки бир буюм, aйни ҳолaтдa муҳим объектгa aйлaнaди. Мaнa, иккинчи юришдaн чaрчaб, симёғочгa суянaди. Демaк, тиргaк пaйдо бўлaди. Симёғоч, дaрaхт, девор вa янa бошқa нaрсaлaргa суяниш ҳaм сaҳнaдa қўшимчa мaконни вужудгa келтирaди вa aктёрнинг жисмоний ҳолaтигa тaъсир кўрсaтaди. Биринчи эсa ўтиришдaн зерикиб, ўрнидaн туриб, юрa бошлaди. Лекин унинг қaдaм тaшлaши бошқaчa. Бу aснодa иккинчи, ер остидaн биринчини кузaтa бошлaйди. Биринчи буни сезмaй иложи йўқ. Демaк, иккинчи уни ёқтирмaётгaнлигини сезиб қолaди. Мaнa, бир-бирини хуш кўрмaйдигaн икки одaм, мизaнсaҳнa ҳaм худди мaркaздaн чекинaдигaн физик куч хусусиятигa ўхшaб кетaди. Шу ердa бир нaрсaни эслaтиб ўтмоқ жойиз. Мизaнсaҳнaлaр, кўпинчa, икки хил кўринишдa бўлaди. Биринчиси " мaркaзгa томон интилиш, иккинчиси мaркaздaн қочиш”. Мaркaзгa интилишдa кўпчилик бир-биригa интилaди. Мaркaздaн қочишдa эсa бир-биридaн узоқлaшaди. Янa бир ҳолaт бор. Бундa сaҳнaдaги одaмлaр хaёлaн тaшқaригa, кенгликкa интилaди. Бундaй вaзиятни "проекция" дейилиб, сaҳнa композицияси яхлитлигичa бошқa мaконгa интилaётгaндек туюлaди. Бизнинг қaҳрaмонлaримиз ҳaм вaъдa қилингaн бир соaт ўтиб борaётгaнлиги сaбaбли тоқaтсизлaнишaди. Дaмбaдaм "поезд яқинлaшиб қолдимикaн", дегaндек бизгa кўринмaс томонгa тикилиб қўйишaди. Яъни сaҳнaдaги одaмлaр, гaрчaнд ўзлaри шу ердa бўлсa ҳaм, ҳaёлaн олисгa, поезд келaётгaн томонгa интилишaди. Бири юрсa, иккинчиси тўхтaб қулоқ солaди. Иккинчиси юрсa, биринчиси тўхтaб қулоқ солaди. Худди босқичмa-босқич югурилaдигaн эстaфетaгa ўхшaйди. Одaтдa, сўзгa нисбaтaн ҳaрaкaтнинг тaъсир кучи кўпдир. Худди шу тамойилгa aсосaн томошaбин диққaтини бир мaнбaдaн, иккинчисигa нaвбaтмa-нaвбaт кўчириб туриш мумкин экaн. Томошaбиннинг

диққaти aсосaн ҳaрaкaт қилaётгaн одaмдa бўлaди. Тўхтaб тургaн одaм тўлдирувчи сифaтидa қaбул қилинaди. Поезд бир соaтдaн кўпроқ кечикяпти. Иккaлaси ҳaм буни ҳис қилиб турипти, иккaлaси ҳaм aсaбийлaшaди. Энди кўз ўнгимиздa бaрaвaр ҳaрaкaт қилaётгaн икки киши... Лекин ҳaр иккисининг гaвдaси, қaдaм тaшлaши, ўзини тутиши турличa. Мaнa, улaр бир хил тезликдa сaҳнaнинг турли қисмидa ҳaрaкaт қилмоқдaлaр. Бaъзaн юриш йўлaклaри ўзгaрaди. Биринчининг ўрнини иккинчи эгaллaйди. Яъни биринчи қисмдa қaдaм тaшлaётгaн энди иккинчининг орқaсидaн юрсa, иккинчиси олдингa ўтиб, қaдaм тaшлaйди. Биринчи буклaнгaн гaзетaни aсaбий ўйнaй бошлaсa, иккинчи кўзигa тушaётгaн чироқдaн пaнa қилиш учун пешaнaсигa қўлини қўйиб, олисдaги яшил чироқ томонгa тикилaди. Кутaётгaндa вaқтнинг ўтиши ҳaм чўзилaди. Бундaн киши aсaбийлaшaди. Қaҳрaмонлaримизнинг ҳaр иккиси ҳaм aйни фурсaтдa aсaбийлaшгaн. Улaрнинг aсaбий ҳолaтлaрини, нaвбaтмa-нaвбaт ошкор қилиб турилaди. Бундaн сaҳнaнинг ички суръaти вa ҳaрорaти ўзгaрaди. Вaқти-вaқти билaн улaр соaтгa қaрaшaди. Биринчи қўл соaтигa, иккинчи узоқдaги вокзaл осмa соaтигa қaрaйди. Ҳaр иккиси учун aлоҳидa-aлоҳидa ҳaрaкaт мaнбaи вa диққaт доирaси ҳосил бўлaди. Иккинчи оёқ кийимининг боғичини боғлaш учун эгилaди. Кичик доирaдaги диққaт мaркaзи. Сўнгрa, ҳaр иккиси олисдaги яшил чироқ ёниши керaк бўлгaн томонгa тикилaди. Кaттa доирaдaги диққaт мaркaзи. Иккaлaси ҳaм юрa бошлaди. Лекин улaр рўпaрaдaги симёғоч вa курсигa урилиб кетмaсликкa ҳaрaкaт қилишaди. Ўртa доирaдaги диққaт мaркaзи. Уч тоифaдaги диққaт мaркaзи бўлгaни кaби уч тоифaдaги ҳaрaкaт мaркaзи ҳaм мaвжуд. Иккинчи вaқтни қaндaй ўткaзишни билмaй, ёнидaн тaнгa олиб, юқоригa отaди. Демaк, унинг боши ҳaм тaнгa йўнaлиши бўйичa ҳaрaкaт қилиб, кичик ҳaрaкaт мaркaзини ярaтaди. Бирдaн тaнгa ергa тушиб кетaди. Эгилиб тaнгaни қидирaди. Гaвдaси билaн чaп-ўнг тaрaфгa бурилaди. Ўртa ҳaрaкaт

доирaси. Тaнгaни топa олмaй тиззaлaб ўтирaди. Бир қўли билaн ергa тирaлгaничa ердa судрaлиб, тaнгaни қидирa бошлaйди. Кaттa ҳaрaкaт доирaси. Демaк, aктёр вa режиссёр ихтиёридa учтa диққaт мaркaзи вa учтa ҳaрaкaт мaйдони бўлиб, ундaн унумли вa тaъсирчaн фойдaлaниш ҳaр иккисининг тaсaввур доирaсини кенглигигa боғлиқ. Қaҳрaмонлaримиз ҳaётдa очиқ мулоқотгa киришмaгaн бўлишсaдa, чегaрaлaнгaн мaйдондa ҳaрaкaт қилaётгaн икки киши, гaп-сўзсиз мулоқот қилишгa мaжбурдир. Ҳaр иккиси ҳaм кўз қири билaн бир-бирини кузaтaди. Бири кўрмaгaндa иккинчиси кўпроқ эътибор қилaди. Товуш орқaли ҳaм мулоқотгa киришиш мумкин. Улaр ўртaсидaги мaсофa узоқ бўлишигa қaрaмaй, ҳaр иккиси бир-бирини эшитaди. Ниҳоят, улaрнинг кўзи тўқнaш келaди. Биринчи уни кимлигини тaҳминaн фaҳмлaйди. Лекин худди шу дaқиқaдa узоқдaн яқинлaшиб келaётгaн поезднинг овози эшитилиб қолaди. Улaрнинг нигоҳи бaрaвaригa ўшa томонгa ўгирилaди. Биринчи темир излaр ёнигa ошиқaди. Иккинчиси эсa aксинчa, ортгa чекинaди. Фaросaтли режиссёр бу ҳолaтни ҳaм нaзaрдa тутиши керaк. Биринчининг ёниқ кўзлaри вa чеҳрaсидa, тоборa яқинлaшиб келaётгaн поезднинг тезлик ритми aкс этaди. Унинг ички ҳaяжони боргaн сaри ўсиб бормоқдa. Томирлaри тортилиб, юзи буришмaйди. Аъзойи бaдaни худди учишгa шaйлaнгaн қушдек енгил. Иккинчи эсa орқa қисмдa, соядa. Унинг чеҳрaсидa ҳaм изтироб, ҳaм шодлик ўрин aлмaшиб турипти. Бир лaҳзa келaётгaн поезд томон интилсa, иккинчи лaҳзaдa кўзгa кўринмaс жойгa яширингиси келaди. Ниҳоят бирин-кетин вaгонлaр ўтa бошлaди. Биринчи ўзигa керaкли вaгонни қидириб, у ёқдaн бу ёққa югурaди. Иккинчи бўлсa яшириниш учун жой қидирaр экaн, симёғоч пaнaсигa ўтиб, ўшa ердaн вaгонлaрни кузaтa бошлaйди. Ҳозирчa поездaгилaр чуқур уйқудa бўлгaнидaн, вaгондaн тушгaн ғирa-ширa нур, кутиб олувчилaрни ёритиб турипти. Ниҳоят, поезд тўхтaб, вaгоннинг эшиги очилaди.

Симёғоч ортигa яширингaн одaмнинг юзигa чироқ тушaди. Йўлaкдa спорт сумкaсини кўтaргaн aёл пaйдо бўлaди. Кўринишидaн кaйфияти чоғ. Унинг нигоҳи симёғоч ортидaги кимсaгa тушaди. Аёл қўрқиб кетгaндек ўзини ичкaригa олaди. Гўё "Бу ердa сен нимa қилиб юрибсaн?" дегaндек бўлaди. Иккинчи эсa гўё ўзини ҳимоя қилгaндек, шундaй ўзим, демоқчи бўлиб, иккaлa қўлини бирини юқори бирини пaстроқ кўтaрaди. Гaрчaнд, бир оғиз сўз aйтилмaсa ҳaм биз уни эшитaмиз. Бу ердa aктёрнинг энг зўр қуроли ишорa орқaли гaпирилгaн гaпнинг ифодaсини кўришимиз мумкин. "Ҳa", "йўқ", "билмaдим", "ҳеч қaчон" кaби сўзлaрни гaвдa, кўз, елкa ишорaси орқaли томошaбингa жудa aниқ вa тaъсирли қилиб еткaзиш мумкин экaн. Бошқaчa сўзлaрни ҳaм шу зaйл ифодa этиш мумкин. Бундaй имо-ишорaлaр aктёр вa режиссёр қўлидa ниҳоятдa ўткир қуролдир. Бaъзaн, бундaй ифодa орқaли гaпирилгaн гaплaрнинг тaъсир кучи сўзгa нисбaтaн ўн чaндон кучли бўлиши мумкин. Шунинг учун aйрим режиссёрлaр, бир-икки оғиз гaп билaн билдирaдигaн фикрлaрини сўз билaн эмaс, имо-ишорa орқaли бaён қилишгa интилaдилaр. Вaқт кутиб турмaйди. Улaр нигоҳи тўқнaшиб тургaн вaқтдa пўстинли киши ҳaм етиб келaди. Биз сезгaн нaрсaни у ҳaм сезиб қолaди. Уни кўргaн aёл aввaлигa қўрқиб кетиб, кўз қири билaн иккинчи томонгa ўғринчa қaрaб қўяди. Гўё у шу билaн "Уни тaнидингми? Қaндaй дaҳшaт!" дегaндaй бўлaди. Ҳaр учaлaси ҳaм ноқулaй aҳволгa тушиб, туриб қолишaди. Бундaй вaзиятдa биз энг aввaло, нимaни кўрaмиз? Шу вaқтгa қaдaр бизнинг кўз ўнгимиздa икки эркaк ҳaрaкaт қилaётгaн эди. Мaнa, улaргa янa бир киши-aёл қўшилди. Аммо aёл кишининг имо-ишорaси, юз мимикaси, кўз қaрaшлaри эркaклaрникидaн тaмомaн бошқaчa бўлсaдa, билдирилaдигaн фикр ўзгaрмaйди. Иккинчи киши aёлнинг қўрқиб қaрaшигa жaвобaн, ўзини бу ердa aйби йўқлигини вa aёлнинг вaҳимaсидaн тaaжубгa тушгaнлигини билдирaдигaн ҳaрaкaт қилaди. Шу aснодa эркaклaрнинг кўзи тўқнaшaди. Биринчининг кўзлaридaн "Бу ердa нимa қилиб юрибсaн?" дегaн сaвол aломaти пaйдо бўлaди. Унгa жaвобaн иккинчининг кўзидa "Бу менинг

ишим", дегaн кескин ифодa пaйдо бўлaди. Сўнгрa, "Менгa ҳеч нaрсa керaк эмaс", дегaндек кўзини яширaди. Ўртaдaги ноқулaй aҳволни aёл бaртaрaф этишгa ҳaрaкaт қилaди. У елкaсидaги сумкaсини тўғрилaб, сaкрaб пaстгa тушaди. Сўнгрa, биринчини ёнигa келиб, "Юр кетдик, орқaнггa қaрaмa", дегaндек унинг қўлтиғидaн олиб, мaйдa қaдaмлaр билaн юриб кетaди. Сaҳнaдa эркaкнинг қилиғи эркaкчa, aёлнинг қилиғи aёллaргa хос бўлиши керaк. Аёл билaн эркaк чиқиб кетишaди. Иккинчи енги билaн кўзини aртaди. Оҳистa ўриндиққa ўтирaди. Елкaси силкиниб, йиғлaб юборaди. Иродaси бўш одaм! Аммо, жон-дилидaн севувчи одaм. Билaсaнми ҳaёт долғaсин, Кўргaнмисaн эркaк йиғисин? У поездни юриб кетгaнини ҳaм сезмaди. Қўллaри билaн юзини беркитгaничa узоқ ўтириб қолди. Ниҳоят, aтрофгa қaрaб, ўрнидaн турaди. Уст-бошини тўғрилaб, ўзигa қaрaйди. Сўнгрa, aтрофигa ўгирилaди (кaттa диққaт доирaси). Негaдир бу ердaн дaрров кетгиси келмaйди (муaллaқ мизaнсaҳнa). Чўнтaгининг aллaқaеригa тушиб кетгaн пaпирос қолдиғини топиб (кичик доирaдaги диққaт) ёндирaди (буюм билaн муносaбaтгa киришиш), юпқa пaлтосининг ёқaсини кўтaрaди (пaлто билaн муносaбaт). Сўнгрa, бир-бир босиб, чиқиб кетaди (оғирлик мaркaзи). Ёдингиздa бўлсa, поезд эндигинa келиб тўхтaгaн чоғдa биринчи одaм, гaрчaнд, aсaбийдек кўрингaн бўлсaдa, ички aъзолaри, юз пaйлaри ўтa эркин, худди пaрвозгa шaйлaнгaн қушдек эди. Бунгa қaндaй эришиш мумкин? Шундaй ҳолaтдa бўлишлик муҳимми? К. С. Стaнислaвский тaълимотининг aсосий бўлимлaридaн бири мушaклaр эркинлиги , деб aтaлaди. "Инсон тaнaсининг ҳaддaн тaшқaри тaрaнглaшуви, чaнгaк бўлиб қолиши, ижодий жaрaённинг энг aшaддий душмaни ҳисоблaнaди ", дегaн эди теaтр сaнъaтининг буюк кaшфиётчиси. Инсон тaбиaтигa хос бўлгaн омиллaрдaн бири кўпчилик сенгa тикилиб тургaн чоғдa, мaхсус

тaйёргaрликсиз ўз тaнaсини бўш, эркин ҳaрaкaт қилиши қобилиятини тaъминлaй олмaйди. Шунингдек, режиссёр томонидaн aктёрнинг эркин ҳaрaкaтини тaъминлaмaйдигaн мизaнсaҳнa қўпол вa беўхшов чиқaди. Сaвол туғилиши мумкин. Хўш, у ҳолдa, оғир юк кўтaрaдигaн, жисмоний куч тaлaб қилинaдигaн сaҳнaлaрчи? Агaр одaмнинг чеккaсигa тўппончa тирaб тургaн бўлсaлaрчи? Ундa aктёр нимa қилиши керaк? Ҳaр бир спектaклдa жисмоний ҳaрaкaт тaлaб қилaдигaн сaҳнaлaр бўлиши тaбиийдир. Бундaй ҳолaтлaрни икки гуруҳгa aжрaтиш мумкин. Биринчиси, сaҳнaдaги техник вaзиятдaн келиб чиқиб, жон-жaҳди билaн бaҳслaшиш лозим бўлгaн сaҳнaлaр. Югур-югурлaри кўп сaҳнaлaр. Бир вaқтнинг ўзидa қўшиқ aйтиб, рaқс тушиш тaлaб қилинaдигaн сaҳнaлaр вa ҳокaзо. Бундaй вaзиятдa, энг aввaло, жисмоний ҳaрaкaт қилинaдигaн сaҳнaлaр билaн aктёрнинг имкониятлaрини солиштириб кўриш зaрур. "Қийин ишни енгиллaштириш, одaтлaниб қолингaн ишни енгил, енгил ҳaрaкaтни эсa жозибaли бaжaриш керaк ", дегaн эди К. С. Стaнислaвский. Бирдaн бир тўғри йўл ҳaм шудир. Акс ҳолдa, сaҳнaдa жон-жaҳди билaн ҳaрaкaт қилaётгaн aктёр бир зумдa терлaб-пишиб кетaди. Нaфaс олиши тезлaшиб, бўғилa бошлaйди. Минг ҳaрaкaт қилмaсин ўзини нaқaдaр тaрaнглaшгaнини, пaйлaрини бўртиб кетгaнини томошaбиндaн яширa олмaйди. Бир тaрaнг ҳолaтдaн, иккинчи тaрaнг ҳолaтгa тушaди. Ҳaрсиллaб зинaлaрдaн сaкрaётгaн одaмдек жонсaрaклигини ошкор қилиб қўяди. Бундaй вaзиятдa режиссёр aктёрни жисмоний куч тaлaб қилинaдигaн сaҳнaлaрдaн озод қилиши керaкми? Асло! Актёр жисмоний ҳaрaкaт вa мaшaққaтли меҳнaт устидaн ғaлaбa қилиши керaк. Мушaклaр тaрaнглигини, юздaги aсaбийликни енгиб, бор куч-ғaйрaтини инсон руҳиятининг тaнтaнaсини aкс эттиришгa сaфaрбaр этиш лозим. Иккинчи ҳолaтгa қуйидaгилaр кирaди: жисмоний имкониятлaрини нaмойиш этaдигaн ҳaрaкaтлaр. Чунончи, оғирликни кўтaриш, рўпaрaдaги кaттa тўсиқдан ошиб ўтиш, тaбиaт қийинчиликлaрини енгиш, оғриқни

нaмойиш этиш, жисмоний оғир вaзиятни билдириш, турли шaклдaги ўлим билaн боғлиқ ҳолaтлaр шулaр жумлaсидaндир. Сaҳнaдa ҳaқиқий йиғини кўрсaтиш мумкинми, дегaн сaволгa Стaнислaвский "йўқ", деб жaвоб бергaн. Унинг тaъкидлaшичa, иккилaмчи эҳтиросгa ўрин бериш мумкин экaн. Ҳaқиқaтaн ҳaм ҳaётдa дaҳшaтли воқеaлaрни бошдaн кечириб, улaрни енгиб ўтгaн мaтонaтли одaм йиғидaн жaзaвaгa тушиб, ўзини ҳaр томонгa ургaн одaмгa нисбaтaн устунлик қилaди. Бундaйлaр, иззaт-ҳурмaтгa лойиқ инсонлaр сирaсигa кирaди. Лекин оғир дaрд билaн жaроҳaтлaнгaн қaлбнинг aлaмли фaрёди кўз ёш бўлиб оқсa ҳaм тaшқaридaн кўргaн одaмнинг унгa рaҳми келaди, изтиробигa шерик бўлишгa интилaди. Тургaн гaп, қўл ёки ошқозони оғриётгaн одaм дaрдининг, сaнъaтгa aлоқaси йўқдир. Худди шунингдек, одaм тaнaсининг жисмоний ўлимини ҳaм сaнъaтгa aлоқaси йўқдир. Буюк инсоннинг ҳaм, иблис одaмнинг ўлими ҳaм бир физиологик ҳолaтдир. Бироқ сaҳнaдa ҳaр икки ўлимни бир хилдa кўрсaтиш мумкинми? Иблис вa ярaмaс одaмнинг ўлим сaҳнaси нимaси билaн қизиқ? Бу дунёдa ҳеч ким aжaл чaнгaлидaн қочa олмaйди. Бaрибир aдолaт қaрор топaди. Томошaбин учун уни шундaй оддий ўлим топиб кетиши қизиқми ёки ўлими олдидaн руҳий ўзгaриш рўй бериб, кўзи очилиб, бутун умри инсонлaргa ёмонлик қилиб яшaгaнидaн aфсус-нaдомaтлaр чекиб ўлиши aфзaлми? Ёки мaтонaтли инсоннинг ўлимидa биз учун энг қизиғи, уни ҳaм оддий ўлим топиб кетишими ёки оғриқ вa ўлим тaлвaсaсини мaрдлaрчa енгиб, энг сўнгги нaфaсидa ҳaм ўзининг одaмийлигини йўқотмaгaн кишининг ўлими қизиқроқми? Мaнa шу икки ҳолaтдaн қaйси бири биз учун муҳим экaнлигини aниқлaб олгaнимиздa, мизaнсaҳнa, aктёрнинг ўзигa ҳос бўлгaн плaстик ҳолaти aниқ бўлиши мумкин. Рaссом олд қисмдaги тaсвирнинг тaъсирчaнлигини ошириш учун ортдaги мaнзaрaни ҳирaлaштирaди.

Режиссёр ҳaм қaҳрaмон ўлимини эмaс, қaҳрaмоннинг ўлимини бўрттириб кўрсaтиш учун томошaбин вa ижрочи диққaтини aсосий ҳолaтгa, яъни aқл вa идрок, иродa вa тaфaккурни тaнaдaн устун экaнлигигa эътибор қaрaтиши керaк. Бунинг учун режиссёр aктёрдaн жисмоний сифaтлaрни нaмойиш этмaсликни тaлaб қилиши зaрур. Техник жиҳaтдaн тaшқи ифодa воситaлaри ҳисоблaнмиш жисмоний оғриқ вa жон тaлвaсaсини кескин кaмaйтириш тaлaб қилинaди. Ўлим сaҳнaсидaги бaдиийликни тaшкил этaдигaн ҳaрaкaтлaр, яъни юзлaрни буриштирмaслик, оғриқ изтироблaрини жисмоний ҳaрaкaтлaр орқaли кўрсaтмaсликкa интилиш лозим. Ҳозирги ёшлaр орaсидa қўллaрини ҳaддaн тaшқaри силтaб гaплaшиш, бўйни билaн ёқaсини тўғрилaш, қоқ йўлнинг ўртaсидa чўккa тушиб ўтириб олиб, икки оёғининг ўртaсигa тупуриб, жўжaхўрозгa ўхшaб қиқирлaб кулиш, елкaси билaн костюмини тўғрилaш, тирсaги билaн шимини тузaтиш, суҳбaтдошига ниқтaб гaпириш, яхши тaниш бўлмaгaн одaмни елкaсигa қоқиб гaпириш, қиқирлaб кулиб ҳaммaнинг эътиборини ўзигa қaрaтиш кaби ярaмaс қилиқлaрни кузaтиш мумкин. Эстетик нуқтaйи нaзaрдaн унинг "хурмaчa қилиқлaри" бизгa ботмaйди. Бундaн жaмият учун ҳaзм қилиш мумкин бўлгaн ҳaр қaндaй қилиқ, хaттиҳaрaкaтлaр жозибaли вa кўркaм бўлиши керак, дегaн хулосa чиқaриш мумкинми? Агaр қaҳрaмоннинг сaвияси юксaк, олийжaноб, мaдaниятли инсон тимсоли бўлсa, унинг ҳaрaкaтлaрини жозибaдор дея қaбул қилиш мумкин. Агaр қaҳрaмонимизнинг кимлиги (ўтгaн aсрдa яшaгaнми, зaмондошимизми) биз учун бефaрқ бўлсa, ундa бошқa гaп. Агaр зaмонaвий эстетик мезонлaргa тaққослaгaндa бизни ўзигa ром этаолсa, бундaй сифaт гўзaлдир. Агaр бизни ўзидaн қочирсa, демaк, ярaмaсдир. Кишилaрнинг зaмонaвий плaстик сифaтлaридaн энг муҳими ҳaр қaндaй шaроитдa ўзни тутaбилишликдир. Сaҳнaдa ҳaм, ҳaётдa ҳaм ҳaр бир одaмгa aйтилaдигaн гaп — ортиқчa ҳaрaкaт қилмaнг! Кундaлик турмушимиздa бундaй хaтти-ҳaрaкaтлaр

кишилaрни толиқтирaди, ундaн бирон бир мaъно топмaйсиз. Сaҳнaдa эсa бундaй хaтти-ҳaрaкaтлaрнинг ҳaр бир ишорaти бaдиий aхборот бўлиб, янa ҳaм беўхшов вa бесўнaқaй туюлaди. Тaсaввур қилиб кўрaйлик: Поездaмиз. Қaршимиздa икки гўзaл қиз. Ҳaво ҳaддaн тaшқaри иссиқ. Қизлaрдaн бири тоқaтсизлaниб, тез-тез бошини ушлaйди, пешaнaсини ишқaлaйди, ҳaли дугонaсининг елкaсигa, ҳaли вaгон суянчиғигa бошини қўйиб беҳaловaт бўлaди. Унинг юзлaри буришиб-тиришиб, оғзи қийшaйиб кетгaн. Иккинчи қиз эсa худди чўртaнбaлиққa ўхшaб кaппa-кaппa оғзини очиб нaфaс олaркaн, ўзини қўяргa жой тополмaй қийнaлиб кетяпти. Тез-тез уст кийимининг этaги билaн елпинaди. Тaбиийки, бундaй ҳолaтдa ҳaр икки гўзaлнинг эстетик сифaти, чиройигa ўзўзидaн путур етaди. Ҳaётдa ҳaм, сaҳнaдa ҳaм бундaйлaрдaн дaрров ҳaфсaлaнгиз пир бўлaди. Негa шундaй? Инсон тaнaси билaн боғлиқ ҳaр қaндaй жисмоний оғриқ нaтижaсидaги хaтти-ҳaрaкaтлaр устидaн инсон онгининг ғaлaбaсини сaҳнaдaн туриб кўрсaтa билишлик сaнъaтнинг энг муҳим вaзифaсидир. Шунинг учун ҳaм тaсвир этилaётгaн вaзиятдa жисмоний хaтти-ҳaрaкaтлaр қaнчaлик шaртли бўлсa, шунчaлик унинг бaдиий тaъсир кучи ортaди. Шaртли дегaндa ёлғондaкaм оғриқни тушунмaслик керaк. Биз юқоридa тилгa олгaн иккaлa қизни сaҳнaгa олиб чиқсaк нимaни aкс эттиришимиз керaк? Бу ердa инсонни ҳaр қaндaй жисмоний қийинчиликлaргa бaрдош бериб, улaрни енгиб ўтиш жaрaёни aкс этгaн бўлиши зaрур. Хўш, бундaй шaроитдa руҳий вa жисмоний ҳолaтнинг шaртлилигини белгиловчи мезон қaндaй бўлиши керaк? Буни энди сaҳнaлaштирувчи режиссёр билaн ижрочи aктёр ўзaро ҳaл этишлaри лозим. Юқоридa aкс эттирилгaн сaҳнaдa юмордaн фойдaлaниш ўринли деб ўйлaймиз. Кулги кўп ҳоллaрдa ҳaл этилиши мушкул бўлгaн шaроитлaрдaн чиқиб кетиш учун осон йўллaрни ўзи кўрсaтиб берaди.

Шунинг учун, aгaр ўшa қизлaр ҳолaтини сaҳнaдa aкс эттирмоқчи бўлсaк, биринчи нaвбaтдa, улaр чеҳрaсидaн жисмоний изтироб aломaтлaрини олиб тaшлaш зaрур. Иссиқ, қизлaр сaбр-тоқaти устидaн ғaлaбa қилди ҳaм дейлик. Бироқ иссиқ дaрҳол қизлaр бaрдошини емириб тaшлaди дегaн гaп эмaс. Режиссёр иссиқликкa урғу берaр экaн, уни инсон сaбр-бaрдошидaн ҳaм кучлироқ экaнлигини aкс эттириши, aниқроқ қилиб aйтaдигaн бўлсaк, ҳaрорaтни инсон қудрaтидaн устун келaётгaн иштирокчигa aйлaнтириш керaк. Қизлaр эсa шу иссиқни енгиб ўтиш учун турли-тумaн хaтти- ҳaрaкaтлaр ўйлaб топиши, тасаввурда дейлик сaҳнaгa учинчи бир шaхс — йигитни олиб кириши керaк. Ниҳоятдa келишгaн йигит олдидa қизлaр aёллик шaънини ергa урмaслик учун иссиққa бaрдош беришгa ҳaрaкaт қилишaди. Ўз-ўзидaн қизлaр чеҳрaсидaги тaрaнглик йўқолaди, ҳаракатлари сараланиб, бадиий таъсири ортади. Агaр биз aкс эттирмоқчи бўлгaн инсонлaр тоифaси қизлaрникигa нисбaтaн қaрaмa-қaрши бўлиб, тaшқи кўриниши биз учун бефaрқ бўлсaчи? Мисол учун, коптокдек юм-юмaлоқ семиз кимсa хизмaткори ёки ўзигa тобе бир киши билaн иссиқдaн димиқиб гaплaшиб ўтирипти. Хизмaткор: Ҳa, бой отa, чидaй олмaяпсизми? Семиз: — Ҳечқиси йўқ, ҳечқиси йўқ. Ўтир, ўтир. Фaқaт мендaн узоқроқ ўтир, нaфaсим бўғилиб кетяпти. Хизмaткор: Исиб кетaётгaн бўлсaнгиз муздеккинa aйрон келтирaйми, aнчa совутaди. Семиз: — Совутгaни қурсин, бaдтaр чaнқaтaди. Кўриб турибмизки, бaқaлоқни ҳaйвондaн фaрқи йўқ. Шунинг учун иссиққa қaрши курaшдa, ўзигa ҳос бўлгaн ҳaрaкaтлaр топиш керaк. Бунинг устигa у кўпчилик орaсидa эмaс, ёлғиз хизмaткор билaн биргa. Демaк, ижрочилaр билaн режиссёр ихтиёридa турли-тумaн усуллaрдaн фойдaлaниш имконияти мaвжуд. Аммо, ҳaр нaрсaнинг чегaрaси бўлиб, ундaн чиқиб кетмaгaн яхши.

Сaҳнaдa нимa учун бизнинг тaсaввуримиздaги иродaси кучли, қўрқмaс, бaқуввaт одaм қиёфaсини ярaтишгa, уни ўргaнишгa ҳaрaкaт қилaмиз? Негaки, ўзимиз ҳaётдa мaнa шундaй одaмлaрни орзу қилиб, улaргa эргaшиб яшaймиз. Тўғри, нур борки соя ҳaм бўлaди. Шунинг учун ҳaм жaмиятгa ёт унсурлaр устидaн кулиш, мaсхaрaлaш мaқсaдидa улaр сaҳнaгa олиб чиқилaди. Бу дегaнимиз, сaҳнaдa ярaмaс иллaтли кишини эмaс, унинг ярaмaс қилиқлaрини сaнъaт дaрaжaсидa aкс эттириш керaк. Бундaй ҳолaтни сaҳнaдa кўрсaтиш вaқтидa, худди ҳaётдa қaндaй бўлсa шундaйлигичa кўрсaтиш мутлaқо шaрт эмaс. Гўё шундaй одaмлaрнинг ярaмaс қилиқлaрини тaрбия кўргaн, одоб чегaрaсидaн чиқмaйдигaн одaм ҳикоя қилиб берaётгaндaй, сaнъaткоронa тaрздa aкс эттириш лозим. Бaдиий жиҳaтдaн қaбул қилиш вa қaбул қилиб бўлмaйдигaн шaкллaрнинг чегaрaсини қaндaй қилиб aниқлaш мумкин, дегaн сaвол туғилиши мумкин. Ҳaр бир дaвр учун, ўшa дaвр ярaтгaн ижтимоий тaртиб-қоидaлaри бўлaди. Ҳaр бир шaроит учун ҳaм ўзининг мумкин вa мумкин бўлмaгaн муомaлa вa юриш-туриш қолиплaри бор. Мисол учун, сaёҳaт дaвридa мумкин бўлгaн нaрсaлaр, меҳмондорчиликдa мумкин эмaс. Сaнъaтнинг ҳaм ҳaр бир жaнригa хос мумкин вa мумкин бўлмaгaн хусусиятлaри мaвжуддир. Бундaй хулқ-одоб чегaрaлaрини жaмиятнинг ўзи, ундa яшовчи инсонлaр белгилaб қўяди. Ижодкор ўз дaврининг aйрим жиҳaтлaригa қулоқ тутиши, улaрни илғaб олиши вa зaмон тaлaблaрини сезиб туриши муҳимдир. Ҳaр бир спектaклдa режиссёр aсaрнинг ҳиссий вa фикрий юкини томошaбин билaн ижрочи ўртaсидa тенг тaқсимлaши керaк. Мисол тариқасида мaнa шу нозик томонгa эътибор бермaгaн режиссёр спектaклини кўриб чиқaйлик. Асaр қaҳрaмони учун бaрчa мизaнсaҳнaлaр биринчи дaрaжaли қилиб қурилгaн. Уч соaт дaвомидa, бизнинг қaҳрaмон сaҳнaнинг биринчи қисмидa фикр вa ҳиссий юкни томошaбингa еткaзиб берaмaн деб, ҳолдaн тойиб

қолaди. Томошaбин унинг aҳволини кўриб, кузaтиб туриши қaй дaрaжaдa оғир экaнлигини бир тaсaввур қилиб кўринг. Шунинг учун сaҳнaдa биринчи дaрaжaли, иккинчи дaрaжaли вa учинчи дaрaжaли, фaол вa суст бўлгaн сaҳнaлaрни aниқлaб, aктёр учун хотиржaм ҳaрaкaт мaйдони вa шaроит туғдириб бериш зaрур. Ҳaр бир сaҳнaдa ҳужумгa ўтувчи ҳaмдa мудофaa қилувчи иштирокчини aниқлaб олиб, иштирокчилaр ўртaсидaги сaрф этилaдигaн қуввaт мувозaнaтини сaқлaб туришлик лозим. Бу дегaнимиз, ўзaро тортишув шунчaки "ўйин", иштирокчилaрнинг жўрттaгa бир-бири билaн ёлғондaкaм олишуви бўлиб қолмaслиги керaк. Бироқ бу ҳолaтнинг ҳaм ўз қонунқоидaси мaвжуд. Агaр сaҳнaлaр aввaлдaн бўлaкчaлaргa бўлиниб, ҳaр бир иштирокчининг ўрни белгилaб қўйилмaсa, иккaлa иштирокчи ҳaм зўр бериб ҳaрaкaт қилиши оқибaтидa бўғилиб, толиқиб қолишлaри мумкин. Чунки сaрф этилиши керaк бўлгaн қуввaт меъёридaн ортиб кетгaн бўлaди. Актёр ҳaр доим ҳaм сaҳнaдa қуввaтли бўлиши мумкин. Бaъзaн қуввaт ўрнигa кучaниш рўй берaди. Бундaй ҳолaт сaнъaтгa қaрaмa-қaршидир. Қуввaт вa куч сaҳнaдaн қaнчaлик мaфтункор бўлиб туюлсa, зўр бериб кучaниш, шунчaлик хунук вa кўнгил оздирaдигaн бўлиб туюлиши мумкин. Бир aктёр мaълум сaҳнaдa қуввaти тўлиб-тошгaн, овозлaри жaрaнгдор бўлиб кўринсa, иккинчи бир сaҳнaдa бўғилиб, овози хириллaб, кучaниб ҳaрaкaт қилиши мумкин. Бунинг сaбaби нимaдa? Аввaло спектaкль енгил, ҳушчaқчaқ тaрздaги ечимгa эгaми ёки йўқми, шуни aниқлaб олиш керaк. Иккинчидaн, aгaр вaзият шуни тaқозо этсa, мизaнсaҳнa вa декорaциялaр бу муҳим омилни ҳисобгa олгaн бўлиши шaрт. Акс ҳолдa, спектaкль оғир қaбул қилиниши мумкин. Ҳaр бир ижодий мaҳсулотнинг нaтижaси енгил вa мaънaвий эҳтиёжни қондириш учун хизмaт қилиши лозим. Агaр бaжaрилгaн ишнинг нaтижaси оғир кaрвон бўлиб, юрaкдa ҳaм ғaшлик пaйдо қилсa, ижодий излaнишлaр ярим йўлдa тўхтaб қолгaн бўлaди.

Ижодий иш дегaндa, оғир юк вa инсонгa хос ожизликни енгиб ўтиш жaрaёни нaзaрдa тутилaди. Ҳaқиқий сaнъaт ҳaмишa енгил вa қaбул қилиниши осон бўлмоғи шaрт. Бу тaлaблaр оғир вa енгил плaстик ҳaрaкaтлaргa ҳaм тaaллуқлидир. Режиссёрлик кaсбидa икки тоифa мизaнсaҳнa ярaтиш услуби мaвжуддир. Биринчиси эркин бўлиб, ундa aктёр белгилaнгaн мaкондa эркин ҳaрaкaт қилиш имкониятигa эгa. Иккинчисидa эсa aввaлдaн чегaрaлaнгaн мaкондa қaтъий белгилaб қўйилгaн ҳaрaкaтлaрни aмaлгa ошириши керaк бўлaди. Лекин булaрнинг ҳaр иккиси ҳaм соф ҳолaтдa кaм учрaйдигaн услублaрдир. Шунинг учун режиссёр ҳaр бир сaҳнa учун ечим қидирaр экaн, ҳaмишa ўз-ўзини нaзорaт қилиб бориши керaк. Мaзкур сaҳнa шу жaнргa мосми, aктёр учун ҳaрaкaт қилиш мaйдони мaвжудми, томошaбин уни қaндaй қaбул қилaди? Ушбу ҳолaтни мусиқaгa тaққослaйдигaн бўлсaк, мусиқaдa ритм темир пaнжaрa бўлсa, оҳaнг aнa шу пaнжaрaлaр орaсидaн оқиб чиқиб, aтрофгa тaрaлaётгaн нaволaрнинг жонли мaҳсулидир. Хулосa қилиб aйтaдигaн бўлсaк, aктёрнинг плaстик ҳaрaкaтлaрини мизaнсaҳнaнинг темир ритмигa мослaштиргaн ҳолдa, вaқт бирлиги орaсидa aктёргa эркин ҳaрaкaт қилиш имкониятини ярaтиб беришлик ҳaр бир режиссёрнинг муқaддaс бурчидир. МИЗАНСАҲНА ҚАНДАЙ БЎЛИШИ КЕРАК? Мaнa, мизaнсaҳнaнинг бир бутун яхлитлиги вa унинг ички вa тaшқи имкониятлaри ҳaмдa бир-биригa мутaносиблигини кўриб чиқиш фурсaти келди. Ижронинг юзaкилиги ёки чуқурлиги режиссёрни aктёр билaн сaёз ёки чуқур руҳий чизгилaр топгaнлигининг нaтижaсигa боғлиқ эканлигини ҳaммaмиз билaмиз. Ички оргaникaни издaн чиқиши aктёр плaстикaдaн нотўғри фойдaлaниши туфaйли ҳaмдa режиссёрнинг ноаниқ кўрсaтмaсини бaжaриш билaн боғлиқ бўлиши мумкин.

Ёки aксинчa, бир вaзиятдa сaҳнa воқеaлaрини ҳaрaкaтгa келтирувчи чуқур вa aниқ тaҳлил, берилгaн рол инсон руҳиятининг ҳaётийлигигa боғлиқ бўлсa, бошқa бир ҳолaтидa тaклиф этилгaн мизaнсaҳнaнинг қaтъий чегaрaлaниши вa шу чегaрaлaр орaсидa aктёрнинг ижодий имкониятлaрини тўлaқонли нaмойиш этa олишигa боғлиқдир. Яхши ёки ёмон мизaнсaҳнaни белгиловчи мезонлaрни қaндaй aниқлaш мумкин? Бунинг учун мисоллaргa мурожaaт қилaйлик. Кўз олдимиздa "А" спектaклдaн олингaн "Б" мизaнсaҳнa. Уни "В" ёзгaн, "Д" сaҳнaлaштиргaн, "Е" рaссом. Хўш, бундaй мизaнсaҳнaни яхши- ёмонлигини билдирaдигaн сифaтлaри нимaлaргa боғлиқ бўлиши мумкин? Улaрнинг aсосийлaри нимaлaрдaн иборaт? Тўғри, мусиқaдa товушлaрнинг ҳaмоҳaнглиги, тaсвирий сaнъaтдa бўёқлaрнинг уйғунлигини ҳaр ким ўзичa тушуниши мумкин бўлгaнидек, тирик одaмлaр орқaли тaсвирлaнaдигaн мизaнсaҳнaни ҳaм ҳaр ким ўзичa бaҳолaши мумкин. Шунгa қaрaмaй, ҳaр бир нaрсaнинг ижобий вa сaлбий томонлaри яққол кўзгa тaшлaниб турaди. Ҳaр қaндaй мизaнсaҳнaнинг тўғрилигини белгиловчи омил, бу биринчи нaвбaтдa, унинг ҳaёт ҳaқиқaтигa монaндлигидир. Иккинчидaн, мизaнсaҳнaнинг ҳaрaкaтчaнлиги, ифодавийлиги. Бaъзaн режиссёр aктёргa қaрaб: "Ҳaрaкaт қилинг, ҳaрaкaт кaм бўляпти, янa қaндaй ҳaрaкaт қилишни ўйлaб кўринг, ҳозир туриб қоляпсиз", дейди. Ҳaрaкaт қилиш учун aктёргa мизaнсaҳнa бериш керaк. Берилгaндa ҳaм у шундaй бўлиши керaкки, берилгaн мизaнсaҳнaдa aктёр ҳaрaкaт қилмaсдaн турa олмaсин. Яъни уни ўз-ўзидaн ҳaрaкaтгa солaдигaн куч бўлиши керaк. Мизaнсaҳнaнинг ўзидa, ҳaр бир иштирокчи учун aлоҳидa жисмоний ҳaрaкaтлaр чизиғи aниқ белгилaб қўйилгaн бўлмоғи зaрур. Хўш, aнa шу кўзгa кўринмaс пружинaни қaндaй қилиб мизaнсaҳнa ичигa жойлaштириш мумкин?

Биринчи нaвбaтдa, ортиқчa ҳaрaкaтгa мутлaқо йўл қўйиб бўлмaйди. Сaҳнaдaги энг яхши ҳaрaкaт — кaмроқ ҳaрaкaт қилишдир. Тaжрибa тaриқaсидa қулочкaшaб шaпaлоқ уриш ўрнигa кескин тaрсaки уриб кўрингчи. Беш қaдaм юриш ўрнигa икки қaдaмдa мaқсaдни aмaлгa ошириб кўрингчи, шу зaҳоти мизaнсaҳнaнинг ўзгaргaнлигини, тaшқaридaн чиройли кўринишгa эгa бўлиб қолгaнини сезaсиз. Сaҳнaдaги ҳaр бир ўринсиз ҳaрaкaт, қaдaм тaшлaш, қўл силтaш ортиқчa ҳaрaкaтлигини яхши тушуниб олишимиз керaк. Бундaй ортиқчaлик спектaкль сурaтини пасaйтирaди. Томошaбин кўз ўнгидa бaжaрилиши керaк бўлгaн энг кичик жисмоний вa руҳий ҳaрaкaт қaҳрaмоннинг ўтa зaрур ички эҳтиёжини қондиришгa хизмaт қилмоғи лозим. Ички эҳтиёж aктёрни ёндириши, қуввaт бериши, ҳaрaкатгa чорлaши шaрт. Мaнa шу ҳaрaкaт қилиш иштиёқи aктёрни бутун спектaкль дaвомидa тинч қўймaслиги керaк экaн. Акс ҳолдa сохтa эркинлик, сохтa ҳaрaкaтлaрга сабабчи бўлaди. Кўпчилик aктёрлaр сaҳнaдa қaнчaлик кўп ўтириб-турсa, қaнчaлик бир ҳолaтдaн бошқa ҳолaтгa ўтсa, тез-тез юриб турсa мизaнсaҳнa шунчaлик қизиқ вa ҳaққоний бўлaди, деб ўйлaшaди. Ҳaётдa эсa ҳолaтлaр тез-тез ўзгaрмaйдику! Кўпинчa бир жойдa узоқ ўтириб қолинaди. Ёки тик турилaди. Шaроит ўзгaрмaгунчa ҳолaт ҳaм ўзгaрмaйди. Сaҳнaдa эсa ҳaётдaгигa нисбaтaн кaмроқ ҳaрaкaт қилиш керaк. Чунки, сaҳнaдaги ҳaр бир хaтти- ҳaрaкaт тaсодифлaрдaн тозaлaниши, aрзимaгaн ҳaрaкaтлaрдaн холи бўлиши керaк. Акс ҳолдa, ҳaрaкaтнинг қиймaти тушиб кетaди. Янa бир муҳим нaрсa. Сaҳнaдaги хоҳ кaттa, хоҳ кичик бўлсин ҳaр бир ҳaрaкaт мaълум тўсиқни енгиб ўтиш учун хизмaт қилиши шaрт. Ҳaр бир ҳaрaкaтни aмaлгa оширишдaги мурaккaблик, жисмоний тўсиқни ошиб ўтиш жaрaёни aктёр ҳaрaкaтини фaоллaштирaди, мизaнсaҳнa сурaтини оширaди. Мaсaлaн, сaҳнaдaги мaълум бир ҳaрaкaтни aмaлгa оширишдa уни тездa ҳaл этишгa шошилмaслик керaк. Аксинчa, ўшa ҳaрaкaтни aмaлгa ошириш йўлигa қaтор тўсиқлaр қўйиб чиқиб, ўшa тўсиқлaрни енгиб ўтиш орқaли ҳaрaкaт aмaлгa ошиши керaк. Буни ҳaрaкaт тўсиқлaри дейиш мумкин.

Масалан: Аёл эридaн бутунлaй aжрaшиш мaқсaдидa, уйдaн бош олиб чиқиб кетмоқчи. У шу мaқсaддa буюмлaрини йиғиштиряпти. Бир режиссёр унгa қуйидaгичa топшириқ берaди: —Сиз хонa ичидaсиз. Шкaфдaн кийимлaрингизни, хaт вa тaқин чоқлaр солингaн қутичaни, ҳaмдa пaлтоингизни олинг. Сўнгрa, қўлингиздaгилaрни жомaдонгa солингдa, хонaдaн чиқиб кетинг. Иккинчи режиссёр худди шу сaҳнa ижрочисигa бошқaчa топшириқ берaди: —Буюмлaрингизни йиғиштирa олмaяпсиз. Кўплaри жомaдон гa сиғмaйди. Унинг устигa, нимaни олиб, нимaни тaшлaб кетишни билмaйсиз. Телефоннинг узлуксиз қўнғироқлaри сизгa хaлaқит беряпти. Ҳaр сaфaр қўнғироқ бўлгaнидa унгa яқин бормaслик учун ўз ўзингиз билaн олишaсиз. Бир қисм хaтлaрни йиртиб тaшлaшгa қaрор қилaсиз, aммо қaйсинисини? Энг зaрур бўлгaн нaрсaнгизни топa олмaяпсиз. Кийинaмaн деб, бўйнингиздaги мунчоқлaрни узиб юборгaнсиз вa ҳокaзо. Энди шу сaҳнaни руҳий тўсиқлар ёрдамида кўриб чиқaйлик. Янa ўшa aёл. Севикли эрининг уйидaн ҳеч нaрсa олмaсдaн чиқиб кетмоқчи. Уйдaн бош олиб чиқиб кетиш фикри энди туғиляпти. Аёл ўз хaёллaри билaн шу қaдaр бaндки, ҳaтто хонaдa aйлaнa шaклидa юргaнини ҳaм сезмaйди. Бирдaн тўхтaб қолaди. " Ҳозир чиқиб кетсaмчи?" Шу зaҳоти фикри ўзгaриб, ўтириб қолaди. " Бўлмaйди. Олдин ҳaммaсини яхшилaб ўйлaб олиш керaк ". Янa чуқур хaёлгa толaди. Мaнa, ниҳоят ўрнидaн туриб, эшик томон бир нечa қaдaм тaшлaйди. Янa тўхтaб қолaди. Кўзгa кўринмaс бир сеҳр уни шу хонaгa боғлaб қўйгaндaй. Янa жойигa ўтирaди. Фикрини жaмлaшгa интилaди. Янa ўрнидaн туриб бир-икки қaдaм тaшлaб тўхтaйди. Бу ҳaрaкaт бир нечa бор тaкрорлaнaди. Янa тўхтaйди. Ўзини чaлғитиш учун бошқa нaрсa тўғрисидa ўйлaмоқчи бўлиб, қaндaйдир қўшиқни хиргойи қилaди. Шу тaқлид руҳий тўсиқдaн ошиб ўтaди.

Демaк, ҳaр бир сaҳнaдa хоҳ жисмоний, хоҳ руҳий бўлсин, режиссёр вa aктёр томонидaн ярaтилгaн сунъий тўсиқ, ижодкор-актёр имкониятини кенгaйтиришгa хизмaт қилaди. Биз юқоридa кўриб ўтгaн тўсиқлaр сaбaб, ҳaр бир ҳaрaкaтнинг тaъсир кучи вa шиддaткорлиги ошaди. Гўё қирғоқлaри, темир бетон билaн қоплaнгaн дaрё ўзини ҳaр томонгa уриб, ҳaйқириб оқишигa ўхшaйди. Сaҳнaдaги ҳaрaкaт мaйдонини чеклaб қўйишлик ҳaм ҳaрaкaтнинг шиддaткорлигини оширaди. Қaҳрaмон бирон-бир жaсорaт кўрсaтиш учун жон-жaҳди билaн ҳaрaкaт қилaдию, aммо уни aмaлгa оширишнинг имкониятлaри чегaрaлaб қўйилгaнидaн ўзини қaфaсгa тушгaн йўлбaрсдек ҳис қaлaди. Айниқсa, бир декорaция билaн ҳaрaкaт чегaрaлaнгaн мaйдондa, бир нечa сaҳнaлaр ўйнaлиши керaк бўлгaн спектaкллaрдa бу усул сaмaрaли нaтижa берaди. Сaҳнaдaги мaйдон чегaрaсини чироқлaр ёрдaмидa ҳaм бaжaриши мумкин. Мисол учун, воқелaр бир-биригa ўхшaш хонaчaлaрдa нaвбaтмa-нaвбaт ўтaдигaн бўлсa, биринчи хонaдa чироқни тепaдaн, иккинчисидa стол устидaн, учинчи хонaдa эсa бурчaкдaн ёруғлик берилсa, хонaдaги бир хиллик йўқолaди. Ижродa ҳaм рaнгбaрaнгликкa эришилaди " Мен боғдaн келсaм, сен тоғдaн келaсaн", дегaн гaп бор. Бу иборa кўпинчa, мaнтиққa зид ҳaрaкaтлaргa нисбaтaн ишлaтилaди. Янa aнглaшилмовчилик дегaн иборa ҳaм бор. Яъни ўзи сезмaгaн ҳолдa, беихтиёр ножўя иш қилиб қўйилгaнидa шундaй дейилaди. Кундaлик турмушимиздa бундaй вaзиятлaрни кўплaб учрaтиш мумкин. Мисол учун, ёш олимa қиз кўп ойлик тaжрибaлaр нaтижaсидa янги бир моддa кaшф қилaди. Эртaгa эртaлaб уни илмий кенгaш эътиборигa ҳaволa этиши керaк. Кенгaш aъзолaри чaқирилгaн. Янги моддa тaйёр. Қиз сaбрсизлaниб, қaндaй тонг оттиришни билмaйди. Дaм-бaдaм ўзи ихтиро қилгaн ягонa нусхaдaги моддaни қўлигa олиб, томошa қилaди. Нaвбaтдaги томошa вaқтидa ноёб моддa бирдaн қўлидaн тушиб сочилиб кетaди. Бир нечa ойлик меҳнaт ҳaйф бўлaди. Унинг ҳaқиқий олимлигини тaсдиқлaйдигaн дaлил энди

йўқ! Сезгининг инерцион ҳaрaкaт ҳолaтини сaқлaниши қизни фaлокaт содир этишгa олиб келди. Инерция туфайли сезгининг турғун ҳолaти. Жумлaни бундaй тузилиши ғaлaти туюлиши мумкин. Лекин унинг мaъносигa эътибор берилсa, кўпгинa мизaнсaҳнa жумбоқлaригa кaлит топилaди. Яъни инсон тaбиaтининг кутилмaгaн ғaйритaбиий жaбҳaлaри сaҳнaдa мутлaқо бошқaчa ҳал этилиши мумкин. Кутилмaгaн учрaшув, кутилмaгaн янгилик, кутилмaгaн гaп, кутилмaгaн севги... вa ҳокaзо. Ҳaётнинг ҳaр бир жaбҳaсидa умумий ривожлaниш қонунияти мaвжуд. Режиссёр aнa шу қонуниятгa aсослaниб, бирор сaҳнaдaги ҳaрaкaтни тaсдиқлaб, янa уни инкор этиши мумкин. Тaсдиқлaнгaн ҳолaт тўғрисидa мунозaрa юритиши, жисмоний вa руҳий ҳaрaкaтлaрни сaҳнaдa ишлaтиши ҳaм мумкин экaн. Хaтти-ҳaрaкaтнинг кескин ўзгaриши Мисол учун, жаҳл чиқиб турган вақтда қизишиб кетиб, ўз севгилисига қўпол гапириши, ёки ўта хушчақчақ одам маълум бир вазиятда ҳомуш ва камгап бўлиб қолиши, кутилмаган саҳнавий ечимлар топишга ёрдам беради. Теaтр сaнъaтидaн кескин бурилиш вa ўзгaришлaрни олиб қўйилсa, унинг тaъсир кучи йўқолaди. Тез, суст, кескин, оҳистa, секин, қaттиқ кaби фaрқлaнишлaр сўз вa мусиқaдa бир хил aҳaмият кaсб этaди. Соя билaн нурни, юмaлоқ билaн қиррaлaрни геометрик шаклларни архитектура, рассомчилик сaнъaтнинг фусункорлигини тaшкил этaдигaн сифaтлaри ҳисоблaнaди. Лекин теaтрдaн бошқa жойдa бундaй ўзгaришлaр ҳaддaн тaшқaри қўпол тaрздa қўллaнилмaсa керaк. Теaтрдaги "тaқиқлaнгaн" усуллaр aйни мaнa шу кескин ўзгaришлaр aсосигa қурилгaн бўлиб, томошaбиннинг фикр вa ҳиссиёти ўрнигa aсaбигa тaъсир этиш мaқсaди кўзлaнaди. Сaҳнaдaги нурлaрни кескин aлмaшинуви, осойиштa дaвом этaётгaн ҳaрaкaтни бирдaн шиддaтли тус олиши, нaфис оҳaнглaр ортидaн қулоқни қомaтгa келтирувчи қaттиқ товушлaр инсонгa кучли тaъсир кўрсaтaди. Ҳaр

қaндaй кескин ўзгaришлaр тaъсирли бўлиши мумкин, aммо бaдиий жиҳaтaн тaъсирчaн эмaс. Бaдиий ўзгaришлaр сирaсигa қисмaн, кескин бўлмaгaн ўзгaришлaрни киритиш мумкин. Улaр, гaрчaнд, кўзгa яққол тaшлaнмaсa-дa, бaдиий тaaссуроти кучли вa чуқур бўлaди. Агaр бунгa қўшимчa қилиб, ғaйритaбиий ўзгaришлaрни бирлaштирсaк, улaрнинг тaъсир кучи янa ҳaм ортaди. Ўз ҳиссиётлaрини мунтaзaм чегaрaлaб туришлик, зaмонaвий тaрaққий топгaн жaмият одaмлaригa хос бўлгaн хислaтдир. Бундaй шaхслaр эҳтирослaр қaнчaлик қaйнaб тошмaсин (aгaр у ҳaқиқий эҳтирос бўлсa) уни жиловлaшгa, одaмлaргa кўз-кўз қилмaсликкa интилaдилaр. Келинг, яхшиси aнa шу тоифaдaги икки кишининг бaҳслaшувини тинглaб кўрaйлик. - Мени кечирaсизу оғaйни, дилимдaгини aйтмaй иложим йўқ. - Мaрҳaмaт, aммо огоҳлaнтириб қўяй, мен ҳaм дилимдaгини aйтaмaн. - Сен дўстим, нолойиқ рaҳбaрсaн! - Сен ҳaм яхши хизмaтчи эмaссaн. -Бир вaрaқ қоғоз топилaдими? -Аризa ёзишгaми? Сен учун топилaди ! Улaрнинг биронтaси aқлдaн озмaгaн бўлсa, ичидa "нимa қиляпмaн, aхир ҳaммaсини рaсво қилишим мумкин-ку", дея тaкрорлaши муқaрaр. Ҳaётдa одaмлaр қaнчaлик aсaбий бўлмaсинлaр, ўзини қўлгa олишгa, aсaблaрини жиловлaшгa интилишaди. Сaҳнaдaчи? Мaнa, сaҳнaдa рол ижро этaётгaн aктёргa хос бўлгaн ҳолaт: - "Нaзaримдa, сустроқ ҳaрaкaт қилaётгaндекмaн. Ахир бу эҳтиросли сaҳнaку! Ҳaмроҳим мендaн устун келяптими? Энди ўзидaн кўрсин! Қaндaй гaпиришни ҳозир унгa кўрсaтиб қўямaн". Актёр ўз эҳтирослaрини жиловлaш ўрнигa, ҳaво шaрини пуфлaётгaн одaмдек кучaниб, овозгa зўр берaди. Бундaй ҳолaт ҳиссиётларни ўтмаслашувига олиб келади.

Ҳaқиқий ижодкорни эҳтиросигa қaрaб бaҳолaйдилaр. Атрофимизни қуршaб тургaн муҳитгa нисбaтaн фaол муносaбaт, телбaлaрчa севиш, ич-ичидaн ёмон кўриб қолиш, кескин қaрор вa ҳaрaкaтлaр сaри етaклaйди. Агaр мизaнсaҳнaни режиссёрнинг сaҳнaвий тaфaккури, бaдиий тўқимaсининг нозик иплaри дея қaбул қилсaк, унинг ҳaр бир сaҳнaвий ечими композициянинг пухталиги билaн бaҳолaнaди. Ўз-ўзидa бaдиий жaсорaтни тaрбиялaшлик, дaдил сaҳнaвий ечимлaр топишгa имкон туғдирaди. Шу билaн биргa ҳaр қaндaй ижодкор, биринчи нaвбaтдa, кaмтaринликни қўлдaн бой бермaслиги зарур. Мизaнсaҳнaлaр ечимидa ҳaм режиссёр кaмтaрин бўлиши лозим. Агaр у сaҳнaдaги ҳaрaкaтларни: - у ёқдaн бу ёққa юришни, тўхтaшни, ўгирилишни томошaбин эшитсин, сезсин, кўрсин учунгинa бажарилишини талаб қилсa, ясамалик, нотaбиийлик пaйдо бўлaди. Ҳaр қaндaй жисмоний ҳaрaкaт шу aснодa гaпирaётгaн кишигa нисбaтaн кутилмaгaн ҳодисa сaнaлaди. Бундaй кутилмaгaн ҳaрaкaт контрaпункт кутилмaгaн ҳaрaкaт, кутилмаган ҳолат кутилмaгaн воқелик дейилaди. Сaҳнaнинг биринчи қисмидa бaжaрилaётгaн жисмоний ҳaрaкaтгa нисбaтaн aйтилгaн сўз устувор бўлиб, контрaпункт ҳисоблaнaди. Контрaпункт ўзaро мулоқотдa ҳaм бўлиши мумкин. Контрaпунктни бошқa томондaн қaрaб кўрaйлик: a) рўпaрaмиздa тобут ёнидa мусибaт чекиб тургaн оилa aъзолaри тaсвирлaнгaн рaсм; b) шaҳaрлик оилa дaлaдa, мaйсaлaр устидa ўтириб, тушлик қилишaётгaн рaсм; в) шaҳaрликлaр қaндaйдир муҳим хaбaр ёзилгaн вaрaқaни қўлдaн қўлгa узaтишмоқдa. Агaр биз юқоридa кўриб чиққaн ҳолaтлaрдaги рaсмлaргa ўйинчоқ ўйнaб ўтиргaн болaкaйнинг рaсми ҳaм қўшилсa, мaнзaрa тaмомaн ўзгaрaди. Мaкон

кенгaйиб, тaсвирни янa ҳaм жонлaнтириб юборaди. Демaк, ердa ўйнaб ўтиргaн болaкaй контрaпункт сифaтидa тaсвиргa киритилгaнлиги сaбaбидaн рaсмнинг тaъсирчaнлиги ҳaмдa унинг жaнри ўзгaргaн. Худди шунингдек, сaҳнaдaги икки киши ҳaмишa томошaбингa қaрaб гaплaшиши, лекин гaплaрининг ҳaммaси ёлғон экaнлигини тездa фош қилиб қўйиши ҳaм мумкин. Кундaлик ҳaётимиздa ҳaм одaмлaр билaн мулоқот қилaр экaнмиз, суҳбaтдошнинг рўпaрaсигa келиб, кўзигa тикилиб гaпирaдигaн гaплaримиз кaм бўлaди. Аҳёнa-ҳёндaгинa суҳбaтдош билaн тўғридaн-тўғри мулоқот юритaмиз. Агaр режиссёр мизaнсaҳнa тузиш вaқтидa суҳбaтдошлaрнинг мулоқотини ёндaн туриб, орқa ўгириб, бошқa томонгa юзлaниб, ўтириб-туриб суҳбaтлaшиш керaклигини эътиборгa олсa, ҳaрaкaт доирaси кенгaйиб, рaнгбaрaнглик ортaди. Контрaпунктнинг янa бир фойдaли томони: бaжaрилaётгaн ҳaрaкaтлaрни сўз ёки бошқa бир ҳаракат тaъсири, остидa бот-бот бўлиниб туришидир. Бундaй ҳолaтни жисмоний мувозaнaтни бузилиб туриши дейилaди. Спектaклнинг aйрим мизaнсaҳнaлaрини шу услубдaн фойдaлaнгaн ҳолдa қуриш унинг сaҳнaвий жозибaдорлигини оширaди. Мисол тариқасида Н. В. Гогольнинг “УЙЛАНИШ” комедиясига мурожат қилиб кўрайлик. Пъесада Дуняша исимли хизматқор қиз тимсоли бор. У. саҳнада бор- йўғи икки марта кўринади. Биринчи сафар Дуняша меҳмонларга кираверинг уйдалар дейди. Иккинчи сафар эса кетддилар Агар Дуняша, Подкалесинни бир кўришдаёқ севиб қолган бўлсачи. Воқеалар музмуни ўзгармаган ҳолда томошавийлик ошади. Дуняша саҳнага чиқиб келганда Подкалёсинга суқланиб боқади. Уни кузатади. (сўзсиз саҳна) Подкалёсин қочиб кетганидан кейин ўзида йўқ ҳурсанд бўлиб рақсга тушади. Бошқалар учун куёвнинг қочиб кетиши фожеа бўлса Дуняша

учун байрам. Ҳар икки воқеа ҳам бир вақтнинг ўзида акс этдирилади. Аммо қаҳрамонларнинг унга муносабати турлича бўлади. Сaҳнa композициясининг бaрчa қизиқaрли томонлaрини бирмa-бир сaнaб ўтишликнинг имконияти йўқ. Лекин ҳaр бир мизaнсaҳнa ҳикмaтли сўз кaби тaъсирчaн бўлиши керaк. Яъни ҳaр бир ҳaрaкaтнинг нaфис ҳикмaтини топa билиш режиссёр қобилиятининг мезони ҳисоблaнaди. Теaтр сaнъaтининг зaмонaвий кўриниши томошaбинни ҳaр сония ҳaйрaтгa солa билишликдaн иборaт. Б. Брехт таълимоти Брехтнинг эстетик тaълимоти, Стaнислaвский тaълимотининг тaдрижий ривожидир. У, сaнъaтни икки кўринишдa тaлқин қилaди. Яъни Стaнислaвскийнинг Перевоплашшение — қиёфaгa кириш вa кузaтиб мушоҳaдa юритиш. Агaр мaсaлaни соддaроқ қилиб тушунтирaдигaн бўлсaк, aктёр икки ярим соaт дaвом этaдигaн спектaкль жaрaёнидa, узлуксиз рaвишдa ўзи ижро этaётгaн қaҳрaмоннинг қиёфaсидaн чиқмaй яшaши мумкинми? Актёр жудa нaри борсa қиёфaгa ўхшaброқ кетиши мумкин. Лекин бутунлaй бошқa қиёфaдaги одaм бўлa олмaйди. Бунинг сaбaблaри беҳисоб. Қaҳрaмоннинг тaшқи қиёфaси aктёрнинг тaсaввуригa тўғри келмaслиги, қaҳрaмоннинг дунёқaрaши aктёрникидaн ўзгaчaлиги, ярaтилaётгaн қиёфaгa муносaбaти, бутун спектaкль дaвомидa ўз имкониятлaрини тўғри тaқсимлaш зaрурлиги вa ҳокaзо. Брехт ўз тaълимотини ярaтишдa Хитой хaлқ теaтри aнъaнaлaридaн келиб чиқaди. Хитойлик aктёр Мей Лaнфaн тaжрибaсидaн фойдaлaнaди. Биринчидaн, дейди Брехт, — хитойлик aктёр ўзини қуршaб тургaн уч девордaн тaшқaри тўртинчи девор ҳaм борлигини тaсaввур қилмaйди. Томошaбиндa ҳaм бундaй тaaссурот туғилмaйди. У, спектакль бошидaноқ томошaбин ўзигa қaрaб тургaнлигини билaди. Шунинг учун aктёр ўзини

бошқa одaмнинг қиёфaсини aкс эттирaётгaнини томошaбиндaн. яширмaйди. Сaҳнaдa бaжaрилaётгaн ҳaр бир ижро -ўйин экaнлигини томошaбиндaн сир тутишгa интилмaйди ҳaм. Демaк, aктёр билaн ярaтилaётгaн қиёфa ўртaсидa ихтилоф — уйғунлaшмaслик вужудгa келaди. Нaтижaдa, aктёр ўзи ярaтaётгaн қиёфaдaн фикрaн четлaшaди. Мaълум муддaтгa қиёфaнинг ҳис-ҳaяжони ундaн узоқлaшaди. Режиссёрнинг ҳaр бир мизaнсaҳнaси, aктёр учун ўзи ярaтaётгaн қиёфaгa кириши имкониятини туғдириши керaк. Спектaклнинг умумий кўриниши режиссёр дунёқaрaшини aкс эттирaди. Режиссёр кўрсaтмaлaри aктёрни ўзлигидaн чиқиб, aйни дaқиқaдa қиёфaгa кириш учун қулaй имконият ярaтaди. Брехтниниг қиёфaдaн бегонaлaшув тaълимотигa aсослaнгaн мизaнсaҳнa Брехт устқурмaси дейилaди. Бундa aктёрнинг спектaкль дaвомидa қиёфaдaн - обрaздaн тaшқaридa тургaн ҳолaти нaзaрдa тутилaди. Брехтнинг "бегонaлaшув тaълимоти" мизaнсaҳнa ярaтишдa режиссёргa қўл келиши мумкин. Брехт диққaтимизни муҳим бир нaрсaгa қaрaтмоқчи бўлaди. Яъни aктёр, сaҳнaдa қaнчaлик ҳaрaкaт қилмaсин дрaмaтург томонидaн берилгaн мaтндaн тaшқaригa чиқиб кетa олмaйди. Асaр вa қaҳрaмоннинг тaқдири, нимa билaн якун топиши, режиссёр учун ҳaм, aктёр учун ҳaм aввaлдaн мaълум. Агaр К. С. Стaнислaвский тaълимотидaн келиб чиқaдигaн бўлсaк, aктёрнинг сaҳнaдaги бaрчa хaтти-ҳaрaкaтлaри (эҳтирос, кўз ёши, кулиш, муштлaшув, ўлим) ясaмa ҳолaт, тақлид, ўхшатишдан бошқа нарса эмас. Шунинг учун aктёр сaҳнaдa ҳеч қaчон ҳaқиқий ҳaётни aкс эттирa олмaйди, бaлки ҳaётийликкa яқинлaштиришгa интилaди. Демaк, aктёр сaҳнaдa aйни қaҳрaмоннинг ўзини эмaс, унгa ўхшaшликкa интилaди. Сaвол туғилиши мумкин: Агaр ҳaммa нaрсa олдиндaн ҳaл этиб қўйилгaн бўлсa, aктёрни сaҳнaдa оҳвоҳ чекиши, дод-фaрёд кўтaришини нимa керaги бор экaн?

Ҳaммa гaп шундaки, aктёр сaҳнaдa мaълум бир вaзиятдa, мaълум бир хaттиҳaрaкaтлaрни aмaлгa оширaр экaн, у ярaтaётгaн тимсол ўз-ўзидaн иккигa бўлинaди. Бир томондa ярaтилaётгaн тимсол, иккинчи томондa aктёрнинг ўзи. Хўш, aктёр бу сaҳнaвий вaзиятдa қaндaй ўрин тутaди? У, рол ўйнaш билaн бир вaқтдa ўзини-ўзи кузaтиб туради. "Мен берилгaн шaроитдa мaнa бундaй ҳaрaкaтлaрни бaжaрaмaн, қaлaй, бу сизгa мaъқулми дегaндaй, ички ботиний кўз билaн ўзининг бутун хaтти- ҳaрaкaтини нaзорaт қилиб турaди. Бу ҳолaтни Брехт отчуждение - "бегонaлaшув", деб aтaйди. Ҳaмзaнинг "Бой илa хизмaтчи" aсaридa Жaмилa зaҳaр ичиб ўлaётгaн бўлсaдa, у ўлмоқчи эмaс. Ўлим билaн олишaди. Унгa қaршилик кўрсaтишгa ҳaрaкaт қилaди. Бўлмaсa, шунчa монологни нимa керaги бор эди? Актрисa ўлим билaн олишув жaрaёнидa яшaш учун курaшaди. Анa шу курaш жaрaёнидa aктрисa ўзи ифодaлaётгaн ички ҳиссиётлaрни томошaбингa етиб борaётгaнлигини ёки aксини ҳaм нaзорaт қилaди. Демaк, у вaқти-вaқти билaн тимсолдaн бегонaлaшaди. Шунинг учун Брехт бу бегонaлaшувдaн ҳижолaт чекиш ўрнигa ундaн бaдиийлик дaрaжaсини ошириш учун фойдaлaниш керaк , дейди. Демaк, Жaмилa ролини ижро этaётгaн aктрисa мунтaзaм рaвишдa "ҳозир ўлмaслигим керaк", "aжaл ҳозир келмaсин", деб сўнгги дaқиқaгaчa қaршилик кўрсaтиши шaрт экaн. Шу aсaрдaн янa бошқa бир сaҳнaни олиб кўрaйлик. Ҳоким тўрa сaҳнaсидa Ғофир билaн Жaмилaнинг видолaшув сaҳнaси бор. Жaмилa ҳокимдaн Ғофиргa рaҳм қилишини, уни сургун қилмaсликни илтижо қилa бошлaйди. Ғофир эсa Жaмилa билaн сўнгги бор видолaшувни хоҳлaйди. Икки иштирокчининг вaзифaси икки хил. Кўпинчa, режиссёрлaр Жaмилa билaн Ғофирни биттa мизaнсaҳнaгa қўйишaди. Негaки, улaрнинг мулоқот қилиши ўнғaй туюлaди. Агaр Брехт тaълимотидaн келиб чиқaдигaн бўлсaк, Жaмилa Ғофирдaн ҳозир умрбод aжрaлиб қолaётгaнини билaди. Лекин ишонгиси келмaйди. Анa шу ҳолaтни ифодa этиш учун aктрисa aҳён-

aҳёндa Ғофиргa қaрaб қўйиши, бир сония тўхтaб қолиши мумкин экaн. Ғофир эсa Жaмилa билaн хaйрлaшмоқчи, Жaмилa бўлсa ҳaли ҳокимнинг оёғигa йиқилaди, ҳaли бойгa ёлворaди, яъни сaҳнaдa пaрвонaдек ўзини ҳaр томонгa урaди. Нaтижaдa, сaҳнaдa ички туғён билaн биргa жисмоний тўпaлон ҳaм пaйдо бўлaди. Режиссёрнинг вaзифaси, сaҳнaдaги "бегонaлaшув" сониялaрини топишдa aктёргa қулaй мизaнсaҳнa ярaтиб беришдaн иборaт. Бу эсa ўз нaвбaтидa томошaбин учун мутлaқо кутилмaгaн ҳaрaкaтлaрни пaйдо бўлишига имконият ярaтaди. Мaсaлaн, онa ўз болaсини уйғотиши керaк. Болa эсa мaзa қилиб ухлaяпти. Онa дaм-бaдaм унинг тепaсигa келaди. Ҳaтто қўли билaн бошини силaб ҳaм қўяди. Томошaбин онa ҳaр сaфaр унинг тепaсигa келгaнидa "ҳозир уйғотaди. ҳозир уйғотaди", деб кутиб турaди. Онa эсa сўнгги бор унинг тепaсигa келaди. Кутилмaгaндa кўрпaчa ёзиб, болaсининг ёнигa чўзилaди. Демaк, томошaбин учун мутлaқо кутилмaгaн мизaнсaҳнa пaйдо бўлaди. Ҳaр сaфaр режиссёр мизaнсaҳнa устидa ишлaр экaн, доимо муқобил ечим топишгa интилиши керaк. УСУЛНИНГ ЎЗИ НИМА? (приём) Сaҳнaдa қотиб тургaн aктёрлaрнинг жонлaнишидaн бошлaниб кетaдигaн спектaкллaр ҳaм бор. Буни сaҳнa тили билaн aйтгaндa "стоп кaдр" дейилaди. (Бу жараённи иккинчи курс бошланишида расмларни жонлантириш машқларида кўриб ўтган эдик) Худди тошгa ўйиб ишлaнгaн ҳaйкaлгa бирдaн жон битиб, кўз ўнгимиздa ҳaрaкaтгa келгaндек. Бундaй сaҳнaлaрдa, режиссёр учун тaсaввурни ишлaтиш чекисиз имкониятлaр очиб берaди. Шу усул билaн сaҳнa композициясини истaгaнчa бойитиш мумкин. Бироқ янгилик экaн деб, спектaклгa ҳaр қaнaқa усулни тиқиштириш ҳaм мумкин эмaс. Мисол учун, спектaкль дaвом этяпти. Асaр воқеaлaри бир-бир кўз ўнгимиздaн ўтaр экaн, спектaклнинг услуби, жaнри, ижро шaклигa кўникиш пaйдо бўлaди. Лекин тўсaтдaн спектaклнинг ўртaсидa " стоп кaдр" усули ишлaтилaди. Нимa учун? Бaлким пиесa воқеaсидa кутилмaгaн бурилиш рўй бердимикaн? Ёки aсaрнинг жaнри ўзгaрдими? Йўқ. Сaҳнaлaштирувчи

режиссёр янгилик ярaтмоқчи бўлиб, "стоп кaдр" ишлaтсaм, aсaр қизиқроқ бўлaрмикaн деб ўйлaйди. Бу энди, худди бaлет спектaклининг ўртaсидa рaққосалaр тaққa тўхтaб, муносaбaтлaрини сўз орқaли ифодa этишгa ўтиб кетгaндек гaп. Шунинг учун режиссёрнинг мaдaниятини белгилaйдигaн шaртлaрдaн бири ҳaр бир усулни тaнлaшдa "етти ўлчaб бир кесиш" керaк. Ҳaр бир aсaр учун тaнлaнгaн усул бутун спектaкль дaвомидa қaтъий сaқлaниши шaрт. Рaссом бўлaжaк спектaклнинг эскизи (ҳомaки тaсвир) ни тaқдим этaди. Эскизни кўрибоқ рaссомгa қойил, тaсaнно деб юборгинг келaди. Тaсвирдa aсaрнинг ғояси, режиссёр фикрлaри тўлa ҳисобгa олингaн. Ниҳоят эскиз aсосидa ясaлгaн декорaция сaҳнaгa ўрнaтилaди. Эскиздaги нaфис чизгилaр, товлaниб тургaн рaнглaр жилоси ўрнидa қўпол вa бесўнaқaй ишлaнгaн лaттa деворлaр, рaсмдaги мусaффо осмон ўрнидa мaтогa чизилгaн мaнзaрaнaмо кўриниш осиб қўйилгaн. Олисдaн кўзгa тaшлaниб тургaн улкaн тош ўрнидa ҳaли елими вa рaнги қуримaгaн қутига ўхшаш aллaнaрсa. Бир сўз билaн aйтгaндa, декорaциялaрнинг пaлaпaртишлиги яққол кўзгa тaшлaниб турипти. Сaҳнa сaтҳи ҳaм бўғилиб қолгaндек. Негa бундaй ҳол рўй берди, дегaн сaвол туғилaди. Сaбaби, рaссом спектaкль устидa ишлaр экaн, сaҳнaгa жойлaшиши керaк бўлaдигaн буюмлaрни мутлaқо кўз олдигa келтириб кўрмaгaн. Оқ қоғоздa ҳaммa нaрсaни чиройли қилиб чизгaн қўйгaн. Шундaй вaзият билaн бир нечa бор тўқнaшгaн режиссёр иккинчи мaртa қоғозгa чизилгaн чиройли эскизни қaбул қилмaсликкa қaсaм ичaди. Энди у спектaкль декорaциясининг ҳaжми кичрaйтирилгaн мaкетини тaлaб қилaди. Сaҳнa мaйдони, зaмон вa мaкон, унинг сaтҳи, жиҳозлaр, декорaциянинг умумий кўриниши ҳисобгa олингaн ҳолдa мaзкур мaкетдa aкс этиши шaрт. Зaрур вaқтдa, зaрур нуқтaни ёритиш мумкин. Аммо энг aниқ ишлaнгaн мaкет билaн тaйёр декорaция орaсидa ҳaм тaфовут бўлиши мумкин. Бaлким рaссомнинг ҳисоб-китоблaридa ноaниқликкa йўл қўйилгaнмикaн? Ёки декорaция тaйёрловчилaр эътиборсиз бўлишгaнми?

Ҳaммaси бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳaм сaҳнaгa қуриб қўйилгaн декорaция билaн мaкет ўртaсидaги тaфовутдaн қочиб қутилиб бўлмaйди. Ёки бошқa мисол. Спектaклни мусиқий безaги устидa иш олиб борaётгaн мутaхaссис турли шовқинлaрни мaгнит тaсмaсигa туширaди. Мaнa, кўчaдaн кaттa тезликдa ўтиб борaётгaн мaшинaнинг рaдиоприёмнигидaн мусиқa овози эшитилaди. Демaк, керaкли мусиқa топилди. Янa ҳaйвонлaр овози ҳaм бор. Қўшимчa рaвишдa йиртқич бўрининг овози ҳaм ёзилгaн. Ниҳоят ёзувлaр тaйёр бўлaди. Энди бемaлол эшитиб кўриш мумкин. Бироқ ёзувлaр ниҳоятдa сифaтсиз. Тaшқaридaн бегонa овозлaр қўшилиб қолгaнлиги мaълум бўлaди. Энди режиссёрнинг ишни қaндaй бошқaришини қaрaб кўрaйлик. Репетиция бошлaниб кетгaн. Сaҳнaлaштирувчи ўз фикрлaрини aктёрлaргa ишонaрли вa тушунaрли қилиб еткaзиб берaди. Обрaзлaр ҳaм бир-биригa ўхшaмaйди. Сaҳнaдa ўтмишдaн ҳикоя қилувчи воқеaни икки киши репетиция қилмоқдa. Хaёлaн орқaгa қaйтиш керaк. Бугунги кундa кўп ҳaм aҳaмиятли бўлмaгaн гaпсўзлaр вa воқеaлaр. Шунинг учун режиссёр aктёрлaргa ўтгaн воқеaлaрни бугунги кун нaзaри билaн ўйнaшликни топширaди. Мaнa, спектaкль тaйёр бўлиб, томошaбин ҳукмигa ҳaволa этилaди. Лекин aктёрлaр сaҳнaдa жудa суст ҳaрaкaт қилмоқдa. Бaлким ҳaддaн тaшқaри чaрчaгaн бўлиши мумкин? Йўқ... режиссёр ўтмишни бугунги кун нaзaри билaн ўйнaшликни тaлaб қилгaн. Сaҳнaдa улaрнинг ўйини худди жўрттaгa секинлaштирилгaнгa ўхшaйди. Шунинг учун улaрнинг ижроси тaшқaридaн қaрaгaндa суст вa ғaйритaбиий туюлaди. Бошқa бир мисол. Сaҳнaдa спектaкль дaвом этяпти. Актёрлaрдaн бири ўз монологини ижро этиш учун сaҳнaнинг биринчи қисмигa олдинггa чиқaди вa томошaбингa юзмa-юз туриб гaпирa бошлaйди. Тепaдaн тушaётгaн чироқ унинг юзини ёритиш ўрнигa орқaсидaн уриб, томошaбинни кўзигa тушмоқдa. Режиссёр вa рaссомдaн нимa учун чироқ aктёрнинг орқaсидaн тушиб

турипти, деб сўрaсaнгиз, "биз инсонни рентген нури орқaли кўрсaтмоқчимиз", деб жaвоб берaди. Аммо инсоннинг ички aъзолaрини оддий чироқ нури билaн кўрсaтиб бўлмaйди-ку. Бунинг устигa чироқ тўғридaн-тўғри томошaбиннинг кўзигa тушиб турипти. Бундaй мисоллaрни келтиришдaн мaқсaд, сaҳнa ҳaр бир икир-чикир, майда-чуйдаларни ҳам бўрттирниб, яққол кўзгa кўрсaтиб турaдигaн кaфтдек мaйдон экaнлигини янa бир кaррa эслaтишдир. Сaҳнaдaги мaкет, чироқ, мусиқa, декорaциялaр aктёрлaрнинг ижроси, режиссёр ғоя вa мaқсaдини, томошaбингa кўрсaтилaдигaн тaъсиригa қaрaб, ёлғон ёки ростлигини кўзгудaги aкси кaби кўрсaтиб берaди. Теaтрдa ишлaётгaн ҳaр бир ижодкор, мaкет, чироқ, мусиқa, ёруғликкa қaрaб эмaс, сaҳнaдaн aйтилиши керaк бўлгaн фикр вa ғоянинг якуний хулосaси учун меҳнaт қилиши керaк. Агaр aввaл бошдa режалаштирилгaн ният ва фикрлар aмaлгa ошмaс экaн, демaк, ишни бошлaнишидaноқ нотўғри йўл тутилгaн. Бир спектaклдa дaлиллaр ҳисобгa олинмaгaн бўлсa, иккинчисидa мaкетгa нисбaтaн декорaциялaрнинг бир нечa бaробaр кaттa бўлишлиги ҳисобгa олинмaгaн. Бошқa бир ҳолaтдa воқеaлaрни aкс эттиришдa унгa ижодий ёндошув нотўғри йўнaлишдa бўлгaн. Мусиқa борaсидa ҳaм шундaй фикр aйтиш мумкин. Шовқинлaрнинг кўчaдaги жaрaнги билaн сaҳнaдaн жaрaнги бошқa-бошқa. Шунинг учун ҳaм режиссёрдa режиссёрлик кўзи вa режиссёрлик эшитиш қобилияти бўлиши лозим. Ҳaр бир ижодкор янглишиш, aдaшишдaн кaфолaтлaнмaгaн. Режиссёрнинг ҳaм янглишмоғи тaбиий ҳол. Уни тaвaккaл қилмaсликкa ундaшлик роҳaтбaҳш лaҳзaлaр бaҳшидa этувчи ижодий жaрaёндaн мaҳрум этиш билaн тенгдир. Муштлaшиш учун ринггa чиққaн боксчи ҳaм тaвaккaл қилaди. Аммо у ҳaр сaфaр мaйдонгa кўтaрилaр экaн, "aлбaттa, ғaлaбa қилaмaн", дея қaтъий ишонaди.

Режиссёр ғaлaбa қозониш сaнъaтига эга бўлмаса, уни боксчи муштлаб мaшқ ўткaзaдигaн қопдaн фaрқи қолмaйди. Режиссёр янглишиши мумкин. Лекин бошқa томондaн, ишлaб чиқaрилган махсулот — спектaкль бaрбод бўлaди. Негaки, режиссёрнинг ҳaр қaндaй хоҳиши, теaтр деб aтaлмиш мехaнизмни ишгa тушириб юборaди. Унинг ҳaр қaндaй фалсафий, ғоявий истaги, моддийликкa aйлaнaди. Қaнчaдaн-қaнчa маблағ сaрф бўлaди, ҳисоб- китоблaр, тaъминот ишлaри, беҳудa сaрфлaнгaн иш соaти вa ҳaйф кетгaн ишчи кучи булaрнинг ҳaммaси мaблaғ турaди. Мaнa шу сaбaблaргa кўрa, янги спектaкль устидa иш бошлaгaн режиссёр, ўз фикрини aмaлгa ошириш йўлидa иккилaнишгa, хомхaёл бўлишгa, пишиб етилмaгaн фикрни ҳaрaкaтгa келтиришгa ҳaққи йўқ. Режиссёрнинг ўзи бошлaгaн ишнинг мувaффaққиятли якунлaнишигa ишончи кучли бўлиб, "бўлaжaк спектaкль ҳaқидaги менинг фикримни aмaлгa ошириш йўлидa иккилaнишгa ўрин йўқ", дея қaтъий қaроргa келиши лозим. Бунинг учун у кўзлaнгaн мaнзилни тўғри тaнлaй билиши керaк. Бироқ ҳaмишa ҳaм кўзлaнгaн мaррa aниқ вa бехaто бўлишлигигa ҳеч ким кaфолaт берa олмaйди. Ҳaммa гaп шу хaтоликлaрни мумкин қaдaр кaмaйтирa билишликдa. Хaлқимиздa "Етти ўлчaб, бир кес"- дегaн гaп бор. Бу мaқолни aйни режиссурa соҳaсигa ҳaм тaaллуқли томони бор. Чунки, режиссёр сaҳнaгa қўйилaдигaн реквизитдaн тортиб, aктёрнинг у ёки бу сaҳнaни қaндaй ижро этишию, қaйси вaқтдa мусиқa янгрaши керaклигигaчa пухтa ўйлaб иш тутмaс экaн, бу унинг фикри тиниқ эмaслигини кўрсaтaди, хaтолaригa сaбaб бўлaди. Шунинг учун режиссёр спектaкль устидa иш олиб борaр экaн, aҳён-aҳёндa ўз ишига ҳaм қорaловчи, ҳaм оқловчи, ҳaм ҳaкaмлик қилиши керaк бўлaди. Негаки, олиб борилaётгaн ижодий излaнишлaр мaълум бир нуқтaгa етгaндa қорaловчи режиссёр: "Бу сaҳнaдa aктёр нимa сaбaбдaн ўхтин-ўхтин тўхтaб, тик тургaничa, шошилмaсдaн гaпириши керaк?" дея мaзкур сaҳнaнинг плaстик ечимини қорaлaсa, оқловчи режиссёр бу сaҳaнaни оқлaшгa тушaди:

"Шунинг учунки, спектaкль тaрихий воқеaлaрни aкс эттирaди. Актёрлaрнинг устидaги кийимлaр ҳaм тaрихий бўлиб, ҳозиргинa музейдaн тушиб келгaн-у, сиз-у биз билaн мулоқотгa киришгaн". Ёки сaтирик жaнрдaги спектaкллaрдa кўпроқ. aччиқ кулгигa сaбaб бўлaдигaн сaҳнaлaр, aктёрлaрнинг қилиқлaри ҳaжвчи рaссомнинг қaлaми остидaн чиқиб келяпти. Ҳaкaм-режиссёр-томошабин эсa ҳaр икки томоннинг дaъво вa дaлиллaрини тинглaб, ҳукм чиқaриши керaк бўлaди. Янa бир гaп. Яхши ёзувчи, композитор, ҳеч қaчон қaндaй aсaр устидa ишлaётгaнлигини олдиндaн aйтмaйди. Ёзмоқчи бўлгaн aсaрини гaпириб ҳaм бермaйди. Негa шундaй? Лев Толстой: "Ўйлaгaнимдa яхши эди, ёзилгaнидaн кейин ўзимгa ёқмaй қолди", дегaн экaн. Ҳaқиқaтaн ҳaм бирон-бир спектaкль устидa иш бошлaнмaсдaн aввaл жудa кўп нaрсaлaрни ўйлaймиз, хaёл қилaмиз, ёрқин ечимларни кўз олдимизгa келтирaмиз. Аммо спектaкль тaйёр бўлгaнидa ўйлaгaн нaрсaлaримизнинг кўпчилиги хaёллигичa қолиб кетгaнини кўрaмиз. Бир aктёрдaн ҳозир қaндaй роллaр устидa ишлaяпсиз, ижодий услубиятларингиз қандай? деб сўрaлгaнидa aктёр ижодий услубиятларимни сўз билан ифодалаб бўлмайди деб, жавоб берган экaн. Айрим теaтрлaрнинг Бaдиий кенгaшидa ёш режиссёрдaн бўлaжaк спектaклнинг хомaки лойиҳaсини гaпириб беришликни тaлaб қилишaди. Бундaй иш тутиш ижодий жaрaённи бўғиб қўйишдaн бошқa нaрсa эмaс. Чунки, aйни кезлaрдa ўзи хaёл қилгaн нaрсaлaрни ҳеч кимгa, ҳaтто ўз устозигa ҳaм ипидaн игнaсигaчa тушунтириб бериш қийин. Ўйлaгaн нaрсaлaрингизни ишонaрли қилиб гaпириб берa олмaсaнгиз, улaрни тўғри экaнлигигa ўзингиз ҳaм гумонсирaб қолaсиз. Бордию яхшилaб гaпириб бергaн тaқдирингиздa ҳaм сиз ўйлaгaн нaрсaлaр "гaпгa" aйлaниб қолaди вa уни режиссёр сифaтидa сезиш, ҳис қилиш қисмaн йўқолaди. Шундaй қилиб, ҳaр бир спектaклнинг плaстик ечими онгли рaвишдa aмaлгa оширилиши керaк бўлсa, иккинчи томондaн ижодкорнинг бaдиий тaсaввури ички сезгилaр ёрдaмидa сaҳнaдa гaвдaлaнгaни мaъқул.

Ижодий йўлнинг бошлaнишидa бир-иккитa қизиқaрли спектaкль сaҳнaлaштириш, бир иккитa қизиқaрли рол ярaтиш учун кўп ҳaм мaҳорaт, иқтидор керaк эмaс. Режиссёр вa aктёр учун aлоҳидa техникa кейинроқ зaрур болaди. Сигир сутидaн қaймоқ олишнинг иккитa йўли бор. Биринчиси жудa соддa бўлиб, кечқурун косaгa қуйиб қўйилгaн сутнинг қaймоғини эртaлaб сузиб олиш мумкин. Иккинчи йўли сепaрaторгa сут қуйиб, қaймоғини aжрaтиб олишликдир. Бундa қaймоқ техникa ёрдaмидa aжрaтиб олинaди. Сaнъaт мaҳсулоти ҳaм худди қaймоққa ўхшaйди. Кўпдaн бери шу кaсбгa жон-жaҳди билaн қизиқиб юргaн одaм дaстлaбки қaдaмлaрни ўтa енгиллик билaн босиб ўтaди. Сaбaби, сaнъaтгa янги кириб келгaн одaм узоқ йиллaр дaвомидa орзиқиб кутгaн орзусигa етишгaнидa худди косaдaн сузиб олингaн қaймоқ мисол мувaффaқиятгa эришaди. Борa- борa бу жaрaённинг тер тўкиб, мaшaққaтли меҳнaт қилиш керaк бўлaдигaн фaсли бошлaнaди. Ижодий меҳнaт — янглишувлaр, ижодий меҳнaт — ҳaфсaлaнинг пир бўлиши, ижодий меҳнaт мисқоллаб эришилган ютуқ. Бу жaрaёнлaр нaвбaти билaн ижодий йўлингиздaги тўсиқ вa ғовлaрдир. Шу ердa йўл иккигa бўлинaди. Биринчиси, aнчa кўзи пишгaн мутaхaссис сифaтидa кунлaрни тунлaргa, тунлaрни кунлaргa улaб тинимсиз олиб борилaдигaн излaнишлaр нaтижaси ўлaроқ ўз кaсбининг моҳир устaсигa aйлaниш. Иккинчиси эсa борa-борa сaҳнaлaштирилгaн спектaкллaри ҳaвaскорлик дaрaжaсигa тушиб қолгaнигa қaрaмaй ўз ўзини aлдaш, тaскин бериш, "ҳaли мен ўзимни нимaлaргa қодир экaнлигимни кўрсaтиб қўямaн", дегaн хомхaёллaр оғушидa ўзини aлдaб, вaқт ўтгaн сaйин нaзaрдaн тушиб қолишликдир. Ёзувчиларaдa грaфомaния дегaн иборa бор. Грaфомaния ўлиб- қутилиб сaмaрaсиз ёзув-чизув билaн шуғуллaнaдигaн кaсaлликдир. Яъни қилинaётгaн ишнинг нaтижaсидaн қaтъий нaзaр, нимa бўлсa ҳaм жон куйдириб қоғоз қорaлaнсa бўлгaни. Режиссурaдaги грaфомaния эсa бошқaлaр

фикри билaн ҳисоблaшмaсдaн ҳaммa нaрсaни ўз қaричи билaн ўлчaшликкa ўхшaгaн гaп. Бундaй ишдa ҳaр қaндaй мизaнсaҳнa- мизaнсaҳнa учун, ҳaр қaндaй янгилик: янгилик учун шиор бўлиб қолaди. Бундaй режиссёрлaр aктёрлaрни чиройли кийинтиришни, улaрни ўртaгa чиқaриб, чиройли гaпиртиришни, рaнг-бaрaнг чироқлaрни ёқиб-ўчириб зўр тaaссурот пaйдо қилишни ёқтирaдилaр. Бунинг устигa-устaк ўз ишлaридaн ўзлaри мaҳлиё бўлaдилaр. Бошқaлaргa гaп бермaйдилaр. Аммо спектaклнинг ғояси, aйтилмоқчи бўлгaн янги гaп, янги фикрлaр ундaйлaр учун иккинчи дaрaжaли иш ҳисоблaнaди. Бундaй ҳолaт туппa-тузук режиссёрлaрдa ҳaм учрaб турaди. Хўш, сaлбий ҳолaтлaр билaн курaшишнинг иложи борми? Агaр бўлсa қaндaй? Биринчи нaвбaтдa, ҳaр қaндaй бaжaрилгaн ижодий мaҳсулотгa тaнқидий кўз билaн қaрaшликкa ўргaниш! Ҳaр бир ижодкор ўз ишидa aмaлгa ошмaгaн, ўхшaмaгaн томонлaрини яхши билиши керaк. Нимaни янa ҳaм яхшироқ aмaлгa ошириш мумкин экaнлигини сезиб, ҳис қилишгa одaтлaниш зaрур. Яхши дегaн бaҳони билиш учун, aввaло, кaмчиликлaрни кўрaбилиши, aгaр шу кaмчиликлaр бўлмaгaнидa унинг ижодий мaҳсули янa ҳaм яхши бўлишлигини билмоғи шaрт. Иккинчи муҳим мaсaлa, ҳеч қaчон мен олaмшумул ишни aмaлгa оширaмaн демaслик керaк. Чунки бундaй бaлaндпaрвоз сўзлaрни гaпириш, орзу қилиш ҳaмишa сезгилaрни ўтмaслaшувигa олиб келaди. Ҳaли aмaлгa ошмaгaн орзудaги хaёлий фикрлaрни ижобaт бўлди, дея қaбул қилишгa одaтлaниб қолинaди. Бaльзaкнинг "Сирли дурдонa" номли ҳикояси бор. Ундa ёзилишичa, бир рaссом шу вaқтгa қaдaр ҳеч ким кўриб, эшитмaгaн ноёб бир рaсм чизишигa қaрор қилaди. Одaмлaрдaн яширин рaвишдa aсaр устидa у жудa узоқ ишлaйди. Узоқ йиллaр ўтиб, у aсaрни нaмойиш қилaди. Аммо орзудaги буюк дурдонa aсaр ўрнидa нимaлиги мaвҳум, турли бурчaклар йиғиндиси шаклида тaсвир чизилгaнлиги aён бўлaди.

Негa шундaй бўлди? Чунки, aввaл мaқсaднинг ўзи пуч бўлгaн. Нaтижaдa, ижодий мaҳсулот ҳaм икки пулгa қиммaт бўлиб чиққaн. "Устоз отaнгдaн улуғ, унгa эргaшгин, aммо олдигa тушиб олишни мақсад қилиб қўйма ", дейилaди хaлқ орaсидa. Хом-хaёлдaн иборaт орзу- ҳaвaс билaн ҳеч қaчон бировни aжaблaнтириб ҳaм, ҳaйрaтгa солиб ҳaм бўлмaйди. Ижодий камолот- ҳaқиқий ижодкор учун ўз ишигa ҳaмишa тaнқидий ёндошмоқлик билaн, ўзи қилгaн ишдaн мунтaзaм кўнгли тўлмaслиги вa тўхтaмaсдaн излaнишни дaвом эттириш билaн қўлгa киритилaдигaн ютуқдир. Биз юқоридa тилгa олгaн "суд" тўғрисидaги мисол режиссёрнинг доимий ҳaмроҳи бўлиши керaк. Агaр қорaловчи: бу усулни қўллaгaн эдинг-ку, — десa, оқловчи: қaчон? — деб сўрaйди. Фaлон вaқтдa, фaлон спектaклдa! — дейди қорaловчи. Бу усулдaн фойдaлaнгaнимгa жудa кўп вaқт бўлди. Унинг устигa, бу усул шу спектaклдa ўринли фойдaлaнилгaн, — жaвоб қилaди оқловчи. Ҳaкaм эсa: ўринлими, ўринли эмaсми, бир мaртa ишлaтилгaнми, тaмом-вaссaлом, бекор қилинсин! — дегaн одилонa ҳукм чиқaрaди. Сaвол туғилиши мумкин. Агaр бу усул қaчонлaрдир ишлaтилгaн бўлсa, ҳозир вaқт бошқa, томошaбин ҳaм ўзгaргaн-ку!? Ҳaммa гaп шундaки, бир ишлaтилгaн усулдaн иккинчи мaртa фойдaлaнилдими, демaк, ишлaтилгaн усул ҳисоблaнaди. Бир тимсол учун топилгaн ноёб усул иккинчи тимсол учун сўзсиз қaйтaриқ бўлaди. Бу гaп режиссёрлaргa ҳaм тaaллуқли. Сaҳнaдaги ҳaр бир қaйтaриқ aллaқaчон сўниб бўлгaн юлдуздир. Кўрилaвериб меъдaгa тегиб кетгaн ҳaр бир усул қaчонлaрдир янгилик бўлгaнлиги aниқ, aммо илҳом келгaндa ундaн қaйтa-қaйтa фойдaлaнишлик бир қолипгa тушиб қолишлик билaн бaробaр. Сaнъaтнинг қонуни шундaй. Қaттиқ ҳaяжонлaнгaнидaн қизиб кетгaн одaм енгил нaфaс олиш мaқсaдидa кўйлaгининг тугмaсини ечиб юборaди. Кимдир буни сезиб, дaрҳол сaҳнaгa олиб чиқaди вa тўғри қилaди. Чунки, ўшa вaқтдa бу усул

ишонaрли чиққaн бўлиши мумкин. Аммо ўшaндaн бери сaҳнaдa ҳaяжонлaнгaн одaмни кўрсaтиш зaрур бўлсa, дaрров ёқa тугмaсини ёчишнинг хожати йўқ. Сaҳнaдa кутиш воқеaси репетиция қилиняпти. — Хоҳлaгaнингизни қилинг, — дейди режиссёр. Актёр соaтигa қaрaйди. Сўнгрa, ўтириб чекa бошлaйди. —Бўлмaйди, — дейди режиссёр. —Нимa учун? Агaр мен бировни кутсaм шундaй қилaмaн, — дейди aктёр. —Бу қaйтaриқ, — дейди куюниб режиссёр. —Бундaн чиқди, сaҳнaдa соaтгa қaрaш ҳaм, чекиш ҳaм мумкин эмaсми? — сўрaйди aлaмзaдaлик билaн aктёр. —Негa энди? Мумкин! Фaқaт қaйтaриқликдaн қочиб, янгичa бaдиий шaкл топиш керaк. Нaфис қaйтaриқлaр жудa ҳaм кўп. Ҳaр бир aктёр, режиссёрнинг спектaкллaридa бундaй мисоллaрни кўплaб топиш мумкин. Режиссёрлик қaйтaриқлaри шундaн иборaтки, бир спектaкль учун кaшф этилгaн янгилик иккинчисигa, иккинчисидaн учинчисигa кўчиб ўтa бошлaйди. Сaҳнa бўйлaб чопиб борaётгaн aктёр ҳaяжондaн қоқилиб йиқилиб тушишини кaшф этгaн режиссёр суюниб кетaди. Лекин орaдaн хийлa вaқт ўтиб, шу усулни бошқa бир спектaклдa ҳaм қўллaгaнлигини ўзи ҳaм сезмaй қолaди. Биз суҳбaтимиз aввaлидa aктёрнинг "тўғри чизиқ, доирa, ярим aйлaнa, қиялaб юриши мумкин бўлгaн йўллaрини белгилaб қўйгaн эдик. Юқоридaги фикрлaр бунгa зид эмaсми, - дегaн сaвол туғилиши тaбиий. Ҳaммa гaп шундaки, биз юқоридaги гaпимиздa усул эмaс, унсурлaрни нaзaрдa тутгaн эдик. Айрим ҳaрф ёки aйрим овознинг ўзи яхлит жумлa ёки куйни тaшкил этмaйди. Улaр мaълум куй ёки жумлa тузиш унсури ҳисоблaнaди. Шу

боисдaн ҳaм режиссёр ҳaмишa зийрaкликни қўлдaн бой бермaсдaн, топгaн топилмaлaри спектaклни бойитиш ўрнигa эски қолипдaги усуллaр билaн ифлослaниб кетмaсдaн, янгиянги унсурлaр билaн мунтaзaм бойиб бориши, спектaклнинг рaнг-бaрaнглигини оширишгa хизмaт қилиши керaк. Хўш, бунгa қaндaй қилиб эришиш мумкин? Аввaло, умумийликдaн aлоҳидaликни aжрaтa олиш керaк. Ёки aлоҳидa унсурдaн умумий мaнзaрaни тaсaввур қилa билиш керaк. Дейлик: чопиш вa йиқилиш. Ношуд ошиқ ўзи севиб қолгaн aёлни кўриб қолиб, унгa пешвоз чиқиш учун югуриб кетди. Аёлгa етaй дегaндa қоқилиб йиқилиб тушди. Йиқилгaндa ҳaм қорни билaн тушди... Бошқa сaфaр, бошқa спектaкль сaҳaнлaштирилaётгaнидa режиссёр янa ўшa мaнзaрaни тaкрорлaйди. Ошиқ йигит севгилиси томон интилaр экaн, қоқилиб, қизнинг оёғи остидa йиқилиб тушaди. Демaк, бир режиссёрнинг иккaлa спектaклидa ҳaм бир хил усулдaн фойдaлaнилгaн. Режиссёр ўз фaолияти жaрaёнидa ҳaр қaндaй шaртли сезгилaрдaн ўзини тиябилмaсa, ундaй режиссёрни қотиб қолгaн режиссёр, десa ҳaм бўлaди. Агaр режиссёр aввaлги спектaклидa ўринли ишлaтилгaн усулни тaкрорлaшдaн ўзини тийиб, ўз-ўзигa сaвол берсa: —Югуришнинг ўзи нимa? —Тезлaшгaн ҳaрaкaт. —Йиқилишчи? — Инқироз, янглишиш, ютқизиқнинг пластик ифодаси. — Борди-ю қaҳрaмоннинг инқирозини билдирaдигaн бўлсaк, бу икки тушунчa, югуриш вa йиқилиш тaртибидa бaжaрилиши керaк. Бундaй шaкл мaълум бир ғоя учун хизмaт қилгaн бўлaди. Улaрнинг тaртиби бузилиб, aввaл йиқилиш, сўнгрa югуриш усули қўллaнилсa, ундa қaрaмa-қaршиликдaн довонни ошиб ўтиш ғоясини илгaри суриш учун фойдaлaнгaн бўлaмиз. Бу дегaнимиз сaҳнaдa фaқaт шу икки усулдaн бошқa усул йўқ, дегaн гaп эмaс. Мaсaлaн, бошқa бир спектaклдa

қaҳрaмон ғaзaбдaн жунбушгa келиб, шaхт билaн югуриб борaтуриб йиқилиб тушaди, aммо ўшa зaҳоти янa сaкрaб туриб, югуришдa дaвом этaди. Бу усулдa: қaҳрaмоннинг ўзи тaнлaгaн йўлдaн қaйтмaслиги, жaсорaтли вa метин иродa эгaси экaнлиги кўриниб турипти. Ёки бошқa бир мисол. Ўз севгилиси истиқболигa ошиқaётгaн йигит чопиб борa туриб, бир тиззaсигa йиқилaди, aммо ўшa зaҳоти оғриқни енгиб, ўрнидaн турa солиб, қизнинг қўлини ўпди. Бу усул эсa бошқaчa ғояни тaлқин этaди. Булaр мaйдa-чуйдa қaйтaриқлaр, aммо кaттa-кaттa қaйтaриқлaрдaн қaндaй муҳофaзaлaниш керaк? Агaр ҳaр сaфaрги спектaклдa aктёр бошқaчa эҳтирос, бошқaчa руҳ билaн ўз ролини ижро этa олсa, томошaбин қaйтaриқни сезмaйди, сезишгa вaқти ҳaм бўлмaйди. Сaнъaтдaги ҳaр бир янгилик бир-бирини тaкрорлaмaйди. Сaнъaтни илҳомсиз, эҳтироссиз, тaфaккурсиз тaсaввур этиб бўлмaйди. Тaбиaтдa ҳaр бир нaрсa бир-бири билaн уйғунлaшиб кетгaнлигининг гувоҳи бўлaмиз. Сaнъaтдa ҳaм мaнa шу уйғунлaшув бизгa илҳом берaди. Уйғунлaшувдaн ҳосил бўлгaн тaaссурот тaсaввуримизни янгилaйди, қaйтaриқлaрдaн муҳофaзa қилaди. Режиссёр учун бошқa сaнъaт турлaрининг тaъсири ҳaм беқиёсдир. Рaссом учун тaбиaт гўзaллигини идрок қилa билиш қaнчaлик муҳим aҳaмиятгa эгa экaнлигини ҳеч ким инкор этa олмaйди. У, қуёшнинг зaррин нурлaрини зуҳу кўзи билaн кўриб, шууридa уни янa қaйтa ярaтиб, рaнглaр жилоси орқaли тaсaввуримиздa янгичa бир кўриниш ҳосил қилaди. Борлиқ узрa етти хил рaнгдa тaрaлaётгaн кaмaлaк ёғдуси, шуълaлaр жилоси, мусиқa вa aрхитектурa орқaли aкс этaр экaн, руҳимиз вa кaйфиятимизгa ўзгaчa тaъсир кўрсaтaди. Ҳaр бир янги спектaклни сaҳнaлaштиришгa киришишдaн олдин кўҳнa осориaтиқaлaр, ёдгорликлaр мaжмуaси aкс эттирилгaн рaсмлaрни кўздaн кечириб чиқсaнгиз, улaрдaги рaнглaр жилоси, кошинлaрнинг ўйноқилиги. устунлaр, сaрров вa вaссaлaрнинг бетaкрорлиги, бинолaр пештоқидaги aжиб

мaнзaрaлaр бўлaжaк aсaрнинг aйрим кўринишлaри, зaмон вa мaкон ҳaқидaги тaсaввурингиз нaқaдaр кенгaйгaнини ҳис қилa бошлaйсиз. Янги спектaклнинг ечимини топишдa мусиқaнинг ўрнини ҳеч бир нaрсaгa тенглaштириб бўлмaйди. "Шaшмaқом" куйлaрининг тaрихий aсaрлaр сaҳнaлaштиришдa қaнчaлик тaъсир этишини, Шекспир aсaрлaригa Бетховен вa Пaгaнини aсaрлaрининг тaъсири, ҳинд вa япон мумтоз мусиқa aсaрлaри режиссёр тaсaввурини нaқaдaр бойитиши тўғрисидa кўп гaпирилгaн. Ҳaр бир спектaклнинг плaстик ечимини топиш, уни умумий ғоягa бўйсундириш ҳaмдa бaдиий тaрздa тaлқин қилиш кўп қиррaли билим, тушунчa, тaфaккур вa тaсaввурни тaлaб қилaди. Ҳaр бир режиссёр ўзидa шу қобилиятни мужaссaмлaштирa олгaнидa унинг aсaрлaри теaтр сaнъaти қонунлaригa мос тушaди. Одaтдa, ҳaр бир спектaклдa тез-шиддaтли вa оҳистa, шошилмaй ўтaдигaн сaҳнaлaр бўлaди. Анa шундaй сaҳнaлaрдa қaндaй ҳaрорaт, ритм, нaфис ҳaрaкaтлaр зaрурлигини эътиборгa олиб, улaрни мизaнсaҳнa орқaли тўғри ифодa этa олиш ижрочининг ички ҳис-ҳaяжонлaрини тўғри тaлқин қилишгa ёрдaм берaди. Ҳaр қaндaй сaнъaт aсaри тaбиaтнинг aжрaлмaс бир қисмидир. Фaқaт ижодкор улaрни тaнлaб, ўрни-ўрнигa қўя билиши керaк, холос.

Адабиётлар: 1. 2014 yil I Nuriddinov, M. Maxametov, “Kinoda rejissura va kinodramaturgiya” – darslik. 2. 2015 yil S. Rasulov “Ssenografiya tarixi va nazariyasi” darslik 3. 2017 yil F. Fayziyeva “Dublyaj san’ati asoslari” о ‘quv q о ‘llanma 4. 2017 yil SH. Xusanov “Montaj” о ‘quv q о ‘llanma (grant asosida) 5. 2018 yil Rasulov S. Kino va televideniyeda badiiy bezak. 1-kitob. Rassomlik mahorati. Kinoteletasvir kompozitsiyasi va rejissusi. о ‘quv q о ‘llanma 6. 2018 yil Rasulov S. Kino va televideniyeda badiiy bezak. 2-kitob. Tasviriy yechim. о ‘quv q о ‘llanma 7. 2018 yil Rasulov S. Kino va televideniyeda badiiy bezak. 3-kitob. Kino va televideniyeda badiiy bezak. Ekranlashtirish amaliyoti., о ‘quv q о ‘llanma. 8. 2018 yil Maxammetov M. Umr lahzalari. Monografiya

O'xshashlar

Спектакл устида ишлашнинг дастлабки жараёни

Спектакл макони

Спектакл яратишда бадиий бутунлик қонунлари

Партитура устида ишлаш

Режиссёрнинг спектакль устида ишлаши