Ingliz teatri Jon Boynton Pristli 1894-1984 y - San'at - Referatlar

Ingliz teatri Jon Boynton Pristli 1894-1984 y

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85 KB

Ko'chirib olish

Ingliz teatri Jon Boynton Pristli 1894-1984 y Reja: 1. Sahna san'ati 2. Dramaturgiya 3. Bertolt Brext (1898-1956-y.) 4. Ispan teatri Garsia Lorka (1898-1936-y.)

Jon Boynton Pristli ingliz dramaturgiyasi tarixiga muammoli, ya'ni o'z tabiatiga ko'ra tafakkur dramasiga yaqin jumboqli pye-salari bilan kirdi. Pristlining o'ziga xos ifoda usuli uning 1932-yili yozilgan «Xatarli burilish» pyesasidayoq namoyon bo'ldi. Unda zo-hiran fayzli, serzavq ko'ringan hayot tarzi botinan nobop, badbin ekanligi bir-biriga zid bo'yoqlar ifodasi orqali asta-sekin ochilib bo-radi. Jamiyatni qoplab olgan soxtalik g'ubori shu qadar qalinki, uni ko'tarib tashlash amri mahol, ko'tarilgudek bo'lsa, mudhish haqiqat borliq qabohati bilan ochilishi aniq. Pyesa «yopiq xona sarguzashti» asosiga qurilgan. Noshir Robert Kaplanning uyida oqshomgi oilaviy ziyofatda tasodifan aytib yuborilgan bir jumla qabohat qopqasining ochilib ketishiga sabab bo'ladi: Robertning halol, pokdomon deb tanilgan akasi Martin aslida ta'rifi yo'q xotinboz ekani, u o'zini o'zi emas, balki uni bir ayol o'Idirganligi, bu o'limga ozmiko'pmi barcha oila a'zolarining daxldorligi ayon bo'ladi. Kutilmagan yangilikdan larzaga tushgan Robert o'zini o'zi oidirishga ahd qiladi. U kirib ketgan xonadan o'q ovozi eshitiladi. «Yo'q, bo'lishi mumkin emas! Hech qachon u o'ziga o'zi qasd qilmaydi», deya qichqiradi uning ma'shuqasi. Aslida ham shunday edi. Qorong'i sahna yorfijhadi, tomoshabin qarshisida birinchi sahnadagi o'zaro suhbat davom etar, endi u «xatarli burilish»dan to'xtab, o'z o'zaniga tushgan edi. Pinhoniy ishlarning ochilishiga dastak bo'luvchi Martin haqidagi mudhish xabar shu bo'yi rivojga kir-maydi, yopiq qozon yopiqligicha qolaveradi, hayotning ostki qat-lamiga putur yetmaydi, lekin tomoshabin bu qatlam ostida qanday sirlar yashiringanini anglab yetgan edi. «Vaqt va Konvey oilasi» (1937) pyesasida ham Pristli voqea oqimini zo'raki burish usulidan foydalangan. Mazkur asardan so'ng Pristli «Men awal bu yerda bo'lgan edim» (1937), «Tundagi musiqa» (1938) kabi pyesalar yaratib, ularda vaqtning turlicha noan'anaviy o'lchami qoidalaridan foydalangan. Pristli «Inspektor keldi» (1945), «Lindenlar oilasi» (1947) pye-salarida yangi drama turini yaratish bo'yicha awal olib borilgan izlanishlarni davom ettiradi. «Inspektor keldi» pyesasida «Xatarli burilish* asarida olg'a surilgan g'oya, ya'ni odamlarning birbiriga o'zaro bog'liqligi mavzusi yanada teranroq tarzda tadqiq etilgan. Voqea Berling degan sanoatchi xonadonida ro'y beradi. Hamjihat

bu xonadonda Berlingning qizi Sheylaning nikoh to'yiga tayyorgarlik ko'rilmoqda; o'zini o'zi nobud qilgan Yeva Smit degan qizning ishini tekshirish uchun politsiya inspektori kirib keladi. Tekshirish qizning o'limida barcha oila a'zolarining aybi borligini ko'rsatadi. Berling qizni o'z fabrikasidan ishdan bo'shatgan, uning qizi otasining ortidan Yeva-ning do'kondan haydalishiga erishadi, yigiti Yevaning nomusini toptaydi va tashlab ketadi, onasi qiz ehson tashkilotiga yordam so'rab kelganda, uni yordam olishdan mahrum etadi. Oiladoshlar-ning birortasi qo'yilgan aybni rad etolmaydi. Lekin ular faqat Yevaning o'ziga yomonlik qildilarmi? Ular kasalxonalarga qarshiliklarini o'z rasamadi bilan ifodalashga qodirdir. «Teatr poeziya qudratini namoyish etuvchi — sig'imi bemisl nafosat mas-kanidir»,-degan edi u. Eliot o'z dramaturgiyasi bilan kishilarni gumanistik ideallarni saqlab qolishga da'vat etdi. «Ibodatxonada yuz bergan qotillik* (1935), «Oilaviy mashvarat* (1938), «Kechki kokteylxo'rlik* (1949), «Shaxsiy kotib* (1953), «Davlat arbobi» (1958) asarlarida uning ijodiga xos shu yetakchi fikr o'z ifodasini topgan. «Ibodatxonada yuz bergan qotillik* asarida jahon sahnasi tarixiga urush awalida tahlikali ruh jo'shib turuvchi badiiy yaxlit she'riy tragediya sifatida kirdi. Hayot va mamot yo'lida fashizmga qarshi kurash olib borilayotgan yillari insonparvarlik ezgu maqsadi baralla yangragan asaming tinchlik davrida dunyoga kelganligi diqqatga molik: ingliz shoiri va dramaturgi unda jahonda yuz be-ruvchi har bir voqeaga insonning shaxsiy mas'ulligi mavzuyini ko'tarib chiqqan edi. «Ibodatxonada yuz bergan qotillik* pyesasi qirol Genrix II jal-lodlari tomonidan oldirilgach, avliyolar safiga qo'shilgan Kenter-beriy arxiyepiskopi Tomas Beket (1118—1170) ning hayotiga ba-g'ishlangan bo'lib, u Kenterberiy festivalida ko'rsatish uchun max-sus yozilgan edi. Markazlashgan monarxiya uchun kurashda Genrix II safida turib, umrining oxirida bu serg'ayrat hukmdorning ashad-diy raqibiga aylangan tarixiy shaxs Beket haqida hamon munozara davom etib keladi. Eliot tasvirida Beket yorug' dunyo tashvishlari, davlatning yaramas manfaat va intilishlariga zid o'laroq oliy ruhiyat yo'lida jon fido etuvchi siymo tarzida gavdalantirildi. Dramaturg tarixiy faktlarni

qayd etib qo'ya qolmay, ko'p asrlar davomida mamlakat rivojini belgilab kelgan cherkov bilan davlat orasidagi o'zaro to'qnashuvga asoslandi. Ildizi XIII asr bilan tutashib ketuv-chi tarixan haqqoniy bu to'qnashuvlarni dramaturg shoirona ruhiy ko'tarinkilik bilan falsafiy mavhum tarzda talqin etdi. Beket va uni o'ldirgan ritsarlarning bir-biriga ters kelishi, Kenterberiy ayollar xo-rining Beket harakatini tushunmasligi va ayni chog'da uning taqdiridan qayg'u-alam chekishi, ruhoniylar ko'z o'ngida Beketning tushunarsiz qiyofa kasb etishi — bularning jami Eliot tragediyasida o'z ma'nosiga ko'ra umumbashariy ko'lamdorlik kasb etgan edi. Beket odamzod botgan gunohi azimni bo'yniga olib, o'lim azobini qabul qiladi va shu bilan insoniyatning haqiqatni anglash, insoniy-likni tasdiqlash yoiidagi harakatida olg'a tomon yana bir qadam tashlaydi. (Eliot bu tushunchalarni diniy ma'noda qo'llaydi; lekin Eliotning diniy allomaligidan ko'ra shoirligi ko'lamliroqdir). Shoirona nutqning nafis fasohatli usullari o'zaro uyg'un namoyon bo'luvchi bu marsiya — pyesaga kutilmaganda 30-yillar voqeligidan darak beruvchi dag'dag'ali nasriy ifodalar kirib keladi. «Ibodatxonada yuz bergan qotillik* asari Eliot ijodining eng yaxshi namunasi bo'lib qoldi. Sahna san'ati Keksa sahna arboblari dunyodan o'tishi bilan XX asrning boshlaridan e'tiboran tijorat asosidagi teatr faoliyati avjga chiqadi. Vast-End mavzeida birinchi jahon urushi yillarida tijorat teatr tizimi qaror topadi. Vast-Endda teatrlar bahosi oshib, ular oldi-sotdi vositasiga aylanadi, qo'ldan qo'lga o'tib turadi. Tomoshabinlar biroz bo'lsa-da, urush dahshatlarini unutish istagida o'zlarini ko'ngil ochish maskanlariga ura boshlaydilar. ehtiyoj amaliy charalar ko'rishni taqozo etardi: Londonda XX asr burjua ommaviy xos tarzda o'zining qat'iy harakat tizimiga ega ko'ngil ochish sanoati bunyod topadi. Hozirda ham uning asosiy tamoyillari yashashda davom etib kelmoqda. Vest — End teatrlarini yengil-yelpi komediya, fars, melodrama va musiqiy shoular qoplab oladi. Ayni shu vaziyatda, 20-yillari Bernard Shou inglizlar aql -zakovati ramziga aylanadi. Bu yillar tajribaviy «kichik teatr-lar»dagina emas, shu bilan birga Vest

— End teatrlarida ham Shou pyesalarining sahnaviy dovrug'i eng yuqori darajaga ko'tarilgan yillar bo'ldi. Uning «Parivash Ioanna* (1942) asari «Nyu» teatrida ingliz sahna san'atining yirik yutug'iga aylandi. Spektakl ikki yuz qirq to'rt marta namoyish etilib, favqulodda zo'r moliyaviy daro-mad keltirdi. Bu Shouninggina emas, balki Janna rolini o'ynagan Sibil Torndaykning ham yutug'i edi. Sibil Torndayk (1886—1976) fojeiy aktrisa sifatida Janna rolini shunday mahorat ko'rsatib o'ynaydiki, bu uning san'atdagi ha-yotida eng yuqori cho'qqi bo'lib qoldi. B. Shou «Parivash Ioanna» pyesasidagi bosh rolni Sibil Torndayk ijrosini ko'zda tutib yaratgan edi. Spektaklni tayyorlash davrida Shouning o'zi Torndayk bilan mashq o'tkazadi va aktyor-larni tarixiy libosga o'ralgan drama emas, balki o'ta zamonaviy pyesa tarzida mujassam etishga yo'naltiradi. B. Shou asarlari, uning ma'naviy nufuzi shu qadar keng shuhrat topadiki, 20- yillarning oxirida Malverne shaharchasida Shou asarlari bo'yicha har yili festival o'tkazishga qaror qilinadi. 1929-yili birinchi Malveme festivalida Shouning «01ma yuklangan arava* siyosiy pyesasi ko'rsatiladi. Unda Orintiya rolini mashhur aktrisa Edit Evans o'ynagan edi. Festival Shou ijodining jo'shqin muhibi, «Birmingem repertuarli teatri»ning asoschisi Barri Jekson (1879— 1961) tomonidan tashkil etilib, bu festival qariyb ikkinchi jahon urushiga qadar davom ettiriladi. 1913-yili tashkil topgan «Birmingem teatri* Angliyada «reper-tuarli teatrlar»ni avj oldirishda sezilarli ta'sir ko'rsatgan. Manchestr, Liverpul, Bristolda shunday teatrlar paydo bo'ladi. «Repertuarli teatr» tijoriy teatrdan truppasining bir qadar do-imiyligi hamda repertuarida bir necha pyesaning boiishi bilan ajra-lib turardi. «Repertuarli teatr»da asosan zamonaviy muammoli pye-salar sahnalashtirildi. Barri Jekson teatrida, masalan A. Strindberg, B. Frank, G. Kayzer, J. Golsuorsi dramalari ko'rsatiladi. Tabiiyki, Shou pyesalari teatr repertuarida yetakchi o'rinni tutadi. Barri Jekson 1923-yili Shouning «Mafusail sari orqaga* pentalogiyasini sahnalashtiradi. 1920—1930-yillar chegarasida ingliz teatr madaniyati taraqqi-yotida keskin o'zgarishlar yuz beradi. Davr yangi ruhdagi rejissorlik izlanishlarini talab etardi.

Lekin 30-yillarda yetakchilik qilgan ingliz rejissoiiaridan Mishel San — Deni ham, Tayron Gatri, hatto Fedor Komissarjevskiy ham rejissorlik san'atini aamonaviy g'oyaviy estetik talablar darajasiga ko'tara olmadilar. Ingliz teatridagi o'zgarishlar asosan mumtoz dramaturgiya, Shekspir va Chexov pyesalari zaminida aktyorlik san'ati jabhasida sodir bo'ldi. Bu davrga kelib, aniqrog'i 1930-yillarda Angliyada jahonga taniqli bir qator ulkan aktyorlar yetishib chiqadi. Jon Gilgud, Peggi Eshkroft, Lorens Olive, Ralf Richardson, Alek Gines shu davrda o'z san'atining gullagan bosqichiga kiradilar. 20-yillar sahna yul-duzlaridan Edit Evanro va Sibil Torndayk, awalgidek, London sahnasida chiqishni davom ettiradilar. Bu barcha sahna ustalari av-lodi «01d-Vik» va Gulgud uyushma (antrepriza)lari «Quniz» va «Nyu» teatrlaridan iborat ikki markaz atrofiga uyushgan edilar. «01d-Vik» teatri 1918—1923-yillarda Shekspir asarlarining birinchi nashriga kirgan barcha pyesalarni sahnaga qo'yadi. Teatr 30-yillari gurkirash bosqichiga kiradi. «01d-Vik» teatri oldiga ma'rifiy maqsadlar qo'yilgan edi. Bu teatr sahnasida chiqish shon-sharaf ishiga aylanadiki, eng dovruqli aktyorlar Vest-Enddan bo'lgan katta moliyaviy nafdan voz kechib, «01d-Vik» teatriga o'ta boshlaydilar. Jon Gilgud ham «Vest-End»da tanilgandan keyin rejissor Xarkort Uilyamsning taklifi bilan 1929-yili «01d-Vik» teatriga o'tgan. ham teatr rivojiga katta naf keltiradi. Bertolt Brext ijodi bilan nemis dramaturgiyasida chinakam burulish davri boshlanadi. 10—40-yillar Germaniya adabiyotida ijtimoiy-tanqidiy realistik omonchilik yetakchi janrga aylanib, umumovro'po miqyosida dovrug' taratadi. Lekin tarixiy voqealar va davming og'riqli kayfiyati aynan dramaturgiyada hozirjavoblik bilan o'z in'ikosini topdi. XX asrdagi ko'pgina nemis romonchi adiblari pyesalar ham yozishgan. Tomas Mann, masalan, «Fiorentsa» (1936) dramasini yozgan, Genrix Mann esa bir qator pyesalari bilan ko'rindi. Bular orasida ayniqsa fransuz in-qilobi davridan olingan «Legro honim* (1913) dramasi e'tiborlidir. ASveyg, L. Feyxtvanger, L. Frank, I. Bexer, E. M. Remark turli davrlarda dramaturgiyaga murojaat etganlar.

10—40-yillar nemis dramasi butkul tarixiy jarayon muammolari tadqiqiga qaratilgan edi. Lekin davr bilan hamnafaslik faqat shu bi-langina izohlanmas edi. Nemis dramaturglari yangi voqelikni yangi shaklda ifodalash yo'1-yo'riqlarni ham topdilar. Ular adabiyotning epos va lirika turlari bilan boyitilgan noan'anaviy qurilmali drama turini yaratdilar. Dramaturgiya XX asrning 10-yillarida Germaniyada ekspressionizm oqimi paydo bo'ladi. Bu oqim birinchi jahon urushi arafasida yaqinlashib ke-layotgan ijtimoiy larzalaming aks sadosi sifatida dunyoga kelgan edi. Ekspressionistlarni voqelikning ichki, botiniy mohiyatini ochish qiziqtirdi. O'tgan asrdagi naturalizm va shuningdek realizm voqelikning ustki jihatigagina qaratilgan izohchilik ruhidagi us-lublar, deb e'lon qilindi. Ekspressionistik dramaturgiyaning turqi-tarovati madaniyat tarixida «Hayqiriq dramasi* degan tushuncha ta'birda o'z ifodasini topdi. Bu san'atda har narsa oshiribtoshirib ifodalanishi shart: sujet tuzilishi va obrazlar rivojida birma-bir man-tiqiy izchillikkka erishishdan qochish; mashmashalarning oddiy va oshkoraligi; holatlarni bir-biriga zid qo'yish kabilar ushbu oqimning muhim belgilari edi. Ekspressionizmning voqea va holatlarni bo'rttirib, oshirib ifodalash qoidasi jonsiz shaklbozlikka hech qanday aloqasi yo'q edi. Urush arafasida dramaturglar xuddi o'z qahramonlari kabi fojiali voqealar muhitida qirg'inbarot to'qnashuvlarning qanday kechishini bilolmay tahlika ostida qoldilar. Ularning qarash va intilishlari shu muhit bilan belgilandi. Shuning uchun ham hayotiy voqelikka nis-batan norozilik, eshik qoqib turgan falokatlardan iztirob chekish, «Yo'qlikka aylanish* (1919) degan birinchi pyesasida sahnada shar-palar, chalajon gavdalar harakat qilardi. Azobda qolgan bu chalajon gavdalar jangga yaroqli ekanliklari haqida guvohlik olish uchun projektorlar yog'dusi ostida chirib yo'qlikka aylanib borayotgan tanalar orasida saf tortib turardilar. Chetdagi tashlandiq handaqlar-dan o'liklar ko'tarilib chiqadi. Dushman va ittifoqdosh, zobit va oddiy askar deb nomlangan bu murdalarning endi bir-biridan hech farqi yo'q edi. Chetda yashirinib qolgan bir jonsiz gavda paydo bo'ladi. Bu bir paytlar

askarlar tomonidan zo'rlangan qiz edi. «Yo'qolsin uyat, sharm-hayo!» — deya qiyqiradi o'liklar. — «Sizni zo'rlashgan. Evoh, bizni ham zo'rladilar!* — shundan so'ng odatda, ekspressionistik asarlarda qo'llaniluvchi ajal raqslaridan biri ijro eti- ladi. Toller o'z asarida urush voqeligini aniq va batafsil chizib berish maqsadini emas, balki bu urushning dahshatli lahzalarini quyuq bo'yoqlarda jonlantirish maqsadini olg'a surgan edi. Asar oxirida bosh qahramon — inson insonligini yo'qotmagan ekan, u qirg'inbarotga murosasizlik bilan qarab turishga haqqi yo'q, - deya olomonga murojaat etadi. Ekspressionistik dramaturgiyada ishtirokchilar odatda bir necha muqim guruhlarga bo'lingan, biri soqov personajlar - «01omon», yana biri bosh qahramonni tushunishjga qodir «odamlar» guruhi; bosh qahramon esa muallif va unga yaqin fikr mulohazalarni ifoda etishi lozm edi. Bu dramaturgiyada o'zaro to'qnashuvlar, bir-biriga zid nuqtai nazarlar olishuvi asosiga qurilmas, balki bir tomongina haqiqat ifodachisi sifatida namoyon bo'lar edi. Ekspressionistik dramada voqea ibtido va intihoga ega bo'lgan tugal voqea tarzida emas, balki betinim kechuvchi voqelikdan yulib olingan ma'lum oraliq tasviri tarzida mujassam ettirilgan. Muhimi — bu voqealar insonni uyg'otish unda bemuruwat, badkir muhitga nisbatan ser-gaklik hissini tarbiyalashga xizmat qilishi lozim edi. Ekspressionizm taxminan o'n besh yilcha yashadi. Bu oqim teatr olamida o'ziga xos g'oya, bo'yoq, obrazlar olamini yaratish bilan e'tiborlidir. BERTOLT BREXT (1898-1956-y.) Bertolt Brext o'z ijodi bilan XX asr nemis dramaturgiyasining eng yuqori kamolot cho'qqisini belgilab berdi. Brext pyesalari, bu pyesalarni muallifning o'zi tomonidan amalga oshirilgan sahnaviy talqinlari, u kashf etgan «epik drama» nazariyasi — bularning jamifavqulodda yangiligi bilan misli ko'rilmagan san'at voqeligiga ay-landi. Brext badavlat oilada tug'ildi, gimnaziyada, so'ng Myunxen dorilfununida tibbiyot sohasida tahsil ko'rdi, harbiyga xizmatga chaqirilib, sanitar sifatida xizmat qildi. U hokimiyat tepasiga Gitler kelishi bilan Germaniyani tark etadi, o'n besh

yillik umrini Shvet-sariya, Avstriya, Shvetsiya, AQSH mamlakatlarida muhojirlikda o'tkazadi. 1948-yildan u Berlinda istiqomat qila boshJaydi. 1949-yili Brextning «Berliner Ansaml» teatri tashkil topadi. Brext o'z teatrini «noaristotelcha», «noan'anaviy» teatr deb atadi. Brext bunday teatrning shaklshamoyillarini o'ttiz yildan ko'proq davr mobaynida ishlab chiqdi. Brextcha teatr nazariyasi uning «Uch pullik opera»ga izohlar (1928), «Ko'cha sahnasi» (1940), «Teatr uchun kichik orgonon* (1953) asarlarida bir qadar to'la ifoda etilgan. Dramaturg o'z ijodiy yo'lini teatr tanazzulga uchragan yillar boshlagan edi. 1 Ekspressionizm avjga chiqqan-u, lekin qizig'i qol-magan, hatto Brext ham ijirg'alanib qaraydigan oqimga aylanib qolgan edi... Veymar respublikasi teatrlarini oldi qochdi pyesalar bosib ketgan, mumtoz dramaturgiya namunalari esa ko'pincha tub mazmundan ajralgan holda qo'yilar edi. Teatrlar voqelikni tahlil etish o'rniga uning jo'n nushasini ko'chirish bilan cheklanardi. Brext an'anaviy «aristotelcha» teatr tomoshbinning fikrlashini, faol-ligini oshirish va uni harakatga solishga qodir emas, degan xulosaga keladi. Brext an'anaviy «aristotelcha» teatrga qarshi chiqqan bo'lsa-da, lekin o'ziga yaqin jahon dramaturgiyasi qadriyatlaridan voz kechgani yo'q. Bugina emas, barcha o'ziga xosliklardan qat'i nazar Brext ijodi ikki asr chegarasi va XX asrning dastlabki o'n yillik-larida adabiyot va san'at sohasida, xususan, ko'pgina yozuvchi va san'atkorlar faoliyatida ro'y bergan qurilish epkinlari bilan bog'liq holda maydonga chiqdi. Brext Ibsen, Chexov, Gorkiy O'Nil, Shou o'ziga o'xshashmagan dramaturglar ijodiga yuqori baho berdi. U romon-navislardan yurtdoshi Deblin, amerikalik Dos Passos, irland Joys tajribalarini qunt bilan o'rgandi. Brextgina emas, uning maqola- larida nomi qayta-qayta qayd etilgan, masalan, deblin ham epik san'at, eposni qayta qurdirish va shu asosda qayta ro'mon yaratish haqida tez-tez so'z ochadi. Bu va boshqa adiblar tilida «epos» so'zi ma'lum o'ziga xos ma'noda aytilgan bo'lsada, lekin aniq ma'noga ham ega edi. Yang badiiy tamoyilga ko'ra, asosiy diqqat 1 Ekspressionizm — totincha so'z bo'lib namoyon bo'lish ma'nosini anglatadi. Ekspressionizm fikr-g'oyalarni ochiq, yalang'och, oshkora ifoda etishga qaratilgan oqim bo'lib XX asrning 10 yillari Germaniyada shakllangan.

insonning ichki olamiga emas balki uning ijtimoiy vaziyatga, ijtimoiy zulm tarzida qay darajada bogiiqligiga qaratilishi lozim edi. Brext uchun tomoshabinning faol fikrlashi muhimdir: Tomoshabin voqea ta'siriga tushib, uning shunchaki kuzatuvchisi boiib qolmasligi kerak. Sahnada kechuvchi voqeaning, odatdagidek, lavhama-lavha o'z yo'nalishida mantiqan o'sib borishi Brext uchun qiziq emas. Voqea qayergadir kelgach, orada unga nisbatan zid boshqa bir lavha, voqea berilishi kerak va tomoshabin ko'zdan kechirayotgan awalgi voqedan uzoqlashuvi, chetlashuvi va unga boshqa, yangi voqea nuqtayi nazaridan munosabatda bo'lishi lozim; natijada, awalgi voqea-lavhalarning e'tibordan chetda qolgan jihat-larini anglash, taftish etish jarayoni boshlanadi. Brext tomoshabinning diqqat-e'tiborini bir voqeadan boshqa voqeaga ko'chirish, burish usulini «xoli o'qish san'ati» yuqdirish deb atadi. Brextcha «epik teatr»ning muhim jihati — bu tomoshabinning his-tuyg'usiga emas, aql-idrokiga asoslanishidir. «Drama teatri»ning shohona asarlari tomoshabinni «sahna voqelariga ishontirish» orqali uni shu voqealarning ishtirokchisiga aylantirib kelgan bo'lsa, epik teatr asarlari esa masofani saqlash, nuqtayi nazarlarni taqqoslash, tahlil etish asosiga qurilgan. Shu bilan birga, Brext o'zining ilk asarlarida «Bu teatrdan his-tuyg'uni chiqarib tashlash mutlaqo noto'g'ri, lekin tomoshabin birovga qayg'urmasin, balki u bilan munozaraga kirsin», deb yozgan edi. Brext tomoshabinning bu teatrga nisbatan nuqtayi nazarini «ijtimoiy- tanqidiy» nuqtayi nazar deb atagan. Brext o'z izlanishlari va jahon dramasi tarixidan olingan misol-larga suyanib, odatdagi «aristotelcha» drama teatri bilan epik teatr orasidagi farqlarni ko'rsatuvchi o'ziga xos jadval tuzgan. O'sha jad-valdan olingan ayrim misollar quyidagicha: An 'anaviy teatrda Sahnada ma'lum voqea mujas-sam etiladi. Tomoshabin voqeaga jalb etiladi va faolligi yo'qoladi. Tomoshabinda his- tuyg'u uyg'otiladi. Epik teatrda Voqea haqida hikoya qilinadi. Tomoshabin kuzatuvchiga ay-lantiriladi, lekin faolligi oshiri-ladi. Tomoshabin hukm chiqarishga majbur etiladi Tomoshabin «kechinma» Tomoshabin taftishchiga aydomiga tortiladi. lantiriladi. Tomoshabin voqea ishtirok tomoshabin

voqeaga zid chisiga aylantiriladi. qo'yiladi. Ta'sir kuchi yuqdirishga Ta'sir kuchi ishontirishga yo'naltiriladi. yo'naltiriladi. Brext qator yillar davomida o'z tizimiga o'zgarishlar kiritib, uni takomillashtirib bordi. Lekin Brextning asosiy qoidasi, ya'ni voqeadan «chekintirish» va unga yangicha ko'z bilan qarash, «xoli o'qish* (yuqdirish) qoidasi hamisha o'zgarishsiz saqlanib qoldi. Bu Brext dramaturgiyasining o'ziga xosligi, tomoshabinni fikrlash, tahlil etish, hukm chiqarishga da'vat etish talabi bilan bog'liq edi. Uning barcha pyesalari urushga, fashizmga qarshi qaratilgan siyosiy va ayni zamonda falsafiy teran pyesalardir. Yo'qsil yukkash Geyli Gey kunlarning birida baliq xarid qilish uchun bir necha daqiqaga uydan chiqadi. «Yo'q» deyish»ni bil-movchi bu soddadil odam tasodif, qisman xohishi tufayli ingliz mustamlakachi qo'shinining askariga aylanadi. U shunday qon ke-chib, qon to'kib, jazavaga tushib jang qiladiki, hamma hayratga tu-shadi. U o'zi uchun ham, tomoshabin uchun ham kutilmaganda bir yumalab butkul boshqa odamga aylanib qolgandek edi. Geyli Geyning birdan boshqa qiyofaga ko'chishi yog'ochga mato tortib, fil yasash misoli haqiqatga zid (pyesada shunday lavha bor) shartli bir usul edi. 1927-yili yozilgan ushbu «U askar nima, bu askar nirna* pyesasida aynan shu shartlilik usuli Germaniyada fashizm bosh ko'tarib chiqishi sharoitida siyosiy g'o'r, to'pori kishilarning g'ayriinsoniy siyosat qarmog'iga ilinishidek dolzarb mavzuni alo-hida bo'rttirib ifodalash imkonini berdi. Brextning deyarli barcha pyesalari (jum'adan, «Parivash Io-anna» (1929), «Sezuanlik sahiy odam» (1940) matal-masal shaklida yozilgan bo'lib, u shu usul yordamida o'zi uchun muhim ba'zi muammolarni, xususan, insonning tabiatiga zid masalalarni o'rganish va anglashga muvaffaq bo'ldi. Drama-masal shaklining o'zi Brextdan «holi o'qish» qoidasini ishlab chiqishni talab etgan edi. Brext ko'zlagan asosiy muddao va maqsad pyesada tomoshabin hukmiga havola etilgan saboqning tarbiyaviy ahamiyatini alohida bo'rttirib ko'rsatishdan iborat edi. Brext ma'rifiy tarbiya, o'gitgo'ylikka haddan ziyod darajada e'tibor qaratib, teatrning qarashlarning o'zaro to'qnashuvlari orqali ifoda etilishi.

Pirandello-ning «01ti personaj muallifini izlaydi* pyesasida «teatrda teatr* usulining favqulodda teran ifoda vositasiga aylanganligi. 2. Italyan sahna san'atida psixoloik ijro an'anasining opa-singil Irma va Emma Gramatikalar ijodida davom etishi va bu yo'nalishning keyinroq tanazzulga uchrashi, yengil ijro usulining yetakchi o'ringa chiqishi. ISPAN TEATRI GARSIA LORKA (1898-1936-y.) Federiko Garsia Lorka Granadaga yaqin Fuyentevakeros qish-log'ida tavallud topgan. U Granada dorilfununida bir yilcha tahsil ko'rgach, 1919-yili Madridga keladi, 1921-yildan uning she'riy to'plamlari nashr etila boshlaydi. Ota-onalarini ko'rish uchun Granadaga kelganda Lorka qamoqqa olinadi va 1936-yil 15-av- gustda fashistlar tomonidan otib tashlanadi. Granadaning ulug' farzandi bolalik chog'idan poeziyaga, dramaturgiya, musiqa, rangtasvir sohasida o'z layoqatini ko'rsatib boradi. Go'zallikka moyillik, uni butun borlig'icha tarannum etish bir umrga Lorka ijodi uchun bosh xususiyatga aylanadi. U Ispan jamiyatini qoplab olgan jaholatga qarshi beg'ubor, sog'lom kuchlarni tarannum etdi. Muallif tomonidan uch pardali xalq dramasi deb atalib «Maryana Pineda» (1932) nomida dunyoga chiqqan dramasi shunday asarlarning dastlabkisi edi. Unda isyonchilarning qamoqdan chiqishiga yordam ko'rsatganligi uchun qatl etilgan Maryana Pineda obrazi fusunkor lirik sahnalarda tasvir etilgan. Pyesada erkinlik yo'q yerda sevgi bo'Imas, sevgisiz erkinlik erkinlik emas, degan fikr olg'a surilgan. Lorka ijodiga xos shoirona timsoliy uslub tamoyillari uning «Dehqonlar tragediyalari» (1933—1936)da yaqqol namoyon bo'lgan. Bu asarlar o'z g'oyaviy yo'nalishi jihatidan ham, badiiy-estetik tamoyillariga ko'ra ham chinakamiga xalq fojialaridir. Ular-da Lorka xalq tasawuriga monand tarzda olamning yaxlitligi g'oyasini olg'a surgan. «Dehqonlar tragediyalari» qahramonlari favqulodda kuchli ehtirosli qahramonlardir, «Qonli to'y» asari qahramonlari ham bunday fazilatlardan holi emas. Sevgan yigitining onasiga Kelin sevgidan «kuyib ado bo'lgani* haqida ochiqchasiga so'z ocharkan, «U qamishlarni shildiratishi, shovqinli to'lqinlari bilan meni o'ziga rom etgan daryo fununida bir yilcha o'qidi, so'ng mustaqil hayot kechirish yo'liga

kiradi. 1916-yili «Provinstaun» teatriga yaqinlashadi va 1920-yillar davomida shu teatr bilan hamkorlikda ishlab, pyesalarining sahna yuzini ko'rishiga erishadi «Kit yog'i», «Ufq ortida» (1919), «Anna Kristi» (1921), «Alvasti maymun» (1922), «Bashar bolalarinino barchasiga qanot berilgan» (1923), oQayrag'och soyasida» (1924) shunday dramatik asarlardir. Bir pardali «Kit yog'i» pyesasi O'Nil ijodining ilk bosqichi uchun ibrat bo'larli asardir. Voqea ikki yildan buyon, ummon qarida suzayotgan kit ovlash kemasida ro'y beradi. Dengizchilardan omad yuz o'girgan edi: kemani muz qoplab olgan, omborlar bo'shab qolgan deginzchilar uyga qaytishni talab qilar, kapitan Kini esa dengiz-chilarning iltijolariga qaramay, matonat bilan shimolga intilar «shay-tonga qasd qildim», kit yog'ini qo'lga kiritmay uyga qaytish yo'q, der edi. U pul topish dardida yoki qandaydir sarkash g'urur, o'jarlik ep-kini emas, balki qalbining tubtubidan otilib chiqayotgan botiniy bir kuch uni shimol tomonga da'vat etayotganini safdoshlariga tushun-tirmoqchi bo'ladi. Bu shunday aqlbovar qilmas har qanday to'siq va qiyinchiliklardan ustun turuvchi kuch edi. Pyesada tasvir etilgan shart-sharoit, fe'l-atvorlaming haqqoniy va ishonarligi e'tiborga molikdir. Muallif hayotiy haqqoniy dalillar asosida inson hayotini umumlashtirish, uning fe'latvorini falsafiy idrok etishga o'tadi. O'Nil pyesalarida shaxs va uning olam bilan murakkab mu-nosabati masalalari tadqiq etiladi. Dramaturg qahramon qalbining tub-tubiga kirishga intiladi. Kapitan Kinining «Tabiat xurujiga zid o'laroq, aql bovar qilmas* maqsad sari intilishi qiziq, O'Nil uni olg'a sudrayotgan kuch nimada ekanligini aytmaydi. Bu dengiz hukmi, inson tabiatining qandaydir ichki da'vatidir. «Kit yog'i* pyesasi boshdan oyoq yaqinlashib kelayotgan falokatni tanlikali kutish ruhi bilan sug'orilgan. 1921-yili sahnaga qo'yilgan «Anna Kristi» asari muallifni bir-inchi darajali Pulitser mukofotiga sazovor etdi. Pyesa asosida asar qahramoni Anna Kristini ko'mir tashuvchi kema kapitani — otas Kris Kristofersonning uyiga kelishi voqeasi yotadi. Anna vafot et-gach, besh yoshligida G'arbdagi qarindoshlarinikiga yuborilgandan buyon o'z otasini ko'rmagan edi. Ishratxona, qamoqxona bormi,

kasalxonami, jamiki do'zax azobini ko'rgan yigirma yoshlik Anna hayotni qayta boshlash ilinjida, otamga ortiqcha dahmaza bo'la-manmi, degan hayollar bilan otasinikiga kirib keladi. Lekin ishlar boshqacha bo'lib chiqadi, kapitan mehribon, e'tiborli ota edi. Anna qalban qayta tug'iladi, dengiz sohilida Met Berk degan dengizchi bilan topishib, sevishib qoladi. Berk ko'nglini rom etgan Annaga uylanishga tayyor, lekin Annaning o'tmishini bilmog'i shart. An-naning o'zi ham otasi ham shuni istaydi. Annaning ayanchli o'tmishi, tavba-tazarrulari Berkni ham, otasini ham larzaga soladi. Berk va Kristi kemaga yollanib dengizga suzib ketadilar, Anna esa ularning qaytishini kutib qirg'oqda qoladi. Asarning sujeti oddiy va bir qadar o'kinchli. Agar dengiz obrazi ko'zga tashlanib turmaganda, mazkur pyesa yo'ldan toygan ay-olning axloqiy poklanishi haqida yana bir qissaga aylanishi mumkin edi. Tuman bilan qoplangan shu dengiz pyesada to'rtinchi muhim ishtirokchiga aylanadi. Muallifning ilk pyesalaridan farqli ravishda bu yerda dengiz va tuman shunchaki o'lim va taqdir misoli emas. Dengiz mavzuyi musiqiy sayqal misol voqeaga teranlik, ko'lamlik va nafosat baxsh etib, butun pyesa davomida jilvalanib turadi. Pyesa qahramonlarning qismati dengiz bilan shu qadar bog'liqki, dengizning fe'li, ulaning yurish turishi, harakatida aks etib turgandek taassurot qoldiradi: — Dengiz odamlarga faqat musibat keltiradi, «insonning cha-tog'ini chiqaradigan jahannam», deydi qariya Kris. Krisning ikkinchi, uchinchi va to'rtinchi pardalarda aytiladigan terma qo'shiqlarda ham dengizning kishilarga baxtsizlik keltiruvchi «iblisona» fe'li haqida so'z boradi. Lekin Annaning dengizga qarashlari o'zgacha. Uning o'zi azob-uqubat keltirgan zaminni, fermani, shaharni ko'rgani ko'zi yo'q. U dengizni darhol sevib qoladi; zero dengiz unga otasining mehr-oqibatiyu Berkning muhabbatini hadya etadi. Endigi Anna Berkka to'la sodiq rafiqaga aylangan edi. Mazkur pyesada O'Nilning voqelikni qamrovli ifodalashga bo'lgan intilishi yaqqol ko'rinadi. Hayotiy dalil va borliq taassurotlari o'z holicha namoyon bo'lgan holda ayni chog'da umumlashma ma'no ham kasb etgan edi. Dengizning aynan ramziy obrazga aylanganligi muallifga qahramonlar taqdirini umumiy tarzda ta'riflash imkonini berdi. Uning e'tiroficha, baxtsizlikning man-ba

umumiydir. Annaning otasi unga yetkazgan jabr-sitamlari uchun undan kechirim so'rarkan, qiz shunday deydi: «Sening hech qanday aybing yo'q, men ham aybli emasman. Ha, u ham aybli emas. Biz hammamiz sho'rpeshonalarmiz, hayot hiqildog'ingdan tutib oldimi, xohlagancha siltayveradi*. Mazkur pyesa inson ruhiyatini tasvirlashda O'Nilning yangi bosqichga ko'tarilganidan dalolat beradi. Shu asardan so'ng qahramonlarning ziddiyatli, shiddatkor, ichki hayoti uning asarida asosiy yo'nalishga aylanadi. U inson ruhiyatini xalovatsiz o'zgarish jaray- Tijorat tizimining o'rnatilishi mamlakatda teatr san'atini tang ahvolga solib qo'ydi. Amerika teatri rivojida aktyorlik san'ati dramaturgiyadan ustu-vor darajada oldinda bordi. XIX asrning oxirida buyuk aktyorlar sifatida tanilgan Edvin Buts (1833— 1893) ijodida Shekspir va mumtoz dramaturgiya namunalari zaminida realizm yo'nalishi ko'ringan bo'lsa, Jozef Jefferson (1829—1905) ijodida milliy an'analar yo'nalishi rivojlanib bordi. XX asrning 10-yillarida Amerika ko'ngil ochish tijorat teatriga zid o'laroq hayotiy teran dramaturgiyaga asoslangan «kichik teatr-lar» deb tarixdan o'rin olgan ijodiy jamoalar shakllanadi. 1915-yildan 1929-yilga qadar yashashda davom etgan «Provinstaun», urush arafasigacha yashashda davom etgan «Gild», «Grup» teatrlari shular jumlasiga kiradi. Kichik teatrlar va shu qatori federal teatrlar deb atalgan truppalarda milliy Amerika dramaturgiyasi asarlari yaratildi va jahon klassikasi namunalari sahnaga qo'yildi. Bu teatrlar, shubhasizki, Brodvey teatrlari rivojiga ham ta'sir ko'rsatdi. Brodvey teatrlari Devid Belasko (1858—1931) 20-yillarda Brodveyda yetakchi ijodiy siymolardan biri sifatida maydonga chiqdi. Belasko, awalo, rejissyor sifatida qator yangiliklarga asos soldi. Belasko joriy etgan yangiliklardan biri yoritgich omillaridan mohirona foydalanishda ko'rindi. U nur orqali quyoshning shu'la

sochishi, uning to'q qizg'ish rangda botishi, och qizg'ish rangda chiqishi, oydinlik holatlarini ifoda eta oldi: u joriy etgan ko'p yangiliklar Brodvey teatriga tarqaldi. K. Stanislavskiy Belasko teatrini ko'zda tutib, Brodvey teatrlari haqida shunday yozgan edi: «Aktyorlardan bittasi chinakamiga iste'dod sohibi, qolganlari o'rtamiyona; tomoshasi shunday serha-shamki, bunaqasi bizda yo'qi, yoritilishi ajoyib, bu haqda biz tasav-vurga ham ega emasmiz, sahna texnikasi shu qadar yuqoriki, bunaqasi bizning xayolimizga ham kelmaydi. Belasko teatrning eng jiddiy kamchiligi uning repertuarida ko'rinardi. U adabiy dramani tan olmadi va Amerika sahna san'atida realizmni tasdiq etish maskaniga aylanolmadi. Jo'n Barrimor (1882-1942) XX asar Amerika sahnasining eng mashhur fojeiy aktyori edi. «Richard III» spektaklida Barrimor talqinida bosh rol ijrosi g'oyat hayajonli chiqqan edi. Aktyorning eng yuksak yutug'i 1922-yilda o'ynalgan Hamlet roli bo'ldi. Barrimor Hamletining o'tkir aql-zakovat sohibi ekanligi, ayniqsa, fikrlash, o'yga cho'mish holatlarida yaqqol ko'ringan. Ketrin Kornell (1898—1974) uzoq yillar davomida «Amerika teatrining birinchi malikasi* deb e'tirof etilgan. 1920—30-yillar Amerika teatri tarixiga o'ta muhim va salmoqli davr bo'lib kirdi. Aynan shu davr Amerika teatrining Ovro'po teat-ridan orqadaligiga barham berildi.

Adabiyotlar: 1. Xrestomatiya po istorii zapadno yevropeyskogo teatra. T. 1-2 /sost S. Mokulskiy / M., 1953, 1955 gg. 2. Anikst A. Tvorchestvo SHekspira M., 1963. 3. Boyadjiyev G. Vechno prekrasniy teatr epoxi Vozrojdeniya. L., 1973. 4. Boyadjiyev G. Ot Sofokla do Brexta za 40 teatralnix vecherov. M. 1967. 5. Y. Kagarlitskiy. Teatr na veka. M. 1987. 6. Bartoshevich A. SHekspir na angliyskoy ssene. M., 1985. 7. Znngerman V. Ocherki istorii drami 20 v. M., 1979. 8. Busheva S. Polveka Italyanskogo teatra L., 1978.

O'xshashlar

Ingliz teatri

Ingliz teatri 1

Ingliz teatri sahna san’ati

O’zbek teatri

Shvetsariya teatri