Музей менежменти ва маркетинги - San'at - Referatlar

Музей менежменти ва маркетинги

Yuklangan vaqt:

29.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39.5009765625 KB

Ko'chirib olish

Музей менежменти ва маркетинги Музей муассасаларини ривожлантириш, улар олдида турган вазифаларни бажариш, янги лойиҳалар ва режаларни ҳам ташкилий, ҳам молиявий жиҳатдан таъминланиши учун замонавий тадбир, чора ва услубларни қўллаш амалиёти музей менежменти дейилади. Ўз истеъмолчиларини (ташрифчилар, харидорлар) ва ўз кутилаётган шерикларини (буюртмачилар, ҳомийлар) билиш – маркетинг стратегиялари ва технологияларини ишлаб чиқиш йўлига ўтган музейнинг ижтимоий ва иқтисодий муваффақиятининг ўзгармас шартидир. Ривожланган мамлакатлардаги музейлар томонидан тўпланган тажрибаларни ҳар томонлама ва чуқур ўрганиб чиқиш асосида Ўзбекистон музейларида менежмент ва маркетинг концепциясини қўллашнинг йўлйўриқлари ҳамда замонавий концепцияни ҳаётга тадбиқ этишнинг чора ва тадбирларини ишлаб чиқиш учун авваламбор бугунги кунда музей олдида турган асосий вазифалар ва муаммоларни ўрганиб чиқиб, уларни амалга оширишнинг усуллари ва йўлларини аниқ белгилаб олиш зарур. Булар қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин: 1. Музейнинг мавжуд салоҳиятидан унумли фойдаланиш: - музей ходимларининг илмий тажрибаси ва малакасидан; - музейнинг молиявий ресурсларидан; - музейнинг экспонатлари, жиҳозлари ва бошқа моддий имкониятларидан; - музей ходимларининг малакасини ошириш, моддий ва маънавий рағбатлантириш усулларидан кенг фойдаланишни йўлга қўйиш. 2. Музейнинг молиявий салоҳиятини ошириш орқали. - давлат бюджетидан маблағ ажратишнинг муқобил йўлларини қўллаш;

- нодавлат ташкилотлар, меценатлар, ҳомийлар, жамоат фондлари, хусусий фирмалар ёрдамидан фойдаланишни йўлга қўйиш; - ўзининг иқтисодий фаолиятидан ташқари корхона, муассаса ва аҳолига пуллик хизмат кўрсатиш, янги лойиҳаларни амалга ошириш; - Ижодий ва тадбиркор ҳамкорлар иштирокида музейнинг фаолияти ва хизматига бўлган қизиқиш ҳамда талабни ошириш орқали музейга ташриф буюрувчи ва қизиқувчиларнинг сонини кўпайтириш. 4. Аҳоли, корхона ва муассасаларга маданий, ахборот, услубий ва бошқа музей хизматларини кўрсатиш борасида энг қулай нархлар сиёсатини қўллаш. 5. Музей фаолиятида қўлланиладиган қонун-қоидаларни унинг замонавий-ижтимоий вазифаси билан боғлиқлигини таъминлаш. Бунинг учун қўйидагиларни амалга ошириш мумкин. - музей ходимларининг сони ва таркиби унинг олдида турган вазифасини бажариш қобилияти билан мос келишини таъминлаш; - музейнинг фаолиятинигина эмас, балки унинг олдида турган ва амалга оширилиши керак бўлган муҳим ва фойдали лойиҳаларни молиявий таъминлашга интилиш, мақсад, вазифа ва шароитга қараб молиявий таъминотни ўзгарувчанлигини таъминлаш; - музей салоҳияти ва экспонатларини сақлаш ва уларни мунтазам тарзда бойитиб бориш билан биргаликда ижодкорлар ва ижодий гуруҳларнинг вақтинчалик кўргазмаларидан фойдаланиш; - маош тўлашнинг норматив қонун-қоидаларидан чиқмаган ҳолда, меҳнатнинг иқтисодий самарасига қараб музей ходимларини ижодий интилишларини қўллаб-қувватлаш, муқим иш жойи ва иш ҳақидан ташқари меҳнатни рағбатлантириш ва бунга имконият яратиб бериш; - музей фаолиятида маълум режа ёки лойиҳаларни амалга ошириш лозим бўлганда четдан, яъни бошқа корхона, муассаса, вилоят, ҳатто бошқа

давлатдан мутахассисларни жалб қилиш ва бунинг учун музей имкониятларидан келиб чиққан ҳолда маблағ ажратиш. Шуни эслатиб ўтиш керакки, юқорида қайд этилган фикрлар маълум бир лойиҳани бажаришга эмас, балки музей ишини ташкил этишнинг умумий концепциясини тузишга қаратилган бўлиши лозим. Менежмент моҳияти ишлаб чиқариш усули, ижтимоий-иқтисодий муносабатлар даражаси, ишлаб чиқариш кучлари ривожланишига боғлиқ холда ўзгаради. Ишлаб чиқариш ривожланиши ва иқтисодий алоқалар мураккаблашуви билан бошқарув ҳам мураккаблашади ва мустақил фан сифатида ажралиб чиқади. Музей менежментини муваффақиятли амалга оширишда албатта раҳбарнинг малакаси ва у олиб бораётган сиёсатнинг қанчалик тўғрилигига боғлиқ. Қуйида ЮНЕСКО мутахассисларининг музей раҳбарларининг бошқаруви бўйича икки кўринишда ютуқ ва камчиликларини кўрсатишган. Анъанавий раҳбар “якка ҳоким” Замонавий раҳбар Ҳамма ишларни ўзи бошқаришга уринади. Ўз раҳбарлигини чегаралаб, гуруҳ вакилларидан лидер тайинлайди. У қабул қилган фикр ёки ғояни барча ходимлар қўллаб- қуватлашини талаб қилади. Ходимлар орасидаги фарқни ижобий баҳолайди ва бунда ташкилотнинг кучини, салоҳиятини кўради. Унинг фикр ёки ғоясидан яхшироқ бўлган таклифларни рад этади. Ташкилотда иқтидорлиларни алоҳида рағбатлантириб боради ва қобилиятли инсонлардан қўрқмайди. Қўл остидаги барча ходимлар сўзсиз бўйсунишларини талаб этади. Ким, нима ва қандай иш қилиши кераклигини аниқ тушунтиради. Ташкилотнинг мақсад ва вазифасини тўғри ташкил этади ва ходимлар билан ҳамкорликда фаолият олиб боради. Музейларни молиялаштириш стратегиясидаги ялпи ўзгаришлар ҳам ана шу янгиланишлар қаторидан жой олди. Гап шундаки, замонавий маъмурий-ҳокимият тузилмалари томонидан музейларга раҳбарлик

усулининг ўзи ўзгаришга юз тутди, бу ялпи марказлашувда ўз ёрқин ифодасини топмоқда. Европада маданиятни бошқариш бўйича ҳукумат органлари очиқчасига музейларга умумий стратегик раҳбарлик қилиш вазифасинигина ўзларида қолдирмоқдалар, ўзларининг бошқа ваколатларини кичик тузилмаларга – туманлар идораларига, муниципалитетларга, экспертлик кенгашларига ва шу каби идораларга бермоқдалар. Шу муносабат билан кейинги ўн йилликларда музейларни молиялаштиришнинг кўп тармоқли тизими шаклланганлиги тасодифий ҳол эмас, у молиялаштиришнинг давлат, жамоат, хусусий, тадбиркорлик (корпоратив), нотижорат манбаларини, шунингдек, уларнинг инновацион шаклларни келтириб чиқарувчи комбинацияларини ўз ичига қамраб олади. Хорижий музейларни молиялаштиришдаги замонавий тенденцияларни аниқлаштиришга уриниш мазкур тадқиқотнинг асосий мақсади ҳисобланади. Мазкур мавзу ҳали махсус тадқиқот предмети бўлмаган. Даврий матбуот уни ўрганишнинг амалдаги ягона манбаи ҳисобланади. Манба сифатида бу долзарб мақолалар, қайдлар, эсселар, мунозаралар ва давра суҳбатлари материалларининг ўзига хослигини таъкидламасдан ўтиб бўлмайди. Кескин баҳслилик билан ажралиб турувчи бу материаллар ўзида замонавий музей ҳаётининг жонли тажрибасини ифодалайди, улар профессионал матбуот саҳифаларида бевосита иштирокчилар алмашган фикрлардан иборатдир. Замонавий музейларни кўптармоқли молиялаштириш ҳақидаги суҳбатни бошлай туриб, бу соҳадаги молиявий тақсимланишнинг умумий манзарасини тасаввур қилишга уриниб кўрамиз. Мавжуд маълумотларга кўра, 1988 йилда Америка музейларини молиялаштириш умумий ҳажмининг 5% федерал бюджет, 5% фондлар, 5% корпорациялар ва 85% хусусий шахсларнинг улуши ҳисобидан қопланган. Давлат томонидан молиялаштириш тушунчасининг ўзи бир неча изоҳни талаб қилади. Музейшунослик матбуоти саҳифаларидаги “давлат

томонидан молиялаштириш” иборасининг ўзи амалда ижтимоий молиялаштириш тушунчаси билан қўшилиб кетган ҳолда, кўз ўнгимизда ўзгармоқда. Яъни, музейни молиялаштиришнинг ижтимоий тармоғи ҳақида сўз борганида, одатда, давлат бюджетидан дотация ҳақида сўз боради. Гап шундаки, марказлаштиришдан, директив бошқаришдан воз кечиш, яъни давлат ҳокимияти вакилларини маблағ олувчилардан ажратиш ва бу маблағларни ўзини ўзи бошқарувчи жамоат жамғармалари орқали тақсимлаш, бу билан шак-шубҳасиз, зўравонлик, цензура ва малакасиз баҳо беришлардан сақланиш, музейларни молиялаштириш ва умуман маданият соҳасида ўтказиладиган давлат сиёсатининг устувор тамойили бўлиб қолмоқда. Бугунги кунда олинадиган маблағлар (халқаро ҳамжамиятлар, фондлар, хусусий тадбиркорлардан ва ҳоказолар) фондда бюджетдан ажратиладиган маблағлар билан бирлашади. Бу эса ҳукумат билан биргаликда музей соҳасидаги миллий стратегияни белгилашга имконият беради. “Аралаш фойдаланиш” (mixed-use phenomenon) феномени ҳам музейларни бюджетдан молиялаштириш соҳасидаги янги сўз ҳисобланади, бу ўзаро фойдалилик шартларида бир музей объектида давлат-ижтимоий ва хусусий капитал мавжуд бўлишини англатади. Бу лойиҳадаги фойда бўлиши мумкин, бунда давлат бадиий галерея ёки музейнинг янги биносини лойиҳага киритиш шарти билан тижорат қурилишини ривожлантиришнинг лойиҳа ҳуқуқларини беради. Бу музейлар қошида савдо ёки ресторан мажмуаларини яратиш бўйича стратегик уюшмалар ёки шартномалар бўлиши мумкин. Буюк Британиядаги музей соҳасида консалтинг хизматлари кўрсатувчи “Маданият бойликлари. Режалаштириш ва бошқариш” фирмаси раҳбарининг сўзларига кўра “аралаш фойдаланиш” феноменининг янада ривожланиши XXI асрда музейларни молиялаштиришнинг истиқболли тенденциясини яққол ифодалайди.

Хусусий сектор чет эллардаги музейларни молиялаштиришнинг энг қудратли манбаи ҳисобланади. Кейинги вақтларда Ғарбдаги музей ишининг кўп мутахассислари бу ҳолатни алоҳида қайд этмоқдалар. Гап шундаки, музейларга бизнес ҳомийлик атрофидаги реклама шов-шувлари музейларни молиялаштиришда айнан ҳал қилувчи роль корпорацияларга тегишли эканлиги ҳақидаги таассуротни уйғотади. Дарҳақиқат, музейларни бизнес олами томонидан қўллаб-қувватлаш узлуксиз ўсмоқда. АҚШда музейларни молиялаштириш ҳақида гап борганда хусусий сектор дейилганда, энг аввало, аъзолик институти назарда тутилади (membership). Америка музейи аъзоларининг сони минглаб ва ҳатто ўн минглаб кишини ташкил этади. Қайд қилиш муҳимки, музей бошқаруви айнан унинг аъзолари ичидан сайланади. Шундай қилиб, аъзолик институти Америка музейининг ҳаётида катта роль ўйнайди. Музейга аъзолик нафақат музейни молиялаштиришнинг асосий тармоғи ҳисобланади, балки музей бошқарувини шакллантира туриб, унинг ҳаётида юксак даражада иштирок этиш ҳуқуқига эга бўлади, бундан ташқари маҳаллий ҳамжамиятда музей фаолияти барқарорлигининг бош омили сифатида кўриб чиқиладиган музей тарафдорлари ва мухлисларининг ўзагини яратади. Шу муносабат билан бироз олдинга кетиб бўлсада, шуни қайд этамизки, “мадад ўзаги” сифатида музейга аъзоликни кенгайтириш музей фандрайзингининг асосий йўналишларидан бири ҳисобланади. Музейга аъзолик табақаланишга эга бўлади. Энг аввало, бу якка аъзоликнинг мавжудлигидир, у ўз навбатида доимий ва муваққат аъзоликка, озроқ кириш бадали тўлайдиган шахсларнинг аъзолиги ва катта улушли шахсларнинг аъзолигига бўлинади. Ёш кишилар учун (30 ёшгача) муайян чегирмалар амал қилади. Оилавий аъзолик шакли ҳам мавжуд, бу озроқ қўшимча тўлов ҳисобига болаларга ҳам аъзолик варақаларини олишга имкон беради. Якка тартибдаги аъзоликнинг моҳияти жуда оддийдир. У йиллик аъзолик бадали тўлашни тақозо этади, бу аъзолик турли имтиёзлар беради –

музейга текинга кириш, музейнинг турли тадбирларида иштирок этиш, музей журнали, бюллетени ёки ахборот варақасини олиш, музей магазини ёки ресторанидан паст нархларда фойдаланиш, фақат музей аъзолари учун махсус тадбирлар ўтказиш шулар жумласидандир. Адолат юзасидан айтиш керакки, Ғарбий Европадаги музейларда Америкача шаклдаги аъзолик институти мавжуд эмас. Музей дўстлари жамияти бунга яқинроқ институт ҳисобланади, улар музей стратегиясига жиддий таъсир кўрсата олишмасада (чунки улар амалда музей бошқарувини сайлашда иштирок этишмайди). Барибир маҳаллий ҳамжамиятда музей учун муҳим бўлган музей мухлислари ўзагини яратишади. Бунда тажриба биринчи марта Россияда синаб кўрилган. Масалан, Эрмитаж музейи дўстларининг клуби мавжуд, аъзолик бадалини тўлаган ҳар қандай киши унга аъзо бўлиши мумкин. Бадал қанчалик кўп бўлса, клуб аъзоси варақасига эга шахс шунча кўп қулайликлардан баҳраманд бўлади. Америкадаги аъзолик институтига қайта туриб, шуни қайд этамизки, бюджет ассигнованиялари сингари хусусий сектор ҳам молиялаштириш манбаи сифатида соф ҳолда эндиликда учрамайди. Музей аъзолиги институтида хусусий ва тадбиркорлик капиталини бирлаштириш бугунги кунда музей фандингининг жадал ривожланаётган инновацион шакли ҳисобланади. Гап шундаки, якка тартибдаги аъзоликдан ташқари корпоратив аъзолик (сorporate membership) ҳам кенг тарқалиб улгурмоқда, бунда корпорация музей аъзоси ҳисобланади. Аъзоликнинг бу тури катта устунликка эгадир. Корпоратив аъзолик, америкликлар айтганидек, музей учун корпорация киришимига имкон беради, бу эса нафақат музейнинг жорий харажатларини, балки унинг фаолиятининг асосий йўналишларини узоқ муддатли барқарор молиялаштиршга кафолат беради. Бунда аниқ дастур, лойиҳа ёки кўргазма учун ажратадиган пулини у ёки бу шаклда албатта қайтишини назарда тутувчи ташқи бизнес ҳамкорликдан фарқли

ўлароқ, корпоратив аъзолик бу сўзнинг тор корпоратив маъносидаги “профит”га интилмайди. Америкадаги “Museum News” журнали маълумотларига кўра, 1976 йилдан 1986 йилгача бўлган 10 йиллик давр мобайнида АҚШдаги корпорацияларнинг молиявий ёрдами ҳар йиллик 1,5 миллиард тушумдан 4,5 миллиард долларгача ўсган. Айни пайтда маданият ва санъатга йўналтирилган маблағлар 8%дан 11%га ўсгани ҳолда, музейларнинг улуши 1983 йилдаги 99,6 млн.доллардан 1985 йилда 133,2 млн. долларга ўсди, бу умумий маданият бизнес фандингининг 24%ини ташкил қилди. Санъатга бизнес ҳомийлик ассоциациясининг маълумотларига кўра, Буюк Британия музейлари 1994-1995 йилларда корпорациялардан ҳомийлик ёрдами олишда биринчи ўринга чиқди, бу борада маданий бизнес фандингнинг мусиқа, театр, кино сингари анъанавий объектларини орқада қолдириб кетди. Ана шу икки йил мобайнида Буюк Британия музейлари бизнес тузилмалардан икки баравар кўп молиявий ёрдам олишди. Бу музейларнинг рақиби операга ва театрга нисбатан икки баравар кўп демакдир. Келтирилган маълумотлар кейинги 10 йилда музейларга бизнес ҳомийликнинг жадал ривожланаётгани ҳақида далолат беради. Вашингтондаги Миллий санъат галереяси директорининг ибораси билан айтганда, музейлар ва бизнес бугунги кунда бир-биридан хафа ҳолда қаратқига ўхшаб турли бурчакларда ўтиришмайди. Улар бир-бирларига керакликларини алақачон тушуниб етдилар ҳамда биргаликда яшаш ва ҳамкорлик йўлларини фаол изламоқдалар. Бизнес ва музейларнинг бирбирларига юз тутишлари етарлича расмий тасдиғини топмоқда. Бир томондан, улар музейларга корпоратив ҳомийликнинг замонавий йўналишларидан тортиб, бошқа томондан, фандрайзинг стратегияси каби аниқ шаклларга эга бўлмоқда. Замонавий музей бизнес ҳомийлигининг тамойиллари ҳақида гапира туриб, шуни қайд этиш мумкинки, бу феноменнинг ҳали бошланғич

жараёнда эканлигига қарамасдан, унинг ривожланишидаги кечаги, бугунги кунни кўриш ва эртаги кунни тахмин қилиш мумкин. Музейларни корпоратив қўллаб-қувватлашнинг илдизлари ўтган асрнинг 60- 70йилларидаги коммуникацион жараёнлар, ижтимоий онг ва маркетинг стратегияси ривожидаги глобал ўзгаришларга бориб тақалади. Айнан шу даврда “оммавий онгнинг” ярамаслиги ва бузуқлиги ҳақидаги бозори чаққон тасаввурлар ўтмишга айланди, бизнеснинг умумий стратегиясида паблисити (жамоатчилик билан алоқалар) ролининг кескин ўзгариши юз берди. Агар илгари бизнес пинҳонийликни, “мен пул бераман, лекин менинг номимни ёзманг” дейишни хуш кўрган бўлса, 60-70-йиллар бўсағасида корпорациялар бозорда ўз маҳсулотини ўтказиш учун жамоатчилик фикрини шакллантириш ва барқарор ижобий нуфузни яратиш бўйича фаолият катта аҳамиятга эгалигини тушуниб етдилар. Бу давр музейларга оммавий ҳомийликнинг бошланиши бўлганлиги, бизнес музейлар тимсолида ўзининг истиқболли ишбилармон шеригини кўрганлиги тасодифий эмас. Блокбастер феномени музей бизнес ҳомийлиги бошланиш даврининг бош белгисига айланди. “Блокбастер” сўзи айнан таржима қилинганда йирик калибрли фугасли бомба деган маънони англатади, бизнинг ҳолатда корпорацияларнинг пулига ташкил қилинган йирик миқёсли шоу-кўргазмаларни англатади, агрессив маркетинг стратегияси – шовқин-суронли реклама компанияси, матбуотдаги кутилмаган муносабатлар, шов-шувли муҳит, чипталарни махсус чегирма нархларда сотиш, музейларнинг магазинларидаги тижорат фаолиятини авж олдириш бу тадбирларга хос хусусиятдир. Корпорация бу ҳолда “сукунат сақловчи” ёки “мудроқ” шерик (silent partner, sleeping partner) вазифасини бажаради, яъни кўргазманинг мазмуний жиҳатларига аралашмасликни ўзига маъқул кўради. Эксон томонидан 1978 йилда ҳомийлик кўрсатилган “Тутанхамон хазинаси” кўргазмаси корпорацияга катта фойда келтирган биринчи блокбастер ҳисобланади.

Кейинги 10 йил мобайнида блокбастер музей ва бизнес ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг етакчи усулига айланди. Шундай қилиб, музейларга корпоратив ҳомийлик қилиш кескин, тўғри йўналишдаги маркетинг муносабатларидан бошланди, ташқи кучли эффектга ва катта ижтимоий резонансга мўлжалланган махсус музей блокбастер-кўргазмалари ташкил қилинди. Дунёдаги кўплаб йирик музейларнинг бюджети ҳомий ўтказадиган блокбастерга боғлиқ бўлиб қолди. Уларнинг директорлари очиқчасига агар музей блокбастер ташкил қилмаса, у ўз бюджетини ярата олмаслигини айта бошлашди. Музейнинг блокбастерга бўлган бу ҳаётий қизиқиши ёки бошқача сўзлар билан айтганда қудратли, аммо қисқа муддатли молиявий ёрдамдан манфаатдорлиги музейнинг турли даражадаги интеллектуал қарамлигининг сабаби бўлди. Бу қарамликни корпорация келтириб чиқаргани йўқ, гарчи у ҳомийликдан манфаатдор ва танлов имкониятига эга бўлсада, аксинча, бу нарса кўпинча танлов имкониятига эга бўлмаган музей ташаббуси билан юзага чиқди, музей ўзини ўзи цензура қилишга, бизнес манфаатларига мослашишга мажбур бўлди. Музейнинг ўзини ўзи цензура қилиши кўргазма мавзуси географияси ва уни ўтказиш ҳудудини танлашдан бошланади. Музейга ҳомийлик қилишдан манфаатдор бўлган Мобил компанияси вакили ўз вақтида фирма у ёки бу тарзда компаниянинг фаолияти билан боғлиқ Африка мамлакатидагина кўргазма зтказилишига ёрдам беришини таъкидлаган эди. Шу тариқа “Камерун санъати” ва “Қадимий Нигерия хазинаси” кўргазмалари пайдо бўлганди. АйБиЭм компанияси ҳам худди шу тарзда ҳам маҳсулот ишлаб чиқариш, ҳам уни сотиш жиҳатидан амалий фаолликка эга бўлган шаҳардагина кўргазма ўтказишга ҳомийлик қилишга тайёрлигини билдирган эди. Ҳомийлик шароитларида музейнинг интеллектуал қарамлигининг бошқа бир даражаси бизнес манфаатларига янада жиддийроқ ўрин бўшатиб

беради, бу кўргазманинг ўз мавзусига тегишлидир. “Биз баҳслашув марказида умуман бўлишни истамаймиз”, деган эди АйБиЭм компанияси вакили. Бу билан у музейларга бизнес ҳомийликнинг муҳим шартларидан бирини ифодалаган эди. Дарҳақиқат, ҳомийлик маблағлари ҳисобидан блокбастер ўтказиш ёрдамида молиявий инқироздаги музей кўпинча ижтимоий ёки сиёсий жиҳатдан кескин мавзулардан, шунингдек махсус илмий мавзулардан воз кечишга, уларнинг ўрнига кенг омма учун кўнгилочар, томошабоп мавзуларга мурожаат қилишга мажбур бўлади, бу замонавий инглиз тилида “razzle-dazzle” деб аталади. Шундай қилиб, блокбастерлар нафақат музейларни ўз асосий фаолият йўналишларидан чалғитади, балки уларнинг атрофида ижтимоий кутишларнинг махсус аурасини яратади. Музейшунослик матбуотида эълон қилинган кўплаб фикрларга кўра, блокбастерлар йўлига ўтган музей бир-биридан қизиқарли блокбастерларни кетма-кет яратишни талаб қилувчи жамоатчилик фикрининг тазйиқини доимий равишда ҳис қилиб туради. Қаттиқ талаблар қўювчи ҳомийлик шароитларида музейнинг ўзини ўзи чеклаши, цензура қилиши, ниҳоят, унинг интеллектуал эркинлигининг узилкесил йўқолишига олиб келиши мумкин. Бу ҳолатда гап блокбастерли кўргазманинг умумий мавзуси ҳақида эмас, балки музей доимий кўргазмасининг мазмуни ҳақида бормоқда. Бу ҳақида музейлар ассоциациясининг музейларга ҳомийлик қилиш ва уларни қўллаб-қувватлаш муаммоларига бағишланган конференциясида (Лондон, 1989 йил) ҳам айтиб ўтилганди. Ҳомийга бундай интеллектуал қарамлик илмий-техникавий музейларнинг экспозицияларида, айниқса, ёрқинроқ кўринади. “Илмий музейга ёки фан ва технологиялар марказига ташриф буюришда, - деб гапирганди Ричмонд музейи директори, - у ёки бу саноатнинг маблағларига яратилган экспозицияларни ҳаддан ташқари кўп кўрдим, уларга экспозицияда тақдим қилинган маҳсулот ёки хизматни ифодаловчи ягона саноат, ягона компания деган фикр сингдирилган, улар мавзуни бир ёқлама

ёритиб, мавжуд технологияларнинг реал даражаси ҳақида ҳеч қандай тасаввур бермайди”. Бу фикрни давом эттирган Буюк Британия музейлар ассоциацияси президенти Патрик Бойлан Лос-Анжелесдаги Макдональдс фирмаси ҳомийлик қилган илмий музейга янги кириш жойи ҳақидаги таассуротлари билан ўртоқлашган. Фирма музейга кириш жойини тайёрлашга маблағ ажратганлигини хабар қила туриб, унга Макдональдс доктринасига мувофиқ озиқ-овқат тайёрлашнинг замонавий технологияси мўъжизаларини акс эттирувчи чипслар учун компьютер автоматни намойиш қилишга қўйган. Аммо шуни тан олиш керакки, музейларга бизнес ҳомийликдаги салбий ҳолатлар нафақат қаттиқ фандингнинг оқибати, балки оддий “ўйин қоидалари” ва “ўзни тута билиш меъёрларининг” йўқлиги оқибати ҳамдир. Музейларни корпоратив қўллаб-қувватлашнинг бошланғич даври (70- 80йиллар) музей ва бизнес ўртасидаги ўзаро шериклик муносабатларини жадал ишлаб чиқиш даври бўлганлиги тасодифий эмас. Музейларнинг мустақиллигини ҳимоя қилиш тизими, уларни молиявий таваккалчиликлардан ва хайрия мақомини йўқотишдан суғурта қилиш билан боғлиқ масалалар унинг асосий йўналишлари бўлди. Масалан, ижтимоий онгда корпорациянинг номини музей номи билан аниқлаштиришни бартараф қилиш ва музейнинг қиёфасини сақлаб қолиш мақсадида ҳомийлик битимини ишлаб чиқишнинг дастлабки босқичи учун қатор тавсиялар ишлаб чиқилди. Ушбу тавсияларга мувофиқ томонлар олдиндан ҳомийлик битимининг матнини ким ёзишини, таҳрир қилишини ва тасдиқлашини, фирманинг белгиси қаерда ишлатилишини (кўргазмада, нашрларда ,матбуот учун хабарларда, каталогларда, брошюраларда, афишаларда, ўқув материалларида ва ҳ.), музей ўз номининг фирма маҳсулотларини реклама қилиш учун ишлатилишига рози ёки рози эмаслигини (агар рози бўлинса, бунга истеъмол товарлари ҳам кирадими), фирма музейнинг нашрларини қаерда тарқатишини, музей уларнинг

мазмунини текширишга, таҳрир қилишга ҳақли ёки ҳақли эмаслигини аниқ, ёзма равишда қайд қилишлари керак. Молиявий таваккалга йўл қўймаслик учун шерикликни расмийлаштиришда корпорация ва музей томонидан қабул қилинадиган ҳар томонлама адекват суғурта мажбуриятлари ишлаб чиқилди. Бу мажбуриятлар шериклардан бири томонидан учинчи шахслар ёки ташкилотлар билан субшартномалар бузилган ҳолларда мулкий даъволардан ҳимояланишга қаратилгандир. Кўргазма ёки янги музей биноси қурилишига ҳомийлик маблағларини расмийлаштиришда суғурта мажбуриятларининг қабул қилиниши долзарб ҳисобланади. Гап шундаки, агар корпоратив ҳомий музейнинг консультантлари, сотувчилари ёки етказиб берувчилари бўлган компаниялар ёки шахсларга нисбатан ўз мажбуриятларини бажармаса, улар суд тартибида музей мол-мулкини гаровга олишлари ёки ўз даъвосини қондириш учун уни сотишга мажбур қилишлари мумкин. Корпорация ва унинг дўстлари учун олдиндан чегараси белгиланмаган бепул хизматлар билан боғлиқ молиявий таваккални бартараф этиш учун суғурта мажбуриятларидан ташқари ҳомийлик битимини ишлаб чиқиш мобайнида музей нашрлари нусхаларининг, музейга бепул ташрифларнинг сонини, шунингдек, корпорация ходимлари учун ташкил қилинадиган тадбирлар ва музей оқшомларининг сонини аниқ белгилаш зарур бўлиб чиқади. Музей ва корпорация ўртасида тузиладиган битимда кутилаётган харажатларни ҳисоблашнинг аниқ тартибини ва уларнинг тўлиқ рўйхатини келишиб олиш зарур кўринади. Шундай қилиб, 1970 йилларда ўз-ўзидан пайдо бўлган музейларга бизнес ҳомийлик кейинги ўн йилликларда аста-секин барқарор амалий ҳамкорлик сифатида расмийлаша борди. 1980-йилларнинг охири ва айниқса Халқаро музейлар йили деб эълон қилинган 1989 йил музейларга бизнес ҳомийлик бўйича тўпланган тажрибаларнинг дастлабки натижаларини сарҳисоб қилиш даври бўлди. Қизиғи шундаки, бунда асосий нарса музей

учун ҳомийлик маблағининг реал баҳосини англашдан, бизнес ҳомийлик музейнинг нима олиши эмас, балки олинган нарса ўрнига нима бериши ҳақидаги масала эканлигини тушунишдан иборат бўлди. Музейга ҳомийлик тажрибаси устида мушоҳада юритиш ахлоқий-маънавий масалаларни биринчи ўринга чиқарганлиги тасолифий эмас. Бунда интеллектуал эркинлик дейилганда қаттиқ фандинг шароитларида музейда оммабоп бўлмаган, кескин, баҳсли, соф илмий ва қадриятли аҳамиятга эга мавзуларни тақдим қилиш, кўргазма мавзусининг музей фаолиятининг умумий контекстига мослиги ҳуқуқларининг сақланиб қолиши, шунингдек, музейларнинг академик институтларнинг мустақил мақомини сақлаб қолиш истаги билан боғлиқ муаммоларнинг кенг доираси тушунилади. Хуллас, музейларга корпоратив бизнес ҳамкорликнинг биринчи хулосадари қуйидагича бўлди: музей бутун жамиятга хизмат қилувчи воситадир, бизнес уни қўллабқувватлай туриб, бизнес тор корпоратив мақсадларни эмас, балки ижтимоий аҳамиятга молик мақсадларни кўзлаши керак. Айнан 1980 йилларнинг охирларида жаҳон бизнесининг ривожида шундай глобал ўзгаришлар юз бердики, улар, хусусан, музейларга корпоратив ҳомийлик стратегиясининг кечаги кундан бугунги кунга, эҳтимол, эртанги кунга ўтишини олдиндан белгилаб берди. Албатта, бу ўзгаришлар замонавий маркетинг ривожидаги чуқур жараёнлар билан боғлиқдир. Музей бюджетига бир марта маблағ ўтказиш воситасида шовшувли блокбастерга эришиш орқали обрў қозониш стратегияси эндиликда иш бермай қўйди. Корпорацияларга ўз маҳсулотларини бозорда муваффақиятли илгари суриш учун собитқадамли, мунтазам, батафсил режалаштирилган, узоқ муддатли самарага мўлжалланган ва мақсадлли бозорда ишлайдиган мустаҳкам амалий ҳамкорлик зарур бўлиб қолди. “Филипп Моррис” компанияси асос солган “The American and Art” журналида қайд қилинганидек, “музейларга ташриф буюрувчилар янада салобатли, яхши таълим олган юксак даражали истеъмолчиларга айланиб

бормоқда, улар саёҳат қилишади, жамиятда ҳақиқий мақомга эгадирлар. Бошқача сўзлар билан айтганда, улар корпорация ўз мақсадини йўналтирган аудиториянинг ўзини ифодалашади”. Айни пайтда музейларни бизнес томонидан қўллаб-қувватлашнинг умумий стратегиясида ўзгаришлар нафақат уни асослашда, балки бюджет тузилмасида ҳам юз бермоқда. Ҳозирги кунда музейларга ҳомийликда иштирок этувчи кўпчилик компаниялар иккита бюджетга эгадир. Уларнинг бири ижтимоий эҳтиёжларга сарфланадиган бюджет, иккинчиси маркетинг бюджети ҳисобланади. У ўз навбатида чизиқ устидаги ва чизиқ остидаги бюджетга бўлинади. Чизиқ устидаги бюджетга телевидение ва коммуникация воситалари, чизиқ остидаги бюджетга паблик рилейшнз ва корпорациянинг имижини ошириш киради. Музейлар ассоциациясининг конференциясида Буюк Британия консалтинг маркетинг хизматининг бошлиғи Ян Сперо таъкидлаганидек, бугунги кунда ҳомийлик тижорат улушидан эмас, балки компания музейлар ва галереялар орқали ўзларининг мақсадли бозорлари билан ҳақиқий алоқаларни ўрнатишни муҳим деб ҳисоблашларидан бошланади. Музейларга бизнес ҳомийликнинг бугунги тенденциялари нималардан иборат? Энг сезиларли ўзгариш шуки, блокбастерлар музейлар ва бизнес ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг асосий шакли бўлмай қолди. Катта компанияларнинг катта музейларга ажратадиган катта сармоялари бизнес томонидан қўлла-қувватлашнинг уфқидан бутунлай йўқ бўлмаган бўлсада, аммо очиқчасига пасайди. Ички ҳомийлик, аксинча, кенгайиш тенденциясига эгадир. Бу маҳаллий ҳамжамиятларнинг ичидаги музейларни қўллаб-қувватловчи майда ва ўрта компанияларнинг бу ишга жалб этилиши туфайли юз бермоқда. Ҳомийликнинг номарказлашуви, унинг маҳаллий ҳамжамиятлар (музейлар уларнинг ажралмас қисми ҳисобланади) “ўтўланларининг илдизига” яқинлашуви тенденцияси бугунги кунда йирик ҳомийларга ҳам тегишли бўлмоқда. Матбуотдаги акс-садоларга кўра,

молиявий ёрдам кўрсатишда йирик компанияларнинг жойлардаги хизматлари, филиаллари ва шўъба корхоналарининг овозлари кўпроқ салмоққа эга бўлиб бормоқда. Номарказлашув билан бир вақтда томонлардан ҳар бирининг улушини камайтирадиган қўшма ҳомийлик тенденцияси ҳам кузатилмоқда. Масалан, “Музей дунёсининг Макдональдси” номи билан машҳур Уитней шаҳридаги Америка санъат музейининг ҳамма тўрт филиали ўз бизнес ҳомийсига эгадир. Аммо қўшма ҳомийлик тенденцияси кичик ва ўрта бизнес корхоналари учунгина хосдир. AT&T, American Express, Philip Morris, IBM, Unitrd Texchnologies каби йирик корпорациялар ҳали ўз нуфузларини ушлаб турибди, улар музейнинг ягона ҳомийси бўлишни мақбул кўришади, улар нокорпоратив манбаларга нисбатангина ўзларининг ҳомийлик монополиясининг бузилишига йўл қўйишади. Бугунги кунда музейларга корпоратив ёрдам кўрсатиш характерининг ўзида ҳам жиддий ўзгаришлар юз бермоқда. Агар блокбастерлар даврида бизнес ҳамкорлик ёзиб бериладиган пул чекига бориб тақалган бўлса, бугунги кунда музейларни корпоратив қўллаб- қувватлашнинг рангбаранг пулсиз шакллари кўпроқ тарқалмоқда. Шу муносабат билан бироз олдинга кетиб бўлса ҳам таъкидламоқчимизки, музей фандрайзинги бўйича кенг тавсияномалар рўйхати ичида талабни фақат молиявий маблағ билан чегараламаслик ҳақидаги маслаҳат ҳам бор. Гап шундаки, ҳозирги кичик ва ўрта бизнес қўллаб-қувватлашнинг нақд пулсиз шаклларидан фойдаланишга кўпроқ мойилдирлар, реклама, радио, телеахборот ташкил этиш, маркетинг алоқалари ва хизматини йўлга қўйиш, асбоб-ускуналар сотиб олиш, фирма маҳсулотларини ҳадия қилиш, музей хоналарини таъмирлаш ва уларнинг дизайни ана шулар жумласидандир. 1991-1994 йилларда Буюк Британияда санъатни бизнес томонидан қўллаб- қувватлаш бўйича қуйида келтирилган маълумотлар корпоратив ҳомийликнинг нақд пулсиз шакллари ўсиш тенденциясига эга бўлганлигини яққол намойиш қилади.

Аммо жадвалдан кўриниб турганидек, нақд маблағ билан бизнес фондинг музейларни қўллаб-қувватлашнинг етакчи шакли бўлган ва шундай бўлиб қолади. Бундаги янгилик шундан иборатки, музей бюджетига бир марталик ва тасодифий улуш киритишдан уни уни узоқ муддатли йиллик режа асосида барқарор молиялаштиришга ўтилмоқда. Бунда биринчи ҳолда агар бизнес расмий “ҳамкор” сифатида намоён бўлган ва унинг музейга фандинги ўз асосий фаолиятини тўхтатиб қўйиш ҳисобидан юз берган бўлса, ҳомийликнинг замонавий шаклида корпорация ўз маблағларини ҳам жорий харажатларга, ҳам унинг асосий йўналишларини ривожлантиришга жалб қилиб, музей фаолиятидан манфаатдор шахс сифатида намоён бўлади. Таъкидлаб ўтилган корпоратив аъзолик музейни бизнес томонидан қўллаб-қувватлашга янгича ёндошувларнинг ёрқин далолати ҳисобланади, бунда корпорация музей аъзоси сифатида уни ичдан қўллаб-қувватлайди, музей эса корпорациянинг тақдимот брендига киради. Шундай қилиб, музейларни корпоратив қўллаб-қувватлашнинг икки шаклини кўрдик. Биринчиси, қатъий ҳомийлик кўринишидаги музей ва бизнеснинг ўзаро яқинлашуви, бунда уларнинг ҳар бири ўз улушига эга эди. Иккинчиси, ҳамкорликнинг янги шакли сифатида юмшоқ ҳомийлик, бунда музей ва бизнес бир умумий мақсад йўлида бўлишади – музей аудиторияси, мақсадли бозор, маҳаллий ҳамжамият ёки бошқача сўзлар билан айтганда Паблик рилейшнз. Хуллас, музейлар ва бизнес ўртасида эришилган тенг ҳуқуқли амалий ҳамкорлик даражаси музейни корпоратив ҳомийликнинг сусткаш объектидан бизнес билан ўз бизнесига эга бўлган ишчан объектига айлантирди. Бу бизнеснинг номи фандрайзинг деб аталади. Фандрайзинг сўзидаги “fund” – пул маблағи сўзи, “raise” – топиш маъносини англатувчи сўз билан бирлашиб янги маблағ топиш маъносини каб этди. Музей фандрайзингининг замонавий технологиялари уни профессионал бизнесга айлантирди, ноаниқ омилларни тўла бартараф этиш

имкониятини яратди. Музей фандрайзингини такомиллаштириш бўйича турли мамлакатларда муайян ишлар амалга оширилган. Масалан, Буюк Британияда музейларнинг фандрайзинг бизнесида тенг ҳуқуқ ва имкониятларга эга ҳолда иштирок этишини таъминлаш, стандартлаштириш ва мақбуллаштириш, ҳомийлик ёрдами олишдаги тасодифийликларни камайтириш, шунингдек, олинган маблағларни тенг тақсимлаш борасидаги тажриба ибратлидир. Шу мақсадида Буюк Британия Музейлар ассоциацияси “Spero Communications” маркетинг консалтинг компаниясига 1989 йил учун маркетинг ва ҳомийлик стратегиясини ишлаб чиқишни топширади. Компания ҳомийлик ёрдами ҳақидаги асосий буюртмани ишлаб чиқди, уни музейларга жўнатиб, олинган маълумотлар асосида музейларнинг ҳомийлик талабларига эҳтиёжи бўйича маълумотлар банкини шакллантирди. 1996 йилда Буюк Британия Музейлар ва галереялар комиссияси узоқ мунозаралардан сўнг музейнинг расмий рўйхатдан ўтиши учун зарур бўлган яна бир талабни қўшди. У мақсадларни асослаб беришдан иобрат эди, бу ўз моҳиятига кўра музейнинг истиқболли режаси ҳисобланади, музейга ҳомийлик ишини мунтазам марказлашган асосга қўйишга ёрдам беради. “Museums Journal” нашрининг 1996 йил июнь ойи сонидаги фандрайзинг ва менежмент бўйича бўлимида Лидс университети бизнес ва иқтисодий ислоҳотлар мактабининг ўқитувчиси музейнинг ўз стратегик мақсадларини тўғри асослаш бўйича ўзига хос тренинг ўтказди, фандрайзингнинг муваффақияти билан уларнинг бевосита боғлиқлигини кўрсатиб берди. 1996 йилнинг ўзида Буюк Британия Санъатга бизнес ҳомийлик ассоциацияси (ABSA) “Museums Journal” нашри саҳифалари орқали фандрайзинг тажрибасига эга бўлмаган музейларга махсус тренингда қатнашишни ва ассоциация томонидан ишлаб чиқилган ҳомий шерикларни топиш схемаси билан танишишни таклиф қилди. Мамлакат миқёсида музей ходимларни ўқитишнинг йўлга қўйилган тизми мавжудлигини қайд этиш керак, улар минтақавий музейлар кенгашлари ҳузуридаги фандрайзинг тренинг курслари

шаклида фаолият юритади. Масалан, Йоркшир ва Хамберсайд графликлари музейлар кенгашининг директори (уларнинг музейлари 1995 йилда корпорациялардан 1 млн.ф.ст.дан ортиқ маблағ олган) Англиянинг шимолий ҳудудларидаги музейларга бизнес ҳомийликнинг муваффақиятини оммавий ахборот воситаларининг кенг тармоғи фаолияти ва маҳаллий бошқарув органларида яхши йўлга қўйилган фандрайзинг тизимига эга хизматлар сонининг кўплиги билан изоҳлайди. Бу борадаги Япония тажрибаси юқорида қайд қилинган фандрайзингни марказлаштириш ва мақбуллаштиришни мантиқий ниҳоясига етказишнинг яхши намунаси бўлиб хизмат қилади. Бу ерда барча музей фандрайзинги ягона мувофиқлаштрувчи ва воситачи марказ бўлмиш Япония Иқтисодий ташкилотлар фелерацияси қапамоғида жамлангандир. Федерация нафақат марказлашган тартибда фандрайзинг таклифларини қабул қилади ва кўриб чиқади, балки маъқулланган ҳолда фандингнинг охирги миқдорини белгилайди, кейин талабни япон бизнес ҳамжамиятининг тегишли тузилмасига беради, албатта, мазкур пайтдаги унинг молиявий аҳволини ҳисобга олади. Музейнинг фандрайзинг стратегиясини белгиловчи ташқи омиллардан (давлат миқёсида фандрайзинг бизнесини марказлаштириш, стандартлаштириш ва мақбуллаштириш) унинг субъектив ички омилларини кўриб чиқишга ўтамиз. Музейда фандрайзинг ахборот таъминотининг тайёргарлик тадқиқот фазасидан бошланади. Музей директорининг бизнес вакилига молиявий ёрдам сўраб хат жўнатиши ва ундан почта орқали пул чекини олиш даври аллақачон ўтиб кетди. Бугунги кунда музей фандрайзингининг муваффақияти унинг бизнес ҳамжамияти реалликлари ҳақида хабардорлиги даражасига ҳамда шу асосда мавжуд ва потенциал ҳомийлар ҳақида аниқ ва мукаммал маълумотлар маълумотлар базасини ярата олишига тўла боғлиқдир. Музей фандрайзингида кенг тарқалган

корпоратив ҳомийлик пировард натижада тўғри танлов иши эканлиги ҳақидаги фикр тасодифий эмас. Музей томонидан маълумотларнинг ахборот фандрайзинг базасини шакллантиришнинг айрим муҳим жиҳатларини кўрсатиб ўтишга ҳаракат қиламиз. Маълумотларни тўплашга киришишда, аввало, музейларга ҳомийликда анъанавий иштирок этадиган бизнес йўналишларини билиш керак. Бу жамоатчиликка кўп кўринадиган, ишдаги муваффақияти ижобий қиёфани (имижни) яратишга ва паблик рилейшнзга (хизмат кўрсатиш саноати, банклар, савдо фирмалари, коммунал хизматлар, нашриётлар, радиоэшиттириш ва телекоммуникациялар индустрияси в.ҳ.) боғлиқ бўлган бизнесдир. Ахборот базасини яратишда мамлакатда тарихан шаклланган устувор маданий фандинг ҳудудларини назарда тутиш керак. Масалан, АҚШда музейларга ҳомийлик кўрсатишга корпорацияларнинг жалб қилишнинг энг яхши анъанаси Миннеаполис ҳудудида – Сент-Полда мавжуддир, унинг миқдори умуммиллий даражадан анча кўпдир. Аксинча, Пенсильвания, Огайо, Мичиган, Индиана, Иллинойс, Висконсин каби саноатлашган ҳудудларда корпоратив қўллаб-қувватлаш даражаси мамлакат бўйича энг паст ҳисобланади (умуммиллий даражадан 7%га кам). Кутилаётган ҳомийлар тўғрисидаги ахборот базасини яратиш мобайнида музей фаолияти билан дахлдорликка эга бўлган бизнесни ажратиб кўрсатишга алоҳида эътибор қаратиш лозим. “Агар сиз XVIII аср мебели кўргазмасини ўтказишни истасангиз, бунда мебель ишлаб чиқарувчи компанияга мурожаат қилинг”, дейилади музей фандрайзинги бўйича қўлланмада. Ҳали музей фандингига тортилмаган кичик бизнес ҳисобига кенгаяётган корпоратив ҳомийликнинг ривожланаётган замонавий тенденциялари доирасида ахборот йиғишда музей ўзининг анъанавий

ҳомийларидан ташқари ҳамкорликнинг янги вариантлари имкониятига ҳам эътиборни қаратиши керак. Музей фандрайзингининг ахборот таъминоти босқичида бизнес оламидаги барча ўзгаришларни диққат билан кузатиб бориш зарур (бирлашишлар, шўъба корхоналарнинг пайдо бўлиши, сотиб олишлар, тайинланишлар, янги маҳсулот ишлаб чиқариш, йўқотишлар, фойдалар в.ҳ.). Масалан, ҳар бири музей ҳомийси бўлган икки корпорация қўшилганда уларнинг умумий фандинги миқдори арифметик қўшилмайди, балки одатда камаяди. Фандинг анъанасига эга бўлган бир компаниянинг бошқа бундай анъанага эга бўлмаган компания томонидан инқирозга учратилиши музейларга ҳомийлик учун салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Масалан, 1987 йилда Миннеаполисдаги 42 йиллик маданий фандинг тажрибасига эга бўлган Дэйтон-Хадсон корпорациясининг назорат пакети (унинг миқдори 1986 йилда 24 миллион долларни ташкил қилганди) умуман ҳомийлик анъаналарига эга бўлмаган Дарт-групп корпорациясига ўтганида Американинг кўп музейлари лол бўлиб қолганди. Раҳбариятнинг алмашиниши ҳам корпоратив ҳомийлик курсининг ўзгаришига жиддий таъсир кўрсатиши мумкин. Шундай қилиб, ахборот фандрайзинги маълумотлари базасини шакллантиришда бизнес оламидаги барча жорий ўзгаришларнинг нозикликларини ҳафсала билан кузатиб бориш зарур. Бизнес кишилари ўқийдиган газета ва журналлар тегишлича музей ходимлари томонидан ҳам ўқилиши керак”, дейилади музей фандрайзинги бўйича қўлланмада. Мавжуд ва потенциал ҳомийлар тўғрисидаги маълумотлар банки музей фандрайзингини шакллантириш ахборот босқичининг натижаси бўлиши керак, унда уларнинг ҳар бири ҳақида аниқ маълумотлар бўлиши лозим: бизнеснинг тўлиқ номи, манзили, телефон, факс рақами, сайти, электрон почтаси, фаолият предмети ҳақида маълумотлар (маҳсулот, хизматлар), қизиқиш соҳаси, ҳомийлик анъаналари, унинг салоҳияти,

маъмурият, унинг нималарни қадрлаши ҳақидаги маълумотлар. Бунда тахминий эмас, балки ўта аниқ ва ишончли маълумотларга эга бўлиш ҳар томонлама муҳимдир. Уни доимий равишда кузатиб бориш ва ҳар 3-6 ойда янгилаб туриш зарур. Шу муносабат билан музей фандрайзингининг ахборот базасини яравтиш жараёнида компьютерлаштиришга жиддий зарурат туғилади. Компьютер технологияларидан фойдаланиш музейга ахборот тақчиллигини бартараф этиш имкониятини беради. 1991 йил маълумотларига кўра тахминан 130 та фандрайзинг дастурлари мавжуд. Музейларда бу дастурларни қўллаш нафақат ишлаб чиқилаётган фандрайзинг стратегиясини ахборот жиҳатидан таъминлашда, балки уни қўллаш жараёнида ҳам имкониятларни анча оширади. Шундай қилиб, фандрайзинг стратегиясининг ахборот жиҳатидан таъминлаш босқичи тугади. Музей бизнес ҳамжамиятга тўлиқ йўлланма олди ва мавжуд мижозлар ва кутилаётган ҳомийлар ҳақида етарлича тўлиқ тасаввурни шакллантирди. Фандрайзинг дастурини амалга ошириш – бизнесга мурожаат қилиш вақти келди. Музей фандрайзинги бўйича умум эътироф этилган барча қўлланмалар ва амалий тавсияларда қайд қилинганидек, ҳомийлик бу филантропия, ҳадия эмаслигини, балки харажат даромадга тенг келиши ҳақидаги қоидага асосланган ўзаро мақбул битимлигини англаб етиш керак. Агар музей фандрайзинги бир-икки йил яшаб туришга пул сўраб олишга қаратилган бўлса, бундай ҳаракат, шакшубҳасиз, муваффақиятсизликка маҳкумдир. Музейнинг бизнесга оқилона мурожаати қандай бўлиши керак? Аввало, ишни ўздан бошлаш лозим. Муваффақиятли музей фандрайзингини ташкил қилувчи муҳим омиллардан бири ҳомийнинг музейга ишончидир. Бу ишонч кўп нарсаларнинг жамланишидан ҳосил бўлади: музей менежментининг ҳолати, молиявий ишларни рисоладагидек олиб бориш, ходимларнинг профессионал даражаси, маъмурият ва васийларнинг нуфузи, маҳаллий ҳамжамиятдаги мавқеи в.ҳ. Бошқача сўз билан айтганда, музей

ички ишларидаги басаранжомлик ва тартиб ҳомийда ўзи ажратган маблағларнинг оқилона ишлатилишига ишонч ва умид туйғуларини уйғотади. “Museum Journal” нашрининг 1997 йил февраль ойи сонида босилган мақолада қайд қилинганидек, ҳомийлар учун Британия музейлари жозибалилигининг йўқолишининг бош сабаби улардаги молиявий менежментнинг ёмон аҳволдалигидир. Ниҳоят, музей фандрайзинги муваффақиятининг бош ва асосий шартига - музейни ривожлантиришнинг кенг қамровли истиқболли молиявий режасини ишлаб чиқиш зарурлигига етиб келдик. У фандрайзинг қидирувчини таркибий қисм сифатида музей қўлидаги рақамлар ва фактлар ҳомийга қанчалик ишончли бўлиб кўринса, маблағ музейнинг асосий стратегик вазифаларини ҳал қилиш билан боғлиқлигига ишонч ҳосил қилса, музейнинг фандрайзинг дастурининг муваффақият қозониш эҳтимоли кўпроқ бўлади. Масалан, агар музей ҳомийлик маблағлари ҳисобига музей учун қўшимча бино қуришни мўлжаллаган бўлса, қурилишнинг бутун цикли учун кутилаётган ҳаражатларни бир неча йил олдиндан ҳисоблаши (камида 3 йил аввал) ва уларни музейнинг истиқболдаги молиявий режаси бюджети харажатлари сметасига киритиши зарур. Бошқача сўзлар билан айтганда, агар музей томонидан молиявий ривожланишнинг умумий манзараси ўйланганлигини, лойиҳалаштирилаётган ҳаражатларнинг истиқболдаги молиявий режанинг ҳаражатлари сметасига киритилганлигини ва 3-5 йил мобайнида уларнинг ўзгариш тенденциясини аниқлаганлигини ҳомий кўрсагина, қурилишни молиялаштириш ҳақидаги мазкур фандрайзинг сўрови муваффақият қозона олади. Аввало, бундай режа музейнинг бош миссиясини асослаши лозим. Бунда музейнинг касбий фаолиятига оид фактларни шунчаки санаш эмас, балки уни истиқболда ривожлантириш стратегияси акс этиши лозим. Истиқболдаги молиявий режада музейнинг асосий миссиясини амалга оширишга қаратилган музей фаолиятининг аниқ дастури акс этиши

зарур. Бунда дастурни икки таҳрирда тақдим этиш мақсадга мувофиқдир: уларнинг биринчиси музейда мавжуд бўлган ресурсларни ҳисоблаш асосида тузилади, иккинчиси кенгайтирилган ҳолда ҳомийлик маблағларини жалб қилиш асосида тузилади. Бундай дастурни тузишдаги қулайлик учун айрим музей фандрайзинги бўйича тавсияномаларда даставвал ҳаражатларнинг энг оз бирламчи даражасини аниқлаш (улар музей коллекцияларини сақлаш, уларнинг хавфсизлигини таъминлаш, намойиш қилиш ва талқин этиш учун зарур бўлади) ва кейин эса ҳомийлик ёрдами олиш билан музейда очиладиган янги имкониятлар ва фаолият йўналишларини аниқлашга ўтиш таклиф қилинади. Режада бир неча йил олдинга мўлжаллаб ҳисобланган музей харажатларининг смета лойиҳаси тақдим қилиниши керак, бунда музейнинг ҳомийлик ёрдами билан таъминланган кенгайтирилган дастурини бажариш бўйича жорий ва асосий харажатлар алоҳида сатр билан кўрсатилади. Режада музей қисқа ва узоқ муддатда оладиган даромадлар акс этиши, тушумларнинг манбалари кўрсатилиши керак. Ниҳоят, музейнинг истиқболдаги молиявий режасида ҳам бирламчи, ҳам ҳомийлик ёрдамида кенгайтирилган дастурларининг бажарилиш муддатлари аниқланган бўлиши лозим. Шундай қилиб, бу фикр принципиал аҳамиятга эга бўлганлиги учун, уни яна бир марта такрорлаймиз: фандрайзинг йўлига ўтган музей энди умидлар, лойиҳалар ва ва режалар ўртасида муаллақ учиб юролмайди, шунчаки омад чопишига умид қилиш ҳуқуқига эга бўлмайди. У истиқболдаги молиявий режанинг қўлдаги рақамлари ва фактлари билан ўз режали муваффақиятини таъминлайдиган фандрайзинг талабини асослаш даражасига чиқиши керак. Ҳомий билан узоқ муддатли ҳамкорлик муносабатлари ўрнатилган ҳолда шуни назарда тутиш керакки, музей фандрайзинг дастурининг кейинги

муваффақияти олинадиган маблағларни моҳирона тасарруф этишга бевосита боғлиқ бўлади. Музейнинг ўз манфаатларини ҳар томонлама далиллар билан асослаши унинг фандрайзинг дастурининг муваффақиятга эришиши йўлидаги дастлабки қадамдир. Талабномани тузишда музей шуни унутмаслиги керакки, гап ҳар икки томоннинг манфаатларини бирдек ҳисобга олувчи тенг ҳуқуқли амалий битимни тузиш ҳақида бормоқда. Бунда жавобнинг ўйлаб топилмаган бўлиши, бизнеснинг махсус манфаатларига ва жамият билан алоқалар йўлларини излаш ниятига ҳақиқатда мос келиши керак. Мана шу сабали музей фандрайзинг талабининг муҳим вазифаси – бизнесга бу йўлларнинг биттаси музей орқали кўрсатишдан иборатдир. Музей фандрайзинги дастурини амалга оширишнинг муваффақияти кўп жиҳатдан уни бажариш учун масъул бўлган мутахассислар гуруҳи фаолиятининг самарадорлигига боғлиқ бўлади. Тажрибанинг кўрсатишича, 15 кишидан иборат фандрайзинг қўмитаси 50-100 та ҳомий билан алоқа ўрнатиши ва бунда зарур маблағларни 75-95%гача кўтариши мумкин. Бунда маблағнинг катта қисмини, одатда, гуруҳ ичидаги 3-7 фандрайзер топади. Шу муносабат билан фандрайзинг мақсади ва ижрочиларнинг масъул гуруҳи сони ўртасида қайтма (аксил) боғлиқлик борлигини қайд қиламиз: мақсад қанча катта бўлса, унга эришиш учун қўмита шунча кичик бўлиши лозим. Мақсадлар гуруҳи дастлабки ҳолатга қараганда ўсганда фандрайзингнинг техник усулларидан бири ижроия қўмитани зудлик билан қисқартиришни, унда энг тажрибали ва самарали ишловчи бир неча мутахассисларни қолдириш тавсия этилади. Ниҳоят, музей учун ўз фандрайзинг компаниясини эълон қилишнинг тўғри пайтини танлаш жуда муҳимдир. Гап шундаки, кўп музейлар бирор натижага эришишдан аввал ўз фандрайзинги бошланганлиги ҳақида жамоатчиликни хабардор қилишга интиладилар. Аммо тажрибанинг кўрсатишича, фндрайзинг компаниясини муддатидан аввал эълон қилиш

тактик хато ҳисобланади, бу барча ишнинг муваффақиятига салбий таъсир қилиши мумкин. Фандрайзинг йўлига ўтган музей бу ҳақида зудлик билан матбуотда ёки ахборотномаларда баёнот бермаслиги, ўзининг ночор аҳволини ва маблағга ўта муҳтожлигини билдирмаслиги керак. Бу пайтда ортиқча шов-шувсиз, эҳтиёткорлик билан ўз потенциал ҳомийлари билан алоқа ўрнатиш, молиялаштириш учун уларнинг розилигига эришиш ва фандрайзинг компаниясининг муваффақияти олдиндан ҳал қилингандан кейингина унинг бошланганлигини эълон қилиш лозим. Бутунлай бошқа соҳага тегишли яна бир ҳолат – психология (шахслар, хатти-ҳаракатлар, ижтимоий гуруҳлар, мулоқот в.ҳ.) ҳам мавжуд, унинг ўзига хосликларини ҳисобга олмасдан бугунги кунда бирорта профессионал фандрайзинг дастурини тасаввур қилиб бўлмайд, бу музей дастурига ҳам тегишлидир. “Одамлар одамларга беради” – фандрайзингнинг эски аксиомаларидан бири шундан иборатдир. Бунда кейинги ўн йилликларда урғу биринчи сўздан яққол икинчи сўзга ўтди. Музей фандрайзингининг биринчи тайёргарлик босқичи компьютерлашган ва юксак технологияли бўлиши керак. Бизнесга мурожаат қилишнинг якунловчи босқичи инсоний, шахслараро муносабатларга боғлиқ бўлиши лозим. Музей фандрайзинги бўйича айрим амалий тавсияномаларда бекорга бизнес вакиллари билан учрашувнинг қулай вақти каби майда масалалар кўриб чиқилмайди. Бошқалари эса мулоқотга киришганлари ҳолда, рад жавоби олишдан қўрқиб, бошқа томонга оғиб кетиб қоладилар, ўз музейининг ижтимоий аҳамияти ва фойдалилигини исботлашга киришиб кетадилар. Шу муносабат билан бизнеснинг айрим вакиллари музейчиларни талабнома беришда ўз қиёфаларини йўқотмасликка чақиришга мажбур бўлдилар. Бир пайтлар Жон Рокфеллер айтган қуйидаги фикр, бизнингча, бу вазиятдан оддий ва муносиб чиқишни ифодалайди: музейлар бизнесдан молиявий ёрдам сўрашга бурчлидир, худди шундай бизнесда ҳам унга қандай жавоб қайтаришни ҳал қилиш ҳуқуқи бор.

Музей фандрайзингини кўриб чиқишни якунлай туриб, бу ҳақида оддий сўзлар билан айтмоқчимиз: тўғри киши тўғри вақтда тўғри шаклда тўғри номзоддан тўғри сабабга кўра тўғри миқдордаги маблағни сўраса музей фандрайзинг дастурининг муваффақияти таъминланади.

Савол ва топшириқлар. 1. Маълум бир ташкилотга ҳамкорликда ишлаш ёки ҳомийлик қилиши учун талаб этиладиган энг муҳим ҳужжатлар тўпламини тайёрланг (ҳужжатлар тўпламида қандай асосий жиҳатларга эътибор қаратасиз?) 2. Ўзингизни музей раҳбари ўрнида тасввур қилиб кўрган ҳолда музей менежменти механизмини ишлаб чиқинг.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Альмеев Р. Музеи Узбекистана и социально-культурные перспективы их развития. – Ташкент: Издательско-полиграфический дом имени Гафура Гуляма. 2007. 2. Илалов И. Музееведение. – Ташкент: Мусиқа, 2006. 3. Курязова Д.Т. Ўзбекистонда музей иши тарихи. Тошкент: Санъат, 2010. 4. Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика. – Москва: Высшая школа, 2004. 5. Юреньева Т.Ю. Музееведение. – Москва: Академпроект, 2003. 6. Михайловская А.И. Музейная экспозиция: Организация и техника. М., 1964. – 520 с. 7. «Музейлар тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни. 2008 йил 12 сентябрь // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2008 йил. – № 37-38. – Б. 12-20. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 12 январда қабул қилинган «Музейлар фаолиятини тубдан яхшилаш ва такомиллаштириш тўғрисида»ги Фармони // Халқ сўзи, 1998 йил 13 январь. 9. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 5 мартда қабул қилинган «Музейлар фаолиятини тубдан қўллаб-қувватлаш масалалари тўғрисида»ги қарори // Халқ сўзи, 1998 йил 15 март.

O'xshashlar

Музей педагогикаси

Музей коммуникацияси

Музей предметлари атрибуцияси ва экспертизаси

Музей ва жамият тушунчалари, илк назарий тадқиқотлар ва ҳамкорлик омиллари

Музей экспозициясида турли ёшдаги аудитория билан ишлаш спецификаси