ХV – ХVIII асрлар Европада томошани инсонпарварлик учун кураши - San'at - Referatlar

ХV – ХVIII асрлар Европада томошани инсонпарварлик учун кураши

Yuklangan vaqt:

25.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96 KB

Ko'chirib olish

ХV – ХVIII асрлар Европада томошани инсонпарварлик учун кураши Reja: 1. Уйғониш даври томошалари 2. Классицизм томошалари 3. Маърифатпарварларнинг катта шаклдаги томошалари 4. Романтизмнинг томоша турлари 5. Танқидий реализм томошалари 6. Натурализм ва томоша турлари 7. Символизм ва томоша санъати

Уйғониш даври томошалари ХV асрга келиб Европа шаҳарларидаги майда хунармандлар бирлашиб йирик ишлаб чиқаришни барпо этишга киришиб кетди. Натижада, саноат капитали – яъни катта маблағни ишлаб чиқарувчи қўлида йиғилиши, деган тушунчани пайдо қилди. Бу - феодализмни емирилиши, йирик миллатлар, миллий давлатлар, йирик ишлаб чиқариш саноати хукумронлигининг бошланиш даври эди. Бундай ривожланиш черковларнинг хукумронлик мавқеини заифлаштириб, илм – фан, санъат, иқтисодиёт ва сиёсатда бурилиш даври хисобланди. Юксалиш учун олиб борилган умумий кураш - халқини ўз куч - қударатига ишонишга, ўз хуқуқи ва шаънини химоя қилишга даъват қиладиган – гуманистлар, яъни инсонпарварлар ғоясини олға сурди. Бу давр Ренессанс – французча “уйғониш” атамаси билан инсоният тарихига кирди. Европа Уйғониш даврининг дастлабки палласида инсонпарварлар ўз ғояларини рўёбга чиқишига камоли ишонч билан қарар эдилар. Янгидан шаклланаётган жамият ва унинг одамлари эзгуликка - инсонпарварлик ғоясига хизмат қилади деб ўйладилар. Улар ўз ғояларига инсониятнинг “олтин даври” – юнон демократияси донишмандлари ва Рим тарққиёти яратган юксак идеаллар, қадриятларни маънавий асос қилиб олдилар. Бу силжиш тўсиқлар исканжасида қолиб кетган инсоннинг яратувчилик салохиятини қайта уйғотгани, ақл-заковатни жўш уришга, уйғонишга шароит яратиб бергани учун бутун Европанинг уйғониш даври деб қаралди. Гуманистлар антик давр яратган тушунчаларни худди ўзлари учун айтилган ўгитдек қабул қилдилар. Натижада, заковатли, яратувчан, фаол инсон – энг шарафли киши бўлиши керак, деган қарашлар пайдо бўлди. Бу йўналишдаги фикрлар мажмуаси – уйғониш даври мафкурасига айланди. Бу мафкурага асосланган томоша, театр ва санъат мавзуси инсоний фазилатларни улуғлаш, худбинликни фош этиш ва қабохатга қарши кураш бўлиб белгиланди.

Энди саҳналар – улуғвор ғоялар, теран фалсафий томошалар, хазил – мутойиба ва завқ-шавқни, умумхалқ дардини минбари бўлиб қолди. Уйғониш даври томошаларининг бош қахрамони камоли етуклиги, ўзига хослиги билан ажралиб турувчи шахс эди. Бундай қахрамон хар қандай тўсиқ ва курашда ўз эзгу ниятига бўлган ишончни йўқотмайди. Бу давр ижодкорлари – ишончи бор шахснинг куч-қудрати жамият тўсиқларини енгишга қодир, деган ғояни олға сурдилар. Улар ижоди хаётбахшлиги билан қадрли ва улуғ эди. Бундай ғояни илгари сурган улуғлар ўзларини инсоният учун абадул-абад дахлдор идеалга мурожат қилаётганлигни била туриб ижод қилганлар дейиш мумкин. Инсонни улуғлашга бағишланган Италия театри трагедиялари, айниқса, комедиялари илк бор бутун Европага намуна бўлди. “Сандиқ хақида комедия” номли интермедияларга бой томошада иштирок этадиган хизматкорлар – уч қувноқ йигит, танафус вақтида ҳам саҳнани тарк этмай ичак узди хангомалар айтишган. Қадимги юнон ва грек комедияларидан намуналар олиниб Италия хаётига мослаштириб қайта ёзилиш натижасида “Ғалабалар”, “Афсунгарлар”, “Қўшмачилар” номли халқчил томошалар яратилди. Сарой томошалари махсус тайёргарлик, безак, жихозлар талаб қилган бўлса, комедиялар боғларда, майдонларда махсус жихозланган саҳналарда, очиқ хавода намойиш қилинган. Айниқса, бу борада “Комедия дель арте” – италиян “профессионал комедия театри” намуна бўлди. Профессионал актёрлар бадихагўйликка – ипровизацияга мойил ижодкорларни тўплаб ижодий гурухлар туза бошладилар. Бу ташаббус томоша санъатидаги эстрада элементларини янги ривож босқичга олиб чиқди. Ташаббускор актёрлар ўз гурухлари томошаларини очиқ сахнада – декорация, трюк ва эффектларсиз, парда ва жихозларсиз намойиш қилишганда, улар томоша кўрсатиш жараёнида янги – янги ифода воситаларини ярата бошладилар. Халқ севиб қолган сўзамол - хушчақчақ хизматкор йигитлар иштирок этган томошалар тобора кўпроқ мухлис йиға бошлади. Испанияда - Лопе де

Вега, Англияда - Шекспир инсонни улуғлаш бўйича намунавий ижод қилдилар. Уйғониш даври ғояларини бу улуғлар чўққига кўтардилар. Булар Аристотел очган ижод қонунларига амал қилиб, устози аввални улуғлаб, ўзалари эса буюклик даражасига кўтарилиб, кейинги авлодга устози мутлақ бўлиб қолдилар. Классицизм томошалари ХVI асрдаги дворянлар – ер эгалари ва буржиазия – ишлаб чиқариш эгалари ўртасидаги низолар, христианлар ва католиклар ўртасидаги бахслар – Франция, Италия ва Испанияда барча томоша турларини махсус қонунлар асосида ман этди. Англияда эса пуританлар инқлоби натижасида барча томоша турлари назоратга олинди. Уйғониш даври ўзининг ибратли ғоясидан қатъи назар инқирозга юз тута бошлади. Францияда абсалют монархия - мутлақ хокимият шакли бўлиб, сиёсат майдонига чиқди. У ижтимоий хуқуқларни чегаралаб қўйди. Абсалютизм – мутлақ хокимият куч-қудратини, марказлашган бошқарувни, давлат қудратини улуғлади. Давлатни - ижтимоий бирлик, ишлаб чиқариш ва ривожланишнинг таянчи деган ғояни илгари сурди. Бу даврда Францияда классицизм – “юқори даражада улуғлаш” назарияси пайдо бўлди. Бу назарий асосларни Никола Буало ўзининг “Шоирлик санъати” асарида 1674 йилда ифодалади. У борлиқни барча жихатини эмас, унинг энг зарур мохиятни улуғлаш, уни кўтаринки рухда, идеалаштириб ифодалаш ғоясини илгари сурди. Мутлақ хокимият – абсалютизмга классицизм услуби, яъни “хавоий бахолаш” қўл келди ва уни ўз манфатларига буйсиндирди. Уйғониш даври ўз қахрамонига замона ақл-идроги бўлишини, хар қандай қийнчиликларни енгишга ишонадиган шахс даражасига кўтарилишини талаб қилди. Классицизм яна бундай қахрамон фақат давлат манфаати учун фаол хизмат қиладиган ва шу ғоя учун жонини тикан бўлиши кераклигини қўшиб

қўйишни таъкидлади хамда бундай қахрамон фақат трагедияларда – катта шаклдаги томошаларга намоён бўлиши мумкинлигини уқтирди. Натижада, императорлар, лашкарбошилар, сиёсат ва давлат арбоблари, фақат давлат мафкурасига ва унинг ривожи учун фидоийларча хизмат қиладиганлар трагедия қахрамонларига айланди. Комедия ўз навбатида кундалик турмушни ва тўпори одамларни кўрсатгани учун, давлат мафкурасига аралашмаслиги белгилаб қўйилди. Классицизм уч бирлик қоидасига амал қилди. Демак, Аристотель ва Гораций назарий қарашларига асосланган трагедия ва комедия аввало – хатти-харакат, яъни воқеа бирлигига; сўнгра, замон бирлиги, яъни воқеа бир кеча-кундузда бўлиб ўтишига; ниҳоят, макон бирлиги, яъни воқеа бир жойда содир бўлиши каби шартларга амал қилиши таъқиб қилинган. Лекин, классицизм ривожининг кейинги босқичида ижобий ўзгаришлар содир бўлди. У ижтимоий хаётдаги ўзгаришларга, халқчил томошалардаги демократик ифода усулига асосланиб – “олий комедия” яратди. Бу эса драматург ва актёр Мольер фаолияти билан боғлиқ бўлди. Мольер драматургияси халқ комедияси анъаналари билан инсонпарварлик ғояларининг бирлашган жойида вужудга келган эди. Молеьр комедияларининг қудрати кулги орқали ижтимойи хаётнинг иллатларини фош этганида, ўз замонасидаги ривожланишга тўсиқ бўлаётган зиддиятларни келтириб чиқариётган кирдикорлар мохиятини оча олганлигида эди. Яна, замонавий камчиликларга қаратилган танқидий қарашлар ўз ифодасини топганлигини алохида таъкидлаш мумкин. “Олий комедия” ўз танқидий қарашларида, иллатлар устидан кулиш жараёнида - ақл-идрок қудратига, инсоннинг топқирлигига, унинг зехнини ўткирлигига таянади. Танқидий фош этиш – кулги рухига бой, ажойиб ва ғаройиб воқеаларни бошидан кечирадиган, ўта чаққон, беғараз хизмат қиладиган ёш хизматкор йигитлар ва қизлар орқали амалга оширилади. Бу комедиялардаги ифода воситалари - томоша санъатида ғояни Мольерона ифодалаш номи билан из қолдиради. Унинг доно ва айёр қахрамонлари

худбин ва хасис кимсаларнинг пасткашликларига қарши тура оладиган зарур бўлганида уларни фош эта оладиган қудратга эга. Халқ орасидан чиққан хушчақчақ ва топқир Мольер қахрамонлари томошабинни ижтимоий хаётдаги тўсиқларни енгишга ўргатиши, хаётбахшийлик руҳига бойлиги билан омма хурматига сазовор бўлди. Комедия орқали иллатларни фош қилиш, разолатга қарши курашиш – соғлом идрокни, юксак ахлоқийликни, инсоф ва диёнатни қадрлайдиган ғояларни намоён қилади. Шуниси билан бундай комедиялар хаётбахш ва халқчил хисобланган. Классицизм услубдорлари Корнель ва Расин каби ижодкорларнинг фожиалари, Мольернинг комедиялари мумтоз саҳна асарлари қаторидан ўрин олиб, барча халқлар қатори ўзбекларнинг хам севимли томошаси бўлиб келмоқда. Маърифатпарварларнинг катта шаклдаги томошалари ХVIII асрга келиб Маърифатпарварлик ғояси Европанинг барча мамлакатларини эгаллади. Лекин бу жараён, турли шароитларда, турли даражада кечди. Ишлаб чиқаришни шиддат билан ривожланиши, йирик капитал эгаларини пайдо бўлиши, уларнинг саноати ривожланган шахарларда кўпайиши ва бир-бирини қўллаб қувватлаши ўз замонасининг ижтимоий – сиёсий хаётини хам ўзгартириб юборди. Саноатни шиддат билан ривожланиши – шахснинг эркинлигини тобора чегаралаётганлигини ва унинг маънавий камол топишга тўсиқ бўлаётганини англаб етган зиёлилар маърифатга кучли зарурат сездилар. Улар замон ривожининг кейинги босқичи маърифатпарварлар ихтиёрида бўлишини орзу қилдилар. Маърифатпарварлар Уйғониш даврининг шахс хурлиги ва унинг эркин маънавий камолати хақидаги фикрларини ўзларига ғоявий асос қилиб белгиладилар. Бу - мафкура учинчи табақа яъни иш берувчи ва ишчидан

кейинги табақа ижодкорлар манфаати, орзу – умидларини ифода этган давр бўлиб тарихга кирди. Шахсининг эркинлиги нимага хизмат қилиш лозим? - деган саволга маърифатпарварлар - эзгуликка деб жавоб бердилар. Чунки, улар Уйғониш даврининг энг буюк намоёндаси бўлган Шекспир ўз асарларида – агарда шахс эркилиги ёвузликкага хизмат қилса инсоният бошига қанчалар фожиалар олиб келиши мумкинлигини бир қатор асарларида ифодалаганлигига гувоҳ бўлган эди. Маърифатпарварлар бундай хавф – хатар инсониятни тарк этмаганини анлаб етиб, зиёлиликни – ишбилармонлик ва фуқорилик бурчлари билан уйғунлаштириб, уни жамият ривожига асос қилиб олдилар. Шахас уч бирлик уйғунлигига эришиши учун у эса албатта маърифатли бўлиш лозим деб хисобладилар. Улар маърифатли инсон – ўзининг худбинлик ва ёвузлик каби тубан хислатларини тийиб, хайрли шахсга айланишига ишонардилар. Натижада, бу ғоянинг маънавий ва фалсафий асоси яратилди. Уни инглиз файласуфи Жон Локк “Инсон ақл – идроки хақида тажриба” деб номлади. У инсонлар тасавурида шаклланган тақдир тушунчасини ўзгартирмоқчи бўлди. Инсон камолатида ташқи мухит, уни ўраб турган шароит ва унга таъсир ўтказаётган ғояларнинг таъсири хақида фикр юритди. Инсоннинг борлиқни ўзлаштириш лайоқати, янгиликни билишга интилиши хақидаги тушунчаларга асосланиб – комилика интилиш масалисига янгича муносабат билдирди. Локк таълимоти ўз даврида инсонни эзгуликка хизмат қилдирадиган дастурул амал бўлиб хизмат қилди. Яна бир инглиз файласуфи Франсис Бекон ўзининг “Янги органон” асарида инсон амалиётида синовдан ўтган фикрлар асосидаги назарий умумлашмалар орқали – илмга таяниб ривожланиши мумкинлиги хақидаги фикрини олға сурди. Унинг фикрича илмига таяниб ривожланиш – жамиятни ва инсон онгини уйдирма тушунчалардан тозалайди. Маърифатпарварлар илм – фан ривож олиб кетадиган тараққиётни ўз мафкураларнинг, ғоявий таянчи деб белгиладилар.

Бундай интилиш табийки томоша санъатига ва унинг турларига хам ўз ижобий таъсирини ўтказди. Уларнинг бадиий асар қахрамонлари “дин ва ақл” бирлигига эришган инсонлар бўлди. Энди улар хис-туйғу билан ақлидрок ўртасидаги мутаносибликка эришган шахсни идеал қахрамон деб билдилар. Энди ақл идрок билан хис – туйғуни бошқариш масласини ифодалаган драма ва комедиялар томошалар яратилди. Маърифатпарварлар антик санъатни барча турларини сабот билан ўрганиб чиқдилар. Натижада, томоша турларининг айниқса театрнинг жамият хаётига тўғри йўналиш бера олиш қудратини, маънавий тарбиядаги чексиз ўрганини англаб етдилар. Улар қадимий юнонлар томошаларда ўз мафкураларини оқилона намоён қилиб, инсонни эзгуликка йўналтиришда олий даражадаги намуна бўлганликларини билиб, ўзлари хам шу ишга бел боғладилар. Натижада, ўз даври томошларини тахлил қилиб, ўзларининг назарий қарашларида давр зиёлилари дунёқарашларини ифодалай бошладилар. Маърифатпарварлик ғоясини илгари сурган бетакрор сиймолар: Англиядан – Шеридан ва Гаррик;,Франциядан – Вольтер, Дидро, Бомарше ва Лекен; Германияда – Лессинг, Гёте, Шиллер; Италияда – Гальдони ва Гоцци жахон маданиятига томоша санъати ривожига беқиёс ҳисса қўшдилар. Романтизмнинг томоша турлари ХIХ асрда илм – фанга асосланган саноат тараққиёти натижасида инсоният тафаккури янги босқичга кўтарилди. Бу ўз навбатида ривожланган давлатлар орасидаги ижтимоий қарама – қаршиликларнинг, мафкуравий ва сиёсий курашларнинг кескинлашувига асос бўлди. Бу кескинлик эскирган услубларни ўзгартирадиган, муомала ҳамда томоша турларини эркинлаштирадига сиёсатни тақозо қилди. Натижада, яъни қарор ва декретлар қабул қилинди. Бу қарорлар томоша санъатида ҳам ўз аксини топди.

Эркинлик – театрлар репертуарида, саҳна санъатида туб ўзгаришларга асос бўлди. Аввало, театр томошаларининг қироллик томонидан назорати бекор қилинди. Театрларни хусусийлаштиришга рухсат берилди. Санъат турларидаги муаллифлик хуқуқини химоя қилишга қарор қилинди. Бундай эркинликлар томоша турларидаги ижодий рақобатни юзага келтирди. Рақобат томоша тармоқларини кенгайтирди ва ижодкорларни янги-янги қирраларини намоён қилди. Шахсий театрларнинг турли намуналари Европага, хатто Америкага кенг ёйилиб кетди. Францияда 1789 йили бошланиб 1794 йилда якунланган инқилоб эркинликка интилган оммани ўз кучига ва етук шахслар тарих ғилдирагини ўзгартира олишига ишонтирди. Бу давр турли тоифадаги романтик қахрамонларни етиштирди. Умиди пучга чиққиб, изтироб чекувчи бетоқат ёшлар ёки қабохатга қарши кураша оладиган шахслар, эрк учун интилиб жўшқин курашларга бел боғлаган романтик қахрамонлар, бадиий ижод мавзусига асос бўлди. Бундай қахрамонлар театр сахналарини тўлдириб юборди. Ўтли эхтиросларга мойил, зулм ва зўравонликка қарши мардона бош кўтара оладиган, фавқулотда иқтидорли ва кучли шахслар романтик рухдаги асарларда хистуйғу устуворлигини таъминлади. Бу романтизим театрининг талаби эди. Романтик қахрамонлар ўзигача бўлган томоша мазуларини кенгайтириб юборди. Романтизм учун халқ ижоди – эртаклар, эпослар, ривоятлар, қахрамонлик мавзулари, урф – одат ва маросимлар бебахо хазина бўлиб хизмат қилди. 1830 йилларга келиб романтик қахрамонлар бутун Франция сахналарини эгаллади. Улар ХIХ асрнинг “навқирон шунқори” тарзидаги ўт юрак қахрамон қиёфасини ярата олдилар. Бу даврга келиб Инглиз романтизими - адолатсизликка қарши курашадиган қахрамоннинг нохуш кайфиятини ифодалади. Германия романтизими эса - эзгулик билан реал борлиқ орасида курашни ифодалаб чўпчаклар, хаёллар оғушидаги худбинликни, манманликни ихтезо билан

ёрита олди. Шеърлардаги кўтаринкилик қўшиқ ва рақсларда ўз ифодасини топди. Романтизм шаклдаги томоша турларини ҳам бойитиб юборди. Танқидий реализм томошалари ХIХ асрнинг ўрталарига келиб санъатда етакчилик қилаётган романтизм ёнига танқидий реализм кириб келди. Замонавий, танқидий тафаккур – шиддат билан ривожланаётган илмий тафаккур махсули бўлиб, воқеликни бир томонлама ифодалашга қарши бўлган – кўп қиррали илмий ёндашув орқали ходисани яхлитлигича англашга, идорк этишга бўлган интилишнинг маҳсули эди. Танқидий реализм ўз навбатида кенг тарқалган трагедиялар, драма ва мелодрамалар қаторида яна комедияларни, пантомима, водвил каби жанрларни, эркин сўзлар айта оладиган мимлар қадрини тиклади. Танқидий реализм йўналиши актёрлари бу жанрларда ҳам замона “ақл-идрок”ини намоён қилиш мумкинлигини асосладилар. Танқидий реализм тарафдорлари ўзларининг адолатсизликка қарши норозилик кайфиятини аччиқ танқидлар, истехзоли, кулгули кўринишлар орқали ифодалай олдилар. Шеърият ва қўшиқларда ихтехзоли кайфият ўз ифодасини топди. Натурализм ва томоша турлари ХIХ асрнинг охирларига келиб Европа мураккаб ва чигал даврни бошидан кечирди. Тобора йириклашаётган шахарлар, уларни бағридаги хайбатли завод ва фабрикалар, уларнинг хаддан зиёд бой эгалари милонлаб кишиларнинг тақдирини, ризқини ўзларича хал қила бошладилар. Инсон, шахс бу прогресс жараёнида кундан-кунга ўз эркини йўқотаётганини хис қила бошлади. Эркин йўқотишга қаршилик қилаётган шахс образи – бадиий ижодда хам турлича ғоявий ва эстетик қарашлар ва йўналишларни пайдо бўла

қилади. Романтизм ва танқидий реализм ёнида энди реализм - гохо бирбирини инкор қилувчи янги оқимлар пайдо бўла бошлади. Натижада ижодни айниқса, театр санъатини хаётга яқинлаштириш назарияси яратилади. Француз адиби ва театр назариётчиси Эмиль Золя бу йўналишни натурализм, яъни табиий нарсани асл холатини яратиш деб атади. У замонасининг табиий фанлари эришган ютуғини санъатга хам тадбиқ этиши лозим деб хисоблайди. Натурализм – санъаткорларнинг навбатдаги вазифаси халқ хаётини акс эттирадиган турмушнинг икир-чикирларини, инсон танаси ва рухини чуқурроқ тасвирлашда деб билдилар. Бу оқим ижодкорларни ўз идеалларини халққа хизмат қилишда деб билдилар. Бу ўз замонасининг жуда катта ютуғи эди. Бу қараш кўп ўтмай санъатнинг ифода олмилларини чегаралаб қўйди. Натурализм оқими ўз ютуқ ва камчиликлари билан санъатни реализмга қайтиш жарёнини тезлатди. Бадиий ижод ва натурализм ифода воситаларида бир – бирига зид эканлиги аён бўлди. Символизм ва томоша санъати Сахнадаги - натурализм хаёт хақиқатига асосланган – бадиий сахна хақиқатини, сахнада ифодаланган реализмни кучайтирди. Романтизм, танқидий реализм, натурализм ва реализмнинг барча услублари – символизмни, яъни белги, ишора, рамз билан рухий холат ва кечинмаларни ифодалашни таклиф қилди. Символизм реал борлиқни ақл – идрок билан тушунтиришни осонлаштириш учун – ишора, рамз, белги, шаъмалардан ижодкорлар унимли фойдаланиши лозимлигини таъкидлайди. Инсоннинг рухий оламидаги ва борлиқдаги пинхоний сирларни ифодалашда бу услуб қулайлигини таъкидлаб, уни назарий асосини яратишга харакат қилдилар. Айниқса, ривожланиш натижасида маънавиятсизликка муккасидан кетаётган инсониятни қутқариш учун бу услуб қўл келишини драматургия орқали

ёрита бошладилар. Метер бошлаб берган бу йўлни Ибсен, Шоу, Гауптман сингари тажрибали драматурглар шоирона ва образли тасвирларда ёрқин ифодалаб, бу йўналишдан унумли фойдаландилар. Бундай образли рамзлар – символлар театр санъатида режиссёраларнинг профессионал даражага чиқишига туртки бўлди. Энди драматург ғоясини очиш учун, декорациялардаги рамзий ифода ва ечимларни топиш, бу рамзларни мусиқада ифодалаш, актёрнинг гавдасида намоён қилиш ва бадиий яхлит томоша яратиш лозим эди. Бу талаблар шуларни ечимини топиш билан муқум шуғулланадиган – профессеонал режиссёрлар авлодини яратди. ХХ асрнинг улкан саҳна ислохтчиси, немис режиссёри Мейнхардт, актёрлик ва сахналаштириш санъатини янги босқичга, давр, талаби ва савияси даражасига олиб чиқди. Бу янгилик томошавийлик, руҳий теранлик, ғоявий таъсирчанлик уйғунлигини юзага келтирди. Бу йўналиш томошанинг мафкуравий қудратини улуғлади. Энди кичик томоша санъати турларида ҳам мафкуравий қудрат эътибор қаратила бошлади. Шиддатли ривожланиш ва кескин ўзгаришлар билан боғлиқ томошаларни янги ғоявий босқичга олиб чиқишни истаганлар ва аввалги холатида сақлаб қолиш учун курашадиганлар ўртасидаги зиддият, навбатдаги шаклан ўзгаришларга ва назарий қарашлардаги силжишларга замин яратмоқда эди. Томоша санъатининг билимдонлари ўз иқтидорлари билан давр дардини ифодалайдиган ва уни аччиқ кулги тиғи билан даволайдиган – шаклан оммавий, мазмунан халқчил бўлган “кўнгил очар” тадбирлар ярата бошладилар. Улар йирик шахарларнинг марказий кўчаларига жойлашган кафе, кабаре, ресторан, мюзк-холларда чарчоқ чиқарадиган, кўнгил очадиган, зериктирмайдиган томошалар ташкил қилишди. Шу ошхонанинг бир чеккасидаги махсус жихозланган, озгина кўтарилган саҳнани – эстрада деб атадилар. Реализм ўз навбатида қахрамонлар руҳиятини очишда янги йўл- йўриқлар яратди. У ўз қарашларини инсон рухи – унинг маънавий олами, ахлоқий даражаси ва ижтимоий муаммоларини очиқ муносабатлар билан боғлаб ифодалай олди.

Норвег драматурги Ибсен – инсон кўнгилининг чуқур қатларига тубига яширинган нозик ҳис – туйғуларни, орзуларини, фалсафий қарашларини драматургияга олиб кирди. Энди чуқур кечинмалар ёқтирадиган ёки “кўнгил очар тадбирларни хуш кўрадиган мижоз” тушунчаси – томошабин деган юксак атамага рақобатдош бўлиб қолди.

Хулоса Инсоният хурсандчилигини ёки қайғусини – сўз, куй, қўшиқ, ўйин ёки рақсда ифодалай олган. Табиат офатларига қарши биргаликда худоларга илтижо қилиш натижасида – хор пайдо бўлди. Хор ижросидаги илтижолар бир мавзуни якунлгунча вақт ўлчови жихатдан кўпроқ миқдорда харакат сарф қилинган. Натижада катта шаклдаги томошалар пайдо бўлган. Демак инсонният азалдан кичик ёки катта шаклдаги томошалар билан ошна экан. Худоларга қилинган илтижолар мазмунан турлича мавзуларга ажралиши натижасида орттирилган тажриба ёзма шаклдаги драматургия – мавзусига асосланиб ғояни ифодалайдиган воқеалар тартибини, томоша учун мўлжаллаб ёзма равишда кўриб чиқиш харакати пайдо бўлди. Шундай қилиб томоша тури икки шаклга ажради. Бу ният ва туйғуларни куй, қўшиқ рақс ва ўйинларда ифодалайдиган – кичик шаклдаги томошалар ёки кўпчилик бирлашиб, мавзуга асосланган ғояни ифодалайдиган хор – катта шаклдаги томошалардан иборат эди. Томошанинг ҳар иккала шакли хам байрамларнинг моҳиятини очишга хизмат қилган. Аввало худоларга мурожат қилган хор илтижолари ижро қилинган, сўнгра хурсандчилик – куй, қўшиқ, рақс ва ўйинлар билан байрамлар якунланган. Томошанинг катта шакли асосида инсониятни ғоявий тарбияси учун хизмат қиладиган трагедияларда – худолар ўртасидаги муносабатлар оқибатида келиб чиқадиган фожиалар ифодаланди. Натижада инсонларни – илохий, ғоявий, мафкуравий, ахлоқий, тарбиялаш учун хизмат қиладиган трагедияларни намойиш қиладиган жой, катта томоша шаклини кўрсатадиган – театр пайдо бўлди. Ривожланиш ва қарам қилиш сиёсати натижасида йирик давлатларни пайдо бўлиши – унга мафкуравий хизмат қиладиган театрга катта

эътибор беришини тақозо этди. Инсонларнинг қалби ва онгига маълум ғояларни сингдириш орқали давлат мафкурасига хизмат қилдириш учун театр – томоша узликсиз хизмат қилиши мумкинлиги маълум бўлди. Шундай қилиб Қадимги Юнонлар катта шаклдаги томошаларнинг амалий ва назарий асосларини, жанрларини аниқлади. Улар трагедия, комедия, драма номи билан, оммани ғоявий ва мафкуравий тарбиялаш мумкин бўлган катта томоша шаклларини давлат миқёсида ривожлантиришди. Лекин инсонларни орзу – умидларини, хис – туйғуларини ифодалайдиган музика қўшиқ рақс ва ўйин – кичик шаклдаги томошалар омма томонидан ривожлантирилиб инсоният учун хизмат қилишда давом этаверди. Кичик шаклдаги томошаларнинг мафкуравий жихатдан халққа хизмат қиладиган бадиий, ғоявий, рухий, қудратига Европада – концерт деган тушунча пайдо бўлгандан кейин ахамият берилди. Кичик шаклдаги томоша турларини бир жойга жамлаш – концерт ташкил қилиш, мазмунан ва ғоявий жихатдан бирбирига номерларини мафкурага хизмат қиладиган шаклга олиб келди. Назариётчилар уни томошалар тизимида – трагедия, комедия, ва драмадан кейин “эстрада” деб номлади. Унинг жанрлари белгиланди. Амалиётчилар эса уни томоша тури: театр, цирк, опера, ва балет қаторида – “эстрада санъати” – деб белгилади. Юқорида биз бу санъаттури қандай жараён босиб ўтганини бир тизмига солиб кўриб чиқдик.

O'xshashlar

Ўрта асрлардаги Европада томоша шакллари Мистериялар

Европада ўрта асрлар санъати готика, роман ва романдан олдинги варварлар санъати

ХIХ аср охири ва ХХ аср бошларида Европадаги томоша турлари

Ўрта асрлар театри

Ўрта асрлардаги Европада томоша шакллари