Nemis teatri - San'at - Referatlar

Nemis teatri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79 KB

Ko'chirib olish

Nemis teatri Reja: 1. Nemis teatri 2. Lyudvig Tik (1773-1853-y.) 3. Genrix Fon Kleyst (1777-1811-y.) 4. Flek (1757-1801-y.) 5. Lyudvig Devriyent (1784-1832-y.) 1

Nemis teatrida romantizm oqimi o'z falsafiy qamrovdorligi bilan ko'zga tashlandi. Nemis romantizmining estetik tamoyillari Veymarga qo'sni Iyen shahrida XVIII asrning oxirlarida tarkib topgan «Iyen to'garagi* doirasida shakllangan. O'z asarlarida romantizm nazariyasini ishlab chiqqan aka-uka Avgust Vilgelm Shlegel (1767-1845) va Fridrix Shlegel (1772-1829) iyenlik romantiklar- ning asosiy nazariyachilari sifatida maydonga chiqadilar. Nemis romantiklari, klassitsizm va ma'rifatparvarlik realizmiga xos aql-idrok ustuvorligi uzluksiz o'zgaruvchan voqelik tasviriga xalaqit beradi, deb bu badiiy uslublarni qabul qilmadilar. Ular F. Shellingning inson ruhining erkinligi haqidagi falsafiy qoidasiga suyanib, san'atning har qanday chekinishdan xoli, mutlaqo erkin bo'lishi qoidasini olg'a surdilar. Nemis romantiklarini insoniyatning badiiy takomili jabhasiga alohida qiziqib qaragan birinchi adabiyot tarixchilari deb hisoblash mumkin. Ular moziyga nazar tashlab, o'z ildizlari, awalo, xalq ijodi — ertak, xalq qo'shiqlari, o'rta asr rivoyatlariga borib taqali-shini angladilar. Romantiklar Shekspirni o'zlarining bevosita o'tmishdoshlari deb qabul qildilar. Shekspir asarlariga xos badiiy tasawur erkinligi, beandoza muloqot va to'qnashuvlar, o'zaro uyg'unlik va ma'no ko'lamdorligi romantik san'atga yaqin edi. XIX asrning boshlarida Germaniyada Shekspirga nisbatan o'ziga xos sig'inish pallasi ro'y beradi. Nemis romantiklari Shekspirni o'z «zamini»dan ajratgan holda bo'lsa-da, Shekspir asarlarini qayta tarjima qilib, Ovro'po sahnasiga buyuk dramaturg asarlarini o'z holida qaytardilar. Nemis romantiklari muayyan adabiy davralar xalq ijodi an'analari, tarixiy va afsonaviy sujetlarga alohida qiziqish bilan qaradilar. Ma'rifatparvarlik asri insoniyat idrokiga singdirib kelgan ezgulik ideallari bilan Germaniyadagi real borliq orasida mudom keskin, ko'ngilsiz ayirma paydo bo'lgan edi. Shu hoi zamonaviy voqelikdan qochish, taxayyul (fantaziya) va xayol olamiga ro'ju qo'yishni taqozo etdi. Lekin bu nemis romantiklari asarlarida hayot voqeligi aks ettirilmadi, degan ma'noni anglatmaydi. Ularning asarlarida zamonaviy borliq romantizmga xos tarzda kinoyaviy usullar orqali ifodalandi. 2

Kinoya nemis romantizmining muhim badiiy ifoda omili hisoblanadi. Kinoya borliq olamning pinhoniy, ichki mohiyatini ochishni taqozo etadi. Bu esa voqelikka nisbatan yangicha qarash va uning nisbiyligini, demakki, o'zgarishga yuz tutish imkonini anglashga olib keladi. Romantizm uslubi dramaturgiya va teatr sohasida klassitsizm aqidalariga zarba berish va yangicha sahna haqiqati tamoyillarini qaror toptirishni talab etdi. Lyudvig TIK birinchi romantik drama-turg sifatida maydonga chiqadi. Genrix fon Kleyst esa nemis romantik dramaturgiyasining eng porloq bosqichini belgilab berdi. Romantik yo'nalishning atoqli aktyorlari — Iogann Fridrix Flyok va nemis sahnasining «Edmund Kini» — Lyudvig Devriyent nemis sahnasiga jo'shqin his- ehtiroslar to'lqinini olib kirdilar. LYUDVIG TIK (1773-1853-y.) Lyudvig Tik teatr tarixchisi, tarjimon, rejissyor va bir qator pyesalar muallifi bo'lish bilan birga nemis romantik dramaturgiyasi va teatri tarixidan nufuzli o'rin olgan dramaturglar sanog'ida turadi. Tik butun umrini adabiy va teatr ijodiga qaratgan zot edi. Ko'pgina romantiklar qatori Tik ham xalq ijodi va ko'hna nemis adabiyotiga alohida qiziqish bilan qaraydi. U nemis ertaklarini romantiklar ruhida qayta ishlab, ularni nashr ettiradi. Nemis «Xalq ertaklari» deb atalmish kulliyotlar ham uning e'tiboridan chetda qolmaydi. U XV—XVII asrlarda ijod qilgan nemis dramaturglari asarlarini to'plab o'rgandi va keyinroq ular «Nemis teatri* nomi bilan to'plam tarzida nashr etiladi. Tikning «Ko'hna ingliz teatri* degan kitobi ham uning o'tmish teatr hayotiga qiziqib qaraganligi-dan dalolatdir. Nemis romantiklariga xos to'pori va g'arib kundalik hayotdan uzoqlashish hususiyati Tik asarlarida yaqqol aks etgan. Bunga u er-tak-pyesalarda real borliq bilan teatr tomoshasi, maishiy turmush bilan taxayyur chegaralarini bir-biriga tutashtirish orqali erishdi. «Etik kiygan mushuk» (1797) va «Olamning pala-partishligi» (1799) pyesalarida, masalan, ishtirokchi kimsalar badiiy timsollik holatidan chiqib, dab- durustdan sahna ishchisi bilanmi, asar muallifimi, to-moshabin bilanmi muloqotga 3

kira boshlaydi. Odatda, tomosha davomida sahnada ro'y beruvchi «ishkalliklai> oraga tushib, san-naviy holatni buzishga olib keladi. Shu usul bilan muallif tasvir- lanuvchi hayot voqeligiga nisbatan o'z kinoya va istehzoli munosa-batini ifoda etadi. Shu ma'noda Tikning «Bolalar uchun ertak* deb ataluvchi «Etik kiygan mushuk* pyesasi juda ibratli. Bu odatdagicha boy-vachchalar, zodagonlar didiga mo'ljallangan asarlardan farqli o'laroq, keng doira teatr ishqibozlariga qaratilgan g'ayriodatiy komediya edi. Ayni paytda u teatr romantizmning romantik kinoya qoidasini amalda tasdiq etuvchi dasturiy asar hamdir. Undagi voqealar romantiklar alohida ko'ngil qo'ygan «teatrda teatr* ifoda usuli asosiga ko'rilgan. Sahnada teatr sahnasi va tomoshabinlar zali: voqea bir vaqtning o'zida zalda ham, sahnada ham davom etadi; sahnada etik kiygan mushuk haqida ertak namoyishkorona ravishda o'ynaladi; soddadil, lekin qovoqbosh bechora hoi Gotlib meros ol-ish o'rniga mushuk oladi. Mushuk bo'lganda ham biroz olg'irligi bo'lsa-da, turgan-bitgani aql, amali zo'r mushuk edi. Mushik o'ziga bashang etik tiktirib berilishini so'raydi, shundan so'ng u ertak syujeti bo'yicha noshud xo'jayini ishini o'nglashga kirishadi. Kishilar ko'zi tushishi bilan quti o'chadigan, o'z mahramlarini ezib adoyi-tamom qilgan Olabuji tengsiz imkonini ko'z-ko'z qilib, turli qiyofalarga kiradi, lekin behosdan sichqonga aylanib qolganini o'zi ham sezmaydi. Shu on mushuk bir tashlanadi-yu, uni gumdon qiladi. Asfalasofinga ketgan zulmkorning martabasi- yu," boyligi Gotlibga o'tadi. Bu hodisaga mushuk «Endi Gotlib misolida bosh- qaruv tizg'ini uchinchi tabaqa (burjua) qoiiga o'tdi» deya istehzoli so'z qotadi. «Demak, bu inqilobiy pyesa ekana-da» deya tomoshabinlar baqirib xushtak chalib, yer tepinib o'z noroziligini bildiradilar. Lekin bu yerda inqilobdan asar ham yo'q edi. Ovsar Gotlib malikaga uylanadi, yangi qirol yaxshi xizmatlari uchun mushukni orden bilan mukofotlaydi va dvoryanlik unvonini beradi. Tomosha davomida sahnadagi tomoshabin pyesa voqeasiga aralashib, unda goh hayotiy haqiqat yo'qligi, goh pand-nasihat unutilganligini aytib g'ovg'o ko'taradi, tomosha alg'ov-dalg'ov tusga kiradi. Quti o'chgan muallif sahnaga 4

chiqqanicha niyatini tu-shuntira ketadi, aktyorlar qo'rquvdan suflyor so'zini eshitolmay «Etik kiygan mushuk» (1797) va «Olamning pala-partishligi» (1799) pyesalarida, masalan, ishtirokchi kimsalar badiiy timsollik holatidan chiqib, dab- durustdan sahna ishchisi bilanmi, asar muallifimi, to-moshabin bilanmi muloqotga kira boshlaydi. Odatda, tomosha davomida sahnada ro'y beruvchi «ishkalliklar» oraga tushib, san-naviy holatni buzishga olib keladi. Shu usul bilan muallif tasvir- lanuvchi hayot voqeligiga nisbatan o'z kinoya va istehzoli munosa-batini ifoda etadi. Shu ma'noda Tikning «Bolalar uchun ertak» deb ataluvchi «Etik kiygan mushuk» pyesasi juda ibratli. Bu odatdagicha boy-vachchalar, zodagonlar didiga mo'ljallangan asarlardan farqli o'laroq, keng doira teatr ishqibozlariga qaratilgan g'ayriodatiy komediya edi. Ayni paytda u teatr romantizmning romantik kinoya qoidasini amalda tasdiq etuvchi dasturiy asar hamdir. Undagi voqealar romantiklar alohida ko'ngil qo'ygan «teatrda teatr» ifoda usuli asosiga ko'rilgan. Sahnada teatr sahnasi va tomoshabinlar zali: voqea bir vaqtning o'zida zalda ham, sahnada ham davom etadi; sahnada etik kiygan mushuk haqida ertak namoyishkorona ravishda o'ynaladi; soddadil, lekin qovoqbosh bechora hoi Gotlib meros ol-ish o'rniga mushuk oladi. Mushuk boiganda ham biroz olg'irligi bo'lsa-da, turgan-bitgani aql, amali zo'r mushuk edi. Mushik o'ziga bashang etik tiktirib berilishini so'raydi, shundan so'ng u ertak syujeti bo'yicha noshud xo'jayini ishini o'nglashga kirishadi. Kishilar ko'zi tushishi bilan quti o'chadigan, o'z mahramlarini ezib adoyi-tamom qilgan Olabuji tengsiz imkonini ko'z-ko'z qilib, turli qiyofalarga kiradi, lekin behosdan sichqonga aylanib qolganini o'zi ham sezmaydi. Shu on mushuk bir tashlanadi-yu, uni gumdon qiladi. Asfalasofinga ketgan zulmkorning martabasi- yu," boyligi Gotlibga o'tadi. Bu hodisaga mushuk «Endi Gotlib misolida bosh- qaruv tizg'ini uchinchi tabaqa (burjua) qo'liga o'tdi» deya istehzoli so'z qotadi. «Demak, bu inqilobiy pyesa ekana-da» deya tomoshabinlar baqirib xushtak chalib, yer tepinib o'z noroziligini bildiradilar. 5

Lekin bu yerda inqilobdan asar ham yo'q edi. Ovsar Gotlib malikaga uylanadi, yangi qirol yaxshi xizmatlari uchun mushukni orden bilan mukofotlaydi va dvoryanlik unvonini beradi. Tomosha davomida sahnadagi tomoshabin pyesa voqeasiga aralashib, unda goh hayotiy haqiqat yo'qligi, goh pand-nasihat unutilganligini aytib g'ovg'o ko'taradi, tomosha alg'ov-dalg'ov tusga kiradi. Quti o'chgan muallif sahnaga chiqqanicha niyatini tu-shuntira ketadi, aktyorlar qo'rquvdan suflyor so'zini eshitolmay dovdiraydi, ishchilar sahna pardasini beo'rin yopib, yana muallifni gapga qoldiradi. Pyesa siyosiy musohabadan ham holi emas. Unda muallif nazarida biron-bir o'zgarishga yo'l ocholmagan fransuz inqilobi haqida sha'malar eshitilib turadi. Uchinchi tabaqa vakili Gotlib obrazi kinoyaviy usulda chizilgan. Fikr-o'yi taralabedodlik bilan band zodagon tomoshabinlarning to'rachilik kayfiyati xajv ostiga olinadi. Turmush ikir-chikirlari tasvirining «ayoliy tasawur bilan qo-rishiq holda kelishi, ko'tarinki orzu-istak va kinoya uyg'unligi, ada-biy teatrga xos masharaomuz ifoda usullari Tik pyesalari Gotsining pyesa-ertak «fyablari» bilan yaqinligidan dalolat beradi. Tik yangi teatr tasvirchilik vositalarini ishlab chiqadi. U teatrning shartlilik tabiatiga asoslanadi. «Teatrda teatr» jozibadorligini ko'rsatish ma-horatida bo'lg'usi rejissura ustasining yoii va teatr nazariyachisining o'tkir zakovati ko'rinib turardi. Tik tomonidan sinchkovlik bilan ishlanib, amalda qo'llanilgan teatrga xos tomoshaviylik usuli estetik tamoyil tarzida dramaning keyingi rivojiga o'z ta'sirini ko'rsatdi, 1799-yildan Tik ijodining ikknichi bosqichi boshlanadi. Bu davrda XV—XVI asrlar nemis xalq kitoblari asosida yaratilgan «Av-liyo Genovevaning hayoti va o'limi* (1800), «Imperator Oktavian* (1804), «Fartunat» (1816) pyesalari diniy sujetlar tasviriga qaratil-gan. Bulardan birinchisi eng mashhuri bo'lib, unda o'rta asr mirakli, shaklida avliyo. Genoveva hayoti tasvir etilgan. Asarda ka-tolikchilik ruhi, o'rta asr davriga ihlosmandlik tuyg'usi ufurib turadi. «Avliyo Genovevaning hayoti va olimi» diniy o'git ruhidagi asargina emas. Unda xalq kitobidan olingan 6

oddiygina lavha ko'hna rivoyat tarzida tasvir etilgan. Pyesada diniy ohang ixlos qo'yishga qaratilgan tashxis tarzida namoyon bo'ladi. Tik pyesalar yozish bilan birga o'zini rejissyor sifatida ham ko'rsatgan. 1819- yildan u Drezden teatrining badiiy rahbarligi vazi-fasini egallaydi. Tik teatrning nimaligini «Hisehtiroslar epkini, bu-yuklik va yuksaklik, hayrat va dilkusholik* vositasida kishini o'ziga rom etuvchi badiiy tasawur tarzida ta'riflaydi. Tikning fikricha, bunday maftunkorlikka klassitsizmga xos ohangdorlik va va'z usuli o'rnida tabiiy hayotiy nutq asosida o'zaro uyg'un harakat qilish orqali erishish mumkin. Uning talabiga ko'ra, spektakl shartlilik asosida bezalishi, tomoshabin diqqatini aktyordan chalg'itmaslik uchun orqaga gilam tortib, spektakl ko'rsatish lozim. Teatr liboslari ham shu kabi shartli umumlashgan tarzda bo'lishi mumkin. Tik aktyor bilan tomoshabin orasida o'zaro: uyg'unlik yaratgan Shekspir davri teatrini eng ibratomuz teatr deb hisoblagan. Tik teatr faoliyatining ahamiyati uning teatrda romantizm estetikasi tamoyillarini tasdiqlashi bilan izohlanadi. Atoqli adib va dramaturg Kleys esa o'z pyesalari orqali nemis romantik dramasining repertuardan o'rin olib, nemis sahnasida uzoq vaqt davomida hukm surishini ta'min etib berdi. GENRIX FON KLEYST (1777-1811-y.) Genrix fon Kleyst ko'hna dvoryanlar xonadonida tavallud topib, tabaqa an'anasiga ko'ra o'smirlik chog'idan harbiy xizmatga kiradi. 1792-yili Fransiyaga qarshi kurashda qatnashadi. Lekin harbiy xizmat ko'ngliga yoqmaganidan 1799- yili isteToga chiqadi va o'z hayotini adabiy ijodga bag'ishlashga ahd qiladi. Kleystning eng yetuk dramalarida vatanparvarlik ohangi, milliy tarixga qiziqish yaqqol sezilib turadi. Ularda qalbi el-yurtga nisbatan ilhombaxsh sevgiga limmo-lim, mamlakat va davlat oldidagi burch hissiga sodiq mutaassiblik hislari ham ko'zga tashlanib turadi. Kleystning eng mashhur dramalaridan biri «Geylbronlik Ketxan* (1810) pyesasi ham juda o'ziga xosdir. Bu pyesada Kleyst afsonaviy sujet bahonasida olmonlarning qadimgi o'tmishi haqida o'y-xayolga cho'madi. Dramaturg xalq ijodi 7

manbalaridagi mo'jizaviy ertak ohanglari, karomatli hodisalarni ishga solgan. Asarning sujeti shunday: geylbronlik qurol ustasining qizi Ketxen shavqatli bahodir graf Vetter fon Shtral bir-birlarini tushida ko'rib, sevishib qolishadi. Ketxen yigitga g'oyibona oshug'u beqaror bo'lib, xuddi ko'lankadek, uning ortidan izma-iz quvib yuradi. Graf sehr kuchi bilan qiyofasini o'zgartirishga ustasi farang boy va aslzoda, makkora jazmani Kunigunda fon Turnekdan voz kechib, oxiri Ketxenga uylanadi. Ketxen esa bolaligida yo'qolib qolgan impera-torning qizi malika Katerina Shvabskaya bo'lib chiqadi. Tangri ikki yoshning ko'ngliga solgan ulkan muhabbat asarning asosiy ohangini belgilab bergan. Ketxen ilk bor fol ochganda quyma qo'rg'oshinda graf ruxsoriga ko'zi tushib, uni sevib qoladi, so'ng tushida ko'radi, xudoga iltijo qilib, dilidagi orzu ijobat bo'lishini so'raydi. Graf ham o'z navbatida xastaligida alahsirab, Ketxenni farishta qiyofasida ko'radi. Asarning g'oyaviy-badiiy mohiyati unda taqdir hukmining ijobat topishi yoki xayoliy va diniy ohanglar bilan belgilanmaydi. Pyesada xalqdan chiqqan oddiy qizning beg'ubor muhabbati, sevgisiga sadoqati shoirona ko'tarinki ruhda aks ettirilgan. Pyesaning qim-mati shundadir. Ketxenning pokdomon, beg'ubor, ma'naviy barkamol qiz tarzida namoyon bo'lishi Kleyst ijodining xalqchil-ligidan dalolat beradi. Kleyst «Geylbronlik Ketxen* pyesasida «shekspirona» bean-doza shaklga murojaat etdi. Ajoyib shoir Kleyst ham ingliz drama-turgi kabi pyesa matnining uchdan bir qismini nasriy shaklda yozgan. Unda ishtirokchilar soni ko'p bo'lib, voqealar o'rni tez-tez almashib turadi, muallif hayotni keng ko'lamda aks ettirish, jonli tarixiy, ijtimoiy tasvirni chizishga intiladi. Shu ma'noda mazkur asar nemis romantik dramaturgiyasining kelajak rivojiga yo'l ochib berdi. «Geylbronlik Ketxen* muallif tirikligida sahna yuzini ko'rgan kamdan-kam pyesalaridan biri boiib, u 1810-yili Vena shahar teatrida qo'yildi. «Gamburglik shahzoda Fridrix» (1810) asariga XVII asr oxiri-dagi Prussiya va Shvetsiya urushi davriga oid tarixiy rivoyat asos qilib olingan. Sevgi va shon- shuhrat gashtini surish ezgu niyati bilan yashovchi cho'rtkesar va jo'shqin qalbli 8

shahzoda Fridrix dra-maga bosh qahramon qilib olingan. U qo'mondon buyrug'ini pisand qilmay, o'zicha jangga kiradi. Shu bois u o'limga hukm etiladi, aybini tan olgach, avf etiladi. Kleyst prus davlatchilik g'oyasini ulug'lashni bosh maqsad qilib olgan edi. Gap shundaki, davlatchilik g'oyasi Kleyst dramasida prus monarxiyasi shaklida ifoda etilgan. Unda prus davlatchiligi ideallashtirilgan holda bu davlatchilik qonunlarida insonparvarlik tamoyillarini ko'rish ham Kleystning istagi tarzida ifoda etiladi. Kleystning keng xalqchillik ruhidagi «Sindirilgan ko'za* (1805) komediyasida oddiy insonlarning axloqiylik fazilatlari zavq-shavq bilan tarannum etilgan. Nemis dramasi tarixida Kleystning ahamiyati alohidadir. Jahon teatri repertuaridan hozirga qadar o'rin olib kelayotgan romantik dramalar ijodkori sifatida u butun diqqat-e'tiborini ibratomuz qah-ramonlar obrazini yaratish, inson ma'naviy hayotining ichki nozik qirralarini ochishga qaratgan edi. Sahna san'ati XIX asrning birinchi yarmida nemis teatri o'ta beqarorlik vazi-yatini boshdan kechirdi. Shunga qaramay, XVIII asrning oxirlarida aktyorlik san'atida ko'rina boshlagan yangi tamoyillar romantik ijro usulining shakllanishiga olib keldi. Bu yo'nalishning asoschisi, Shryoderning shogirdi boimish Yogann-Fridrix Flyok Berlin teatrida kechgan 18 yillik faoliyati davomida Lir, Makbet, Sheylok, Otello, Karl Moor kabi rollarni ijro etish orqali nemis sahnasida Shekspir qahramonlariga romantizm ruhida yondashuv tomoyil-larini belgilab berdi. «Shekspirning fojeiy qahramonlarida mayjud bo'lgan qochirim, kinoyaviy o'rinlar.-deb yozgan edi dramaturg Tik, — Flyok ijrosida ajib bir tarzda bo'rtib ko'rinib turadiki, han- gomavashlik bilan jiddiylikni dadilona uyg'unlashtirishdek bu g'alati salohiyat Flyokning buyukligini ko'z-ko'z qilib turadi*. 9

FLEK (1757-1801-y.) Yogann-Fridrix Flek Germaniya sahna san'ati tarixidan sahna romantizmining asoschisi sifatida o'rin olgan. Flek Shrederning shogirdi bo'lib, undan o'tli ilhom va o'tkir fojeiylik ko'nikmalarini meros qilib olgan jo'shqin ehtirosli aktyor edi. Flek Breslavl shahrida amaldor oilasida tug'ilgan. Gimnaziyada taxsil ko'rgach, Gall dorilfununining ilohiyot kulliyotiga o'qishga kiradi. Lekin tez orada aktyorlik kasbiga ishqiboz bo'lib, 1777-yili Leyptsig teatrida ish boshlaydi. Flek to'rt yil davomida Shreder rahbarligida Gamburg teatrida (1779—1783) ishlab, qahramonlar va o'tkir saviyali rollar ustasi sifatida. ko'rinadi, keyin Berlin teatriga o'tib, umrining oxirigacha shu yerda ishlaydi. Flek Berlin teatrida kechgan 18 yillik faoliyati davomida ikki yuzdan ortiq rol uynagan. Shekspir asarlarida Lir, Makbet, Sheylok, Otello; Shiller dramalarida Karl Moor, Ferdinand, Fiyesko, Vallentshteyn Flekning mumtoz dramaturgiyada yaratgan eng sara rollari hisoblanadi. Akter mazkur rollarda o'z his-tuyg'usining jushkinligi bilan tomoshabinni hayratga solgan. Romantiklar, ayniqsa, Tik Flek ijodiga xos shu fazilatni yuqori qadr-laganlar. L. Tik yoshlik chog'idan Flek san'atining qizg'in muxlisi bo'lgan edi. Tik o'zining ko'plab maqolalarida Flekning awalo «daxoyona ijodiy tasawur* egasi ekani va ijodining benazir jo'shqinligini qayd etgan. Tikning fikricha, Flek rolga tegishli materialni tahlil qilib o'tirmay, faqat ko'ngil mayliga bo'ysunib ijod qilgan. «Unda na awaldan, na rol ijrosi chog'ida nimalarnidir belgilab olish bor va na rolni bo'laklarga bo'lib o'rganish bor, - deb yozadi Tik Uning uchun i жо diy fantaziya bo'lsa bas. Unda g'oyibdan yopirilib kelgandek ehtiros quyunlari birdaniga ko"tariladi-yu, tragediyaga qandaydir g'ayriinsoniy kechinmalarni to'kib soladi». Flek tomoshabinni faqat his-tuyg'usining ta'sirchanligi bi-langina xayratga solgal emas; u bir hissiy holatdan ikkiichisiga oson va beihtiyor o'ta olgan, kulgi va yig'i, oddiylik va g'ayrioddiylik, buyuklik va tubanlik kabi jiddiy holatlar yaratib, ularni mohirona tarzda uyg'unlashtira olgan. Shu sababli Tik uni Shekspir rollari- ning namunali ijrochisi sifatida qabul qilgan. «Shekspirning fojeiy qahramonlarida 10

mavjud bo'lgan qochirim, kinoyaviy o'rinlar-deb yozadi Tik Flek ijrosida ajib bir tarzda bo'rtib-bo'rtib ko'rinib turadiki, xangomaviylik bilan jiddiylikni dadilona uyg'unlashtirishdek bu g'alati salohiyat Flekning buyukligini ko'z-ko'z qilib turadi». Flekning ijrochiligi batamom ilxom epkini va kayfiyatga bog'liq bo'lgani holda noravonligi bilan ham ajralib turgan. Berlinda teatrga borayotib, «ulkan Flek ko'rinadimi* yoki «ki-chigimi», buni sira bilib bo'lmasligi haqida gap tarqalganligi bejiz emas. Pekin aktyor yaratgan obrazlar hech qachon odatiy, to'pori zaminiy darajada bo'lgan emas. Ilxom qistovlari bilan yaratilganda ular chindan ham bejilov ko'lamdorlik kasb etgan. Tanqidchilar tomonidan aktyorning yirik yutuqlaridan biri deb e'tirof etilgan Karl Moor shunday rollardan edi. Tik bu rol haqida shunday yozgan: «Tasawurning jo'shqin epkinida kashf etilgan, bu bahodi- rona obraz favqulodda haqqoniydir; bu yerda yovvoyinamo jazava nozik dilnavozlik ohanglari bilan qorishib ketgan... U serrayib turib qoladi. telbalanadi, uwos tortib yig'laydi, tishlarini g'ijirlatib, o'z ojizligini la'natlaydi, misli kurilmagan darajada ovozi momaqaldi-roq gumbiri misol otilib chiqadi*. Flek ijodiga xos bu xususiyatlar hissiy jo'shqinlik, ziddiyatli ifoda usuli, obrazlarning bahodirona qudratliligi uning Germaniya aktyorlik san'atida romantizmga asos solgan san'atkor ekanidan dalolat beradi. Bu ulkan sahna ustasi ijodiga xos romantizm tamoyil-lari, u yaratgan obrazlarning betakror o'ziga xosligi va ularning real borliqqa nisbatan shoirona ko'tarinkiligi Flekni Germaniya sahna san'atida bo'ron va tazyiq harakatidan XIX asr romantizmiga o'tish bosqichini belgilab bergan san'atkor deb aytishga asos bo'li oladi. LYUDVIG DEVRIYENT (1784-1832-y.) Lyudvig Devriyent teatr tarixida E. Kin, P. Mochalov, F. Lemetr kabi daho aktyorlar qatorida turadi. U davlatmand savdogar oilasida tug'ilgan. Devriyent ijodining eng gullagan davri Bresiavl teatrida ishlagan (1809—1815) yillarga to'g'ri keldi. Aktyor bu yerda Lir, Sheylok, Yago singari yirik fojeiy rollarni o'ynaydi. Keyin Berlin teatriga o'tadi va umrining oxirigacha shu san'at mas-kanida ijod qiladi. 11

Atoqli dramaturg Laube: «Devriyent o'z uslubining ko'rkamligi bilan emas, balki hisehtiroslar ifodasining maftunkorligi, ayrim holatlarda hayratlanarli jo'sh urushi, dabdurustdan zabt etuvchi qudratli insoniy kechinmasi bilan tomoshabinni o'ziga rom etadi, larzaga soladi, uni zavq-shavqqa burkaydi*, deb yozgan edi. «U jozibador ko'rku salobat egasi emas,— deb yozdi Devriyentning ji-yani,— nutqi ham ravonlikdan xoli edi. Har yoqlama to'kis, faso-xatli qahramon qiyofasini chizish uning iqtidoridin tashqari edi. Uning sarkash ruhi qalbi tubidan otilib chiqib, insoniy to'lqinlanish va hayajonlanishning oxirgi chekida portlash hosil qilar, mayda-chuyda izohlarmi, yaxlit o'tli hissiyotlarmi — ularning jami qo'shilib, ham daxshatli, ham g'aroyib va hangomavash manzara-larni yaratuvchi qudratli ifoda kuchiga aylanar edi. Devriyent salo-hiyatining kuchi mana shunda ko'rinardi». Devriyent uchun obrazga kirishda ko'ngil mayli (intuitsiya) asosiy vosita edi. Shoir Gofman «u o'ynayotgan qahramoniga but-kul singib ketardi», deydi. U butun borlig'ini sarflab, jo'shib o'ynardiki, qirol Lirni o'ynaganda, masalan, tanaffus chog'ida hushidan ketgan edi. Devriyentning eng sevimli dramaturgi Shekspir bo'lib, uning qahramonlariga xos favqulodda teran ruhiy ke-chinma va hissiyot jo'shqinligi aktyorni o'ziga rom etgan edi. Sheylok aktyorning eng dovruqli rollaridan biri bo'ldi. Devriyent Sheylokni qabih kimsa tarzida ko'rsatishdek an'anaga qarshi o'laroq uni qasoskor, kuchli shaxs tarzida talqin etdi. Shillerning «Qaroqchilar» asaridagi Frans Moor obrazi ham Devriyent tomonidan yangicha talqinda yaratildi. «Sochi tik ko'tarilgan, lunji va peshonasi bo'zargan, lablar qaltiraydi, so'rrayib qolgan ko'zlari jovdiraydi, tizzalari qaltiraydi — Devriyent Fransi zohiran shu tarzda ko'rinar edi. Mashhur tush sahnasida, deb davom ettiradi Gofman o'z taassurotini,— zalda pashsha uchsa bili-nar darajada jimlik cho'kar, tugagach, shivirlash, og'ir xo'rsinish, to'satdan qaibdan chiquvchi «oh» xitoblari eshitilardi. «U dahshatli holatlarni jonlantirib xayolan fomoshabinlar ruxsorini ko'z oldiga keltirar, ularning hayajonlari ta'siri ostida tomirdan oqayotgan qoni qotib qolayotgandek his etardi. Shu jazava asnosida vujudidan ko'tarilgan ruh 12

uning personajiga aylanar, endi uning o'zi emas, balki ana shu personajning o'zi harakat qilayotgandek bo'lardi*. Romantik shoir Gofman rotnantik aktyor Devriyent ijodi mohiyatini shu tarzda sharhlab bergan. Frans Moor Devriyent talqinida o'ta dahshatli qiyofa kasb etib, yovuzlik timsoliga aylangan edi. Otelloga munosib raqib Yago ham shunday ko'lamdorlikda yaratilgan. Devriyent ijodida nemis voqeligining romantiklar olg'a surgan oliy ezguliklar ro'yobga chiqishiga imkonsiz murakkab va beqaror bosqichi ifodalangan. Shu bois mudhishona holatlarga urg'u berish aktyorning ijodiga xos xususiyat bo'lib qoldi. Lekin, Devriyent obrazlari mubolag'ali, ko'tarinki ruhda bo'lishiga qaramay, ular hamisha hayotiy haqqoniyligi bilan ko'zga tashlangan. Devriyent ma'lum ma'noda nemis sahnasida romanti-zmdan realizmga o'tish yo'lini belgilab berdi. Karl Zeydelman esa, shu realistik yo'nalishning markaziy siymosi sifatida ko'rindi. ZEYDELMAN (1793-1843-y.) Kari Zeydelman Sileziyadagi Gratsi shahrida savdogar oilasida tug'ilgan. U o'quvchilik chog'idayoq havaskorlik spektakllarida chiqadi, pyesalar, aktyorlarning hayoti haqidagi kitoblar mutolaasiga beriladi. O'smirligida vatanparvarlik g'ururi ta'sirida prus qo'shini safiga kiradi, lekin askarlik hayoti og'irlik qilib, 1815-yili harbiydan bo'shab, Breslavl teatriga ishga kiradi. Keyingi o'n yilliklar davomida Gratsi, Praga, Kassel, Shtutgart teatrlarida ishlaydi. Umrining oxirgi besh yilidagina Berlin teatrida qo'nim topib, osoyishta ishlash imkoniga erishadi. Zeydelmanning Berlin teatridagi ish davri (1838— 1843) unig ijodiy hayotining eng yuqori bosqichi bo'lib qolgan. Zeydelman o'z san'ati bilan nemis sahnasida Shreder an'ana-sini davom ettirdi va uni rivojlantirdi. Zeydelman romantizmning ortiqcha ko'tarinkilik xususiyatiga qarshi kurashib, teatr sahnasida realistik san'at tamoyillarini qaror toptirishga yetakchilik qildi. Zeydelman bir talay turli-tuman rollarni ijro etgan. Uning faoliyatida, ayniqsa, Shiller asarlaridagi rollar keng o'rin tutadi. Bular orasida Frans Moor («Qaroqchilar»), Kalb, Vurm va Prezident («Makr va muhabbat»), Filipp II («Don Karlos») eng muhimlaridir. Zeydelman Gyote dramalarida Alba («Egmont»), 13

Karlos («Klavixo»), Mefistofel («Faust») kabi ajoyib obrazlar yaratadi. Xamlet, Lir, Makbet, Sheylok, Richard III uning Shekspir asarlarida yaratgan eng sara rollari edi. Lessing pyesalarida ham Marinelli («Emiliya Golotti*), Natan («Dono Natan») kabi esda qolarli obrazlar ijro etadi. Mumtoz komediyalardan. Molerning «Tartyuf» asarida Tartyuf rolini o'ynagan. By rollarni ta'kidlab o'tishning o'zi Zeydelman ijodiy ufqi naqadar keng aktyor ekanini tasdiqlaydi. Zeydelman rol ustida ishlar ekan, har doim uni muqimlashib qolgan siyqa andozalardan xalos etar, yangicha, zamonaviy ruhda talqin etishga intilardi. U ayniqsa ijodining ko'rki bo'lib qolgan Gyotening «Faust* asaridagi Mefistofel roli ustida, murakkab ijodiy jarayonni boshdan kechirgan edi. Gap shundaki, Mefistofel, bir to-mondan, foniy dunyo yovuzligini o'zida mujassam etgan timsoliy, obraz, ikkinchi tomondan, qadimgi xalq rivoyatidan olingan Iblis obrazidir. Shu tufayli u haddan tashqari mavhum yoki qo'pol, so'xtasi sovuq obrazga aylanib qolishi mumkin edi. Gyote uni falsafiy ma'noda talqin etgan. Lekin bundan qat'iy nazar, Gyote xalq-ning iblis haqidagi afsonaviy tasawuriga asoslangan. Zeydelman ham o'z obraziga aynan shu asosga qurdi. Tomoshabinlar Zeydelmanning mavhumlikdan holi butkul o'ziga xos, betakror obraz yaratganligidan hayratga tushdilar. Unda umumlashma ifoda tarzi aniqlik, hayotiylik belgilari bilan shu qadar ko'rishib ketgan ediki, bu aktyorning obraz qiyofasiga kirish imkoniyati benihoya keng bo'lganligidan dalolat edi. Zeydelman san'atining kuchi g'oyaviy teranlik bilan teatrona tomoshaviylikning o'zaro mushtarak tarzda ifoda etilganida edi. 14

Adabiyotlar: 1. Xrestomatiya po istorii zapadno yevropeyskogo teatra. T. 1-2 /sost S. Mokulskiy / M., 1953, 1955 gg. 2. Anikst A. Tvorchestvo SHekspira M., 1963. 3. Boyadjiyev G. Vechno prekrasniy teatr epoxi Vozrojdeniya. L., 1973. 4. Boyadjiyev G. Ot Sofokla do Brexta za 40 teatralnix vecherov. M. 1967. 5. Y. Kagarlitskiy. Teatr na veka. M. 1987. 6. Bartoshevich A. SHekspir na angliyskoy ssene. M., 1985. 7. Znngerman V. Ocherki istorii drami 20 v. M., 1979. 15

O'xshashlar

Nemis teatri sahna san’ati

O’zbek teatri

Shvetsariya teatri

Ingliz teatri

Skandinaviya teatri