Ganch o’ymakorligi fanining maqsad va vazifalari - San'at - Referatlar

Ganch o’ymakorligi fanining maqsad va vazifalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

187 KB

Ko'chirib olish

Ganch o’ymakorligi fanining maqsad va vazifalari Reja: 1. Ganchkorlik san’atining tarixiy rivojlanishi. 2. Ganchkorlik maktablari va uning namoyondalari. 3. Ganch o’yma turlari. 4. Ganch o’ymakorlik san’atida ustoz va shogird an’analari

Ganchkorlik qadimiy san’at turlaridan biri bo’lib, o’z aksini dunyo me’morchiligida, jumladan, O’rta Osiyo, Eron, Turkiya, Arabiston va boshqa Sharq me’morchiligida namoyon etib kelmoqda. Ayniqsa, O’rta Osiyoda yaratilgan asarlar o’ziga xos badiiyligi, kompozitsiyasi ishlanish uslubi bilan farq qiladi. Xozirgi kunda ganch serquyosh O’zbekistonimizda ardoqlanib va avaylab muxofaza qilinayotgan ko’pgina yodgorlik obidalariga ko’rkamlik, go’zallik baxsh etib turibdi. U Samarqand, Buxoro, Toshkent, Qo’qon, Farg’ona, Xiva, Shaxrisabz va boshqa shaxarlardagi tarixiy obidalarni ko’rish va bezatishda ishlatilgan. Ganch o’ymakorlik san’ati asrlar davomida o’ziga xos uslub bilan rivojlanib keldi. Bu san’atning eng qadimgi, O’rta asrlardagi va XX asrdagi rivojlanishini ko’zdan kechirib, o’rganib chiqsak, bu davrlardagi ganch o’ymakorligi bir-biridan ancha farq qiladi. Qadimgi ganch o’ymakorligi xajmiy bo’lib realistik tasvirlar asosida ishlangan. Ularda ko’pincha odamlar, hayvonlar, qushlar tasviri ishlatilgan. Eramizning birinchi asrlaridayoq kishilar ganchni ajoyib xususiyatga ega ekanligini bilib, qal’alar, karvonsaroy va boshqa joylarni bezay boshlaganlar. Bo’lib o’tgan janglar oqibatida ular vayronaga aylanib, faqat qoldiqlari saqlanib qolgan. III asrda Tuproqqal’aning serxasham saroy mehmonxonalari o’yma ganch bilan bezatilgan. Varaxshadagi topilmalardan VI-VIII asrlardagi Buxoro Saroyi qoldiqlardan namunalar topilgan. Bu topilmalarda qushlar, hayvonlar, baliqlarni, o’simliksimon va geometrik shakllarning o’yma namunalarini ko’rish mumkin. X-XI asrlarda naqqoshlik, yog’och va ganch o’ymakorligi yanada rivojlandi. Murakkab abstrakt tasvirni aks ettiradigan naqshlar paydo bo’ldi. Ganch o’ymakorligi ishlari uyning ichki va namgarchilik tegmaydigan tashqi qismida ham qo’llaniladi. Termiz maqbaralaridagi ganch o’ymakorlik san’ati o’sha davrining yuqori cho’qqisi desa bo’ladi. XII asrda mukarnaslar hosil bo’ldi.

Ko’pgina binolarda qo’llanila boshladi. XIII asrda ganchkorlik san’ati yanada yuksaldi. Bunga Afrosiyobda topilgan ajoyib ganch o’ymokorli g’ishtlari misol bo’la oladi. XIV-XVII asrlarda ham binolarning ichki qismlarini bezatishda ganchkorlik san’atidan foydalanilgan. Ganchkorlikning gullab-yashnagan, davri XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlari bo’ldi. XIX asrning boshlarida buyuk ganch o’ymakorlaridan Abduraxim Xayotov, Usta Murod, Usta Fuzayl, Usta Nosir, Usta Xoji Xafiz, Usta Nasrulloboy, Usta Azim, Usta Omonullo, Usta Gofir, Usta Ibroxim, Ugta Sarvi, Usta Abdufattox va boshqalar faoliyat ko’rsatdilar. XX asr boshlaridagi ishlarda o’yma Rel’efi juda mayin uslub texnikasi paydo bo’ldi. Rangli ganchlar, bo’yoqlar, naqsh va tasvirlar qo’llanila boshladi. 1913-1914 yillarda Buxoroda Amir Axadxon tomonidan Sitorai Moxi Xosa qurildi. Ganch o’ymakorligi bilan bezatildi. Ayniqsa, Oq uy (mexmonxonani) o’sha davrdagi ganch o’ymakorligining ajoyib namunasi desa bo’ladi. Bunda oyna zaminida ganch o’ymokorligi bajarilgan. U o’zininig nozikligi jimjimador qilib bezatilishi bilan ajralib turadi. Mazkur saroyning bezak ishlarini Usta Shirin bajargan. U o’sha davrda eng ko’zga ko’ringan ganchkor ustalardan edi. 1918-1920 yillarda xunarmandlar komiteti Toshkentda o’lkashunoslik xunarmandlar tashkiloti, o’quv namunaviy ustaxonalar va xunarmandlik ishlari bo’yicha muzey tashkil etiladi. O’zbekiston xunarmandlari o’z ishlari bilan 1937 yilda Parijda "San’at va texnika xozirgi kunda" degan ko’rgazmalarda ikkita "Grant pri", ikkita kumush medal va bitta oltin medal bilan mukofotlandilar. 1947 yili Toshkentda me’mor A. Muxamedshin boshchiligida Kurant binosi qurildi. Bu binoni bezashda Usta Shirin Murodov ganchkorlik san’atining ajoyib namunalari bilan bezatdi. O’zbekiston me’morchiligida katta xazina bo’lib qo’shilgan O’zbekiston Davlat opera va balet katta teatri 1947 yili akademik arxitektor Aleksey Shusevninig loyixasi va raxbarligi ostida qurib bitkazildi. Shusev O’zbekiston viloyatlaridagi ganchkor ustalarni bir joyga yig’ib, ular oldiga ikki muxim

masalani: teatrning zallarini xar bir viloyatning o’ziga xos milliy uslubi asosida bezash, ikkinchisi - bezalgan xona teatrning arxitektura badiiy obraziga mos tushishi kerakligi xaqidagi masalani qo’yadi. Buning natijasida teatrning Xiva, Termiz zallari qadimda ishlatilgan ganchkorlik uslubida ishlandi. Buxoro, Fargona va Samarkand zallari esa zamonaviy Xalq an’anasiga mos bo’lgan o’ymakorligi bilan bezatildi. O’zbekistonda o’ziga xos ganchkorlik maktablari mavjud. Shulardan biri Xorazm ganchkorlik maktabidir. Xorazm me’morchiligida geometrik Naqshlarga keng o’rin berilgan bo’lib, ular boshqa viloyatlarga qaraganda o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Ayniqsa, o’simliksimon Naqshlar spiral shaklda aylanma xarakatchanligi, dinamikligi bilan far1 1iladi. Islimiy Naqshlar quyidagicha yaxlit turunj, madoxil, qalampir, bodomga o’xshash tanob shakllarining takrorlanishidan xosil bo’ladi. Ba’zi xollarda turunj, madoxili tanoblar o’rniga yulduzsimon girixlar xam ishlatiladi. Islimiy Naqshlarda novda ko’p ishlatilib, margula, barg, shkufta, oygul, no’xat gul, kurtak va g’unchalar ko’p qo’llaniladi. Xiva ganchkorligida eng xarakterli tomonlaridan yana biri Naqshlarning erkin va xarakatchanligi, jo’shqinligidir. Shuning uchun bu maktab naqqosh ustalari ko’p xollarda ko’k va yashil rang bilan ishlangan. Ro’zimet Masharipov, Karimbergan Raximov, Karimbergan Polvonov, YUsuf Xudoyberganov, Bekjon Yoqubov, Odamboy Bobojonov, Odamboy YOkubov kabilar Xorazm ganchkorlik maktab namoyondalaridandir. Buxoro ganchkorlik maktabi san’atining eng rivojlangan joyi va o’chog’i xisoblanadi. Zero bu san’at o’yma ganchlarning yirik xamda o’ziga xos mayinligi, jozibadorligi va boshqa tomonlari bilan ajralib turadi. Buxoro ganchkorlik maktabining eng yirik namoyondalaridan biri akademik Usta Shirin Murodovdir, Buxoro ganchkorlik maktabi namoyondalari Usta Safar, Usta Adis, Usta Savri, Usta Islom, Usta Ikrom, Usta Jura, Usta Kurbon Yuldoshev, Usta Ibroxim Xafizov, Usta Nazrullo, Usta Xayot Nosirov va boshqalardir.

Toshkent ganchkorlik maktabi xam o’ziga xosdir. Bu maktabga xos Naqshlar nozikligi aniq simmetrik taqsimga egaligi, jozibadorligi bilan ajralib turadi. Toshkent ganchkorlik maktabi namoyondalari safida Usmon Ikromov, Toshpo’lat Arslonqulov, Maxmud Usmonov, Anvar Po’latov, Mirmaxmud Raxmatov, aka- uka Abduraxmon va Mo’min Sultonovlar, Xayot Abdullaev, Ziyodulla Yusupov, Umar Toxirov, Mirvoxid Usmonov kabi qator yetuk ustalar bor. Samarqand butun dunyoga mashxur eng qadimiy shaxarlardan biri bo’lib, u yerda ishlangan naqshlarning xar biri o’ziga xos maktabga ega. Boshqa ganchkorlik maktabi naqshlari o’zining tuzilishi jixatidan Toshkent Naqshlariga o’xshab ketadi. Samarkand ganchkorlik maktabi namoyondalari Usta Anvar Quliyev, Usta Tursunboy Ismoilov, Shamsiddin G’ofurov, Kuli Jalilov va boshqalardir. Ganch o’ymakorligi turlari. Xar qanday binoni bezashda avval uning tuzilishiga mos ganch uymakorligi turini tanlash, qo’llash muxim axamiyatga ega. Kichik xonaga mayda tekis o’yma va unga mos bo’lgan pardoz turi katta mexmonxonalariga esa yirik o’yma va o’ziga xos ganch o’ymakorligi qo’llaniladi. Ganch o’ymakorligi, yirik o’yma, chukur o’yma, yassi o’yma, qirma, zamini kuzguli o’yma, zamini rangli o’yma, chizma pardoz, panjarasimon o’yma, zanjirsimon xajmli o’yma turlaridan iborat. Bundan tashqari ganch o’ymakorligi

turlari zaminli va zaminsiz o’ymalarga bo’linadi. Eng ko’p qo’llaniladigan o’yma yassi o’ymadir. U intererda ko’p qo’llaniladi. Albatta katta bo’lmagan xonalarga o’ymaning chuqurligi 1-1,5 sm bo’lib, unga xar xil pardoz turlari beriladi. O’yma Naqshning zamini umumiy yuzaning 30-60 foizini egallaydi. O’yilgan joyiga pax pardoz, choka pardoz, lo’la yoki tabaqa pardoz beriladi. Ganch o’ymakorlik san’atida ustoz va shogird an’analari O'zbekiston qadimdan hunarmandlar markazi bo'lgan. Andijon viloyatining Shahrixonida, Samarqand viloyatining Urgutida, Farg'ona viloyatining Qo'qon, Marg'ilonida, Namangan viloyatining Chustida xalq hunar-mandchiligi gullab- yashnagan. Hunarmandlar o'tmishda mahallalarga bo’linib yashaganlar, chunonchi «Zargarlik mahallasi», «Pichoqchilik mahallasi», deb yuritilgan. Misgarlik, bo'yrachilik, sandiqchilik, pichoqchilik, aravasozlik, kulolchilik mahallalari ham bo'lgan. Masalan, XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buxoroda Bo'yrachi mahallasi bo'lib, u erda bo'yra to'qiy-digan ustalar yashagan. Bo'yrachi mahallasida 120 ta oila yashagan. Ustalar o'rtasida raqobat bo'lgan. Kimning mahsuloti sifatli bo'lsa, xaridor uning mahsulotini olgan. Shuning uchun har bir usta sifatli mahsulot tayyorlashga intilgan. Har bir ustaning o'z rastasi bo'lgan. Bozorda, odatda, bozor begi bo’lib, u keltirilgan mollarga narx belgilab chiqqanidan keyin savdo-sotiq boshlangan. Sifatsiz mahsulot ishlagan ustaning bozori kasodga uchragan. Ustalar o'tmishda bilimdon bo'lgan. Ular madrasada tahsil olib, adabiyot, tarix, musiqa, matematika, kimyo fanlarini yaxshi bilganlar. Naqqoshlik texnologiyasi avloddan-avlodga o'tib kelgan. Qadimda naqqoshlar naqsh yaratish sir-asrorlarini yozib qoldirmaganlar, faqat shogird-lari bilganlar. Shogirdlari usta bo'lganlaridan so'ng, ular ham o'z shogirdlariga o'rgatgan. Shunday qilib, naqqoshlik kasbi an'ana tariqasida rivojlanib kelgan. Usta o'z bolasini yoki qarindoshlarini o'ziga shogirdlikka olgan. Shogirdlikka 7-8 yoshdan olingan. O'qish-o'rganish 7-12 yil davom etgan. Shogirdlar kunduzi ishlab, kechqurun ustoz rahbarligida savod chiqargan. Shogirdlar geometriya va kimyoni o'rganganlar.

Shogird mustaqil ishlash darajasiga yetgach, ustalar uning ishlarini muhokama qilib, so'ngra «usta» nomini berishgan. Ustaning o'g'li ota kasbini yoshlikdan o'rganib borgan. Bu esa uning kelajakda yaxshi hunarmand bo'lishiga zamin yaratgan. Ustaning o'g'li bo'lmasa, u bu kasbni eng yaqin qarindoshlarining bolalariga o'rgatgan. Xullas, kasb avlodga meros qolish shaklida rivojlangan. Shogirdlikka berishda quyidagi urf-odat bo'lgan: Bolani usta oldiga olib borish o'ziga yarasha tantana bo'lgan. Ota-ona va qarindosh-urug'lar «bo'y» degan bo'g'irsoq va holvaytar olib, ustaning huzuriga kelganlar va «Bolaning go'shti sizniki, suyagi bizniki» qabilidagi gaplar bilan bolani uning ixtiyoriga topshirganlar. Keltirilgan pishiriqlar o'sha paytdayoq birgalikda tanovul etilgan. Usta bolaga hunar o'rgatishdan tashqari, butun o'qish davomida o'zi oziq-ovqat bilan ta'minlab turgan. Kasb tekinga o'rgatilgan. Ustoz qattiqqo'l va talabchan bo'lgan. Zero, hunarni o'ta nozik did va sabr- toqat bilan o'rganish mumkin. Ustalar shogirdlar uchun maxsus odob talablarini ishlab chiqqanlar. Masalan, ular shogirddan pokizalikni, ish vaqtida chalg'imaslikni, egri va noma'qul ishlarga yaqin yo'lamaslikni, ustoz ruxsatisiz biror ishga qo'l urmaslikni qat'iy talab qilganlar. Usta shogirdga hunardan tashqari uy yumushlarini bajarishni ham o'rgatib borgan. Shogird san'at sirlarini puxta egallagandan so'ng, oq fotiha berilgan. Marosimda shogird ustoziga bosh-oyoq sarpo, tugun in'om etgan. Ba'zan ustoz shogirdi mustaqil ish boshlashda qiynalmasligi uchun shu kasbda ishlatiladigan asbob va andozalar bergan. Oq fotiha olgan shogird mustaqil ishlashni xohlamasa ustoznikida qolib ishlayvergan. Bunday holda ustoz bilan kelishib olib, ish haqi olgan. O'zbek ustalaridan biri — ganch o'ymakor usta Usmon Ikromovning hayot yo'li ibratli. Yosh Usmon usta Rasulhojining huzurida 8 yil ishlaydi. Besh yilgacha haftalik haqi 10 tiyindan oshmagan. Har payshanba kuni Rasulhoji shogirdi qo'liga 10 tiyin bergan. Usmon pulni olib, bozordan onasi va ikki singlisiga yegulik olib borgan. Odatda, shogird faqat usta buyurgan ishni qilishi kerak bo'lgan. Shogird

ustadan beruxsat biror ishga qo'l ursa yoki uning asboblariga teginsa kaltak yegan. Oltinchi yilga o'tganda Usmonning haftalik ish haqi 50 tiyinga, sakkizinchi yilga o'tganda esa kundalik ish haqi bir so'mga chiqqan. Bu paytda u imorat ishidagi oddiy cho'pgarlikdan tortib, g'isht terish, suvoq, ganch o'ymakorligini mustaqil bajara oladigan bo'lgandi. Nihoyat sakkiz yil deganda Usmon ustasi Rasulhojidan oq fotiha olib, «usta» nomiga ega bo'lgan. Buxorodagi ganch sotadigan boylardan biri Abduqodir bir kuni Usta Hayotni chaqiradi va yangi uyni ganch bilan bezamoqchiligini aytadi. Usta Hayot bu ishni 22 yoshli Shirin Murodovga topshiradi. Bu ish Shirinning birinchi mustaqil ishi bo'ldi. Shirin mehmonxonani bezashda oddiy bejirim nisbatlarni, butun ko'rinishni hisobga oladi. U mehmonxona va ayvonni sharafalar bilan bezaydi. Undagi o'yma ganchlar juda mayin, bejirim chiqqanligi sababli ustalar orasida obro'si yanada oshadi. Usta Hayot kunlardan bir kuni Shirinni oldiga chaqirib, «Men sendan xursandman, endi mustaqil ishlayversang bo'ladi», deydi. Azaliy odat bo'yicha unga ustalar o'rtasida «usta» nomini berishadi. O'zbek me'morlari yaxshi yashash uchun har jihatdan qulay, shinam, chiroyli uylar qurganlar. O'zbeklarning hovli-joyi tugal bir me'moriy ansamblni tashkil etib, fayzli bo'lgan. Uylar bir-biriga uzviy qilib qurilgan. Bu ish san'at darajasiga ko'tarilgan. Har bir hunar odatda avloddan-avlodga o'tgan, begona bolalardan esa iste'dodli, shu hunarga mehr qo'yganlarigina tanlab olingan. Chinakam o'ymakor ustalikni orzu qilgan kishilar madrasada tahsil ko'rgan bo'lishi, she'riyat va musiqa sirlaridan voqif bo'lishi, hatto, musiqa asboblarini bir oz chala bilishi shart qilib qo'yilgan. Mashhur me'mor usta A.Haqqulov «Ta'mir san'ati» kitobida sevimli ustozi Usta Shamsining shogirdlariga bo'lgan munosabatini shunday xotirlaydi: - O'smirlik yillarimda xalq amaliy san'atiga mehr qo'ygan yaqin do'sti padari buzruk-vorimdan meni shogirdlikka so'rab, «Kelajakda mening me'morchilik asboblarimga sohiblik qilsin», degan ezgu istaklarini bildirdilar. Shu kundan boshlab usta Shamsi menga me'morchilikning siru asrorlarini o'rgata boshladilar.

Usta Shamsi o'ta kamtarin, oddiy, kamsuqum inson edi. Shogirdlarini jon-dilidan sevardi. U bor mehri, ilmi va aql-zakovatini shogirdlariga bag'ishlar edi. Men ana shunday zukko ta'b va xushsuxan inson panohida kamolga yetganimdan haligacha faxrlanaman. Davlat mukofoti laureati, «Mehnat» ordeni sohibi, O'zbekistonda mashhur xalq ustasi Usta Shamsi xalq amaliy san'atining murakkab jihatlarini juda chuqur bilar edi. U shogirdlaridan ham xuddi shuni talab qilar, erinchoq, go'zallikdan zavqlanmaydigan, tarixiy obidalarga mensimay qaraydigan kishilarni jini suymasdi. «Ustoz» degan nomni olish oson emas. Bu sharafli nomni olish hammaga ham nasib etmagan Bu ulug' nomni olish uchun ustalar ko'p yillar davomida murakkab sinovlardan o'tganlar. Ustozning shaxsiy va kasbiy fazilatlari Inson hayoti bir manzildan ikkinchi manzilga qarab yuriladigan yoyga o'xshaydi. Bu yo'lning tekis, ravonligi ham, past-balandligi ham ko'p bo'ladi. Biz bu zamonda bamisoli tog' oshayotgan odamlarmiz. Tog' yo'li mardlik, jasoratni ham, bag'oyat hushyorlikni ham talab etadi, degan edi shoir Erkin Vohidov. Yoshlarimizga milliy hunarmandchilikni o'rgatib, milliy an'analarni davom ettirib kelayotgan ustalar kam emas. Biroq, shunga qaramay, o'zbek milliy an'analarini qayta tiklash eng muhim vazifalardan biri bo'lib kelmoqda. Xalq hunarmandchiligida ustozlarning shaxsiy va kasbiy fazilatlarining mezoni bo'lgan. Shu mezon asosida ustaga ijobiy va salbiy baho berganlar. Shuning uchun ota farzandini shogirdlikka berishdan oldin ustaning yuqoridagi mezonga javob bera olish-olmasligini o'rgangan. Quyidagi xalq maqoli bejiz aytilmagan: Yomon ustaga berma shogird etib, Buzar u, buzuq fe'lni o'rgatib. Quyida xalq hunarmandchiligidagi ustozlarning shaxsiy va kasbiy fazilatlari bilan tanishamiz. Ustozning shaxsiy fazilatlari. Saxiy, odobli, mehr-shafqatli, marhamatli, ochiq yuzli, shirin muomalali, sabrli, talabchan, qanoatli, to'g'ri so'zli, pok bo'lish. Rizouddin ibn Faxriddin ustozlarga shunday nasihat qilgan edi:

«Shogirdingizning har bir harakatiga qarab turingiz, ularga xushmuomala bo'lishni o'rgatingiz, so'zlariyu fe'llarini yaxshilangiz, ust-boshlarini, kiyim- kechaklarini pok tutmak-larini nazorat aylangiz. Yomon xulqlar yuqumli bo'lganidan bir shogirdning yomon xulqi borligini bilsangiz, jumlasini barobar ko'rib, jumlasi foyda olajak ravishda o'rgatingiz, foydali ishlar, kerakli adablarning jumlasidan xabardor aylangiz, natijada bola mumkin qadar reja ila ish qilmoq, ehtiyotkorlik, poklik, ko'rkam tartib, ko'p foydasiga tirishmak kabi xosiyatlarini egallab oladi». Hunarmandlarning kasb madanivat i bor. Ular quyidagilardan iborat: —Hunarni jamiyat taraqqiyotiga hissa qo'shish maqsadida o'rganish; mehnatsiz daromaddan qochish; ustozlar an'anasiga sodiq bo'lish; mehnatsevarlik, halol mehnat qilish; intizomli bo'lish; —muvaffaqiyatsizlikdan tushkunlikka tushmaslik; aqlli, tadbirkor bo'lish; rostgo'y bo'lish; pokiza bo'lish; bir ishni qiyomiga etkazmay, ikkinchi ishga o'tmaslik Hunarmand xoli bo'lishi lozim bo'lgan salbiv xususivatlar : nopok yo'llar bilan boylik orttirish; boshqa hunarmandlarga nisbatan adovatda bo'lish va hasadgo'ylik; faqat boylik orttirish maqsadini ko'zlash; jur'atsizlik, dangasalik, yalqovlik, erin-choqlik, isrofgarlik, takabburlik, yolg'onchilik Shogirdlardan ba'zan ayrim kamchiliklar o'tib turadi. Ustozning vazifasi — ularning kamchiliklarini kechirish, bunday ishlarga yo'l qo'ymasliklari uchun shogirdlariga yordam berish. Ustozning kechira olishi oliyjanoblik va olimlarga xos sifatdir. «Kichiklardan adashish, kattalardan kechirish» deb bejiz aytishmagan. Ustozning kasbiy fazilatlari. Ustozning kasbiy fazilatlariga o'z hunariga qiziqish, hunarini yoshlarga sidqidildan o'rgatish, hunariga yangiliklar kiritish, yaxshi shogirdlar qoldirish va boshqalar kiradi. Ustozning eng yaxshi kasbiy fazilatlaridan biri - shogirdlar tayyorlashdir. Har bir hunar-mand ustaning shogirdi bo'ladi. Shogirdsiz ustoz -mevasiz daraxt.

Ustoz bilimdon shogird qoldirmasa, bu uni ng hayoti, umri bekor o'tdi degan gap. Usta qanchalik buyuk bo'lmasin, tarixda qanchalik iz qoldirmasin, bilimini, hunarini ishonchli odamga qoldirmasa, uning ishlari oxir-oqibat yo'q bo'lib ketadi. Qadimda hunarmand va xaridor o'rtasidagi munosabatlarda o'ziga xos odob mezonlari mavjud bo'lgan. Ular quyidagilardan iborat: savdoda poklik; halollik; adolatlilik; to'g'rilik; xushfe'llik; nafsni tiyish; kambag'al bechoralarga xayru ehson qilish; —mahsulotning asl bahosini bilmaganlarga to'g'ri muomala qilish; —va'daga vafo; bajara olmaydigan ishga va'da bermaslik, Ota-onalarning farzandiga hunar o'rgatayotgan ustoz oldidagi burchlari va munosabat madaniyati. Qadimda ota-onalar farzandlariga hunar o'rgatayotgan ustozni hurmat- ehtirom qilganlar. Otaonalar va ustozlar o'rtasida munosabat madaniyati ham o'ziga xos xususiyatga ega bo'lgan. Ota-onaning ustozga munosabatida: —ustozga muruwat ko'rsatish; ustozning farzandiga bergan tanbehini to'g'ri tushunish; farzandining hunar o'rganishi uchun kerakli narsalarni yetkazib berish; ustozni rozi qilish va boshqalar talab qilinadi. Ustozning ota-onaga ham o'ziga xos munosabat mezoni bo'lgan. Ular quyidagilardan iborat: shogirdiga hunar o'rgatish borasida zimmasiga olgan vazifasini bajarish; —o'z va'dasining ustidan chiqish; —ota-onaga farzandining qobiliyati, xulq-odobi to'g'risida ochiq gapirish. Xulosa qilib aytganda, hunarmandchilik Sharq xalqlarining qadimiy qadriyatidir. Uning o'ziga xos milliylik xususiyatlari, ta'limiy-tarbiyaviy imkoniyatlari, ustoz- shogird an'analari, ular o'rtasidagi axloqodob mezoni, madaniyati yosh avlodni hunarmandchilik kasbiga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalashda muhim ahami-yatga egadir. Ustozni hurmat qilish

Ustoz shogirdiga qiyinchiliklar bilan san'at sirlarini o'rgatdimi, san'at olamiga olib kirdimi, uni shogird chuqur hurmat qilmog'i ham farz, ham shartdir. Bu haqda buyuk mutafakkir Alisher Navoiy shunday degan edi: Haq yo'lida kim senga bir harf o'rgatmish ranj ila, Haqqini ado aylamoq mushkul erur ming ganj ila. Shogird ustozni hurmat qilishi va uning mehnatining qadriga yetmog'i keraq Bir hakimdan: -Nima uchun siz ustozingizni otangizdek hurmat qilasiz? — deb so'rashdi. U bunday javob berdi: -Otam dunyoga kelishimga sababchi bo'lgan bo'lsa, ustozim hayotim boricha yaxshi yashashimga sabab bo'ldi. Ba'zida shogirdlar hunarni puxta o'rganib oldim deb kekkayib, ustozni pisand qilmay qo'yadilar. Keyinchalik ular sifatsiz ishlar qilib, qoqilib, pushaymon yeydilar. Bu haqida Usta Mahmud Usmon o'zining «San'atim - saodatim» degan kitobida shunday deydi: «Men qo'lidan ish keladigan chapdast shogirdlarimni tanlab, oq fotiha berib, alohida brigada qilib chiqardim. Ular katta-katta, ma'suliyatli buyurtmalarni bajarib kelmoqdalar. Bilmaganlarini so'rashadi, yordam qo'lini cho'zaman. Har qalay bahamjihatlik yaxshi. Mutaxassislar respublikamizdagi ganch o'ymakorligi ishlari ayrim joylarda palapartish, uquvsizlik bilan bajarilayotganligi to'g'risida to'g'ri e'tiroz bildirishmoqda. Bunga tamoman qo'shilaman. Sababi, joylarda dardi pul bo'lgan, qo'lbola ustalar ko'payib bormoqda. Ganchkorlikdan chala xabardor «ustalar» o'zlaricha brigada tuzib, buyurtmalar olishmoqda. Mo'may daromadni tezroq undirish uchun ishni qo'laysin-do'laysin qilib, o'zlaricha «do'ndirib» bajarishmoqda. Bunday usta ko'rmagan shogirdlar ganchkorlikning murakkab qonun-qoidasini bilmaganiiklari tufayli har maqomga yo'rg'alab, san'atni qadrsizlantirmoqdalar». Ustoz kasb o'rganishga kelgan yoshni o'z o'g'li qatorida ko'rishi, shogird esa ustozini o'z otasi o'rnida ko'rishi keraq Xalqimiz «Ustoz -otangdek ulug'» deb bejiz aytmagan.

Donishmandlarimizdan Faxriddin Rasul o'zining «Axloqnoma» risolasida ustoz haqida shunday deydi: «Ustozni ranjitmoq ota-onani ranjitmoqdek zo'r gunoh. Tuqqan, yedirgan, kiydirgan hamda voyaga yetkazgan ota-ona moddiy ota- onadir. O'qitgan, hunar o'rgatgan, fan-hunar cho'qqilariga yetaklab, ko'p zahmatlar oqibatida sening kamol topishingga sababchi bo'lgan ustozlar ma'naviy ota-onadir. Dm, kasb o'rganish - xalq iborasida igna bilan quduq qazish kabidir. Bu yo'lda senga rahnamo bo'lgan ustozlarning oldida umr bo'yi qarzdorsan». Ustoz haqida rivoyatlar Ustoz - otangdek ulug'dir. Alisher Navoiy Abdurahmon Jomiy yashaydigan mahallaga yaqin kelganida otdan tushib, ustozi yashaydigan mahalla ahli bilan quyuq salomlashib, hol-ahvol so'rab, Jomiy uyigacha piyoda borar ekan. Shunda bir temirchi so'rabdi: «Amir Navoiy, nechuk ustoz uyiga yetmay turib otdan tushib olasiz. Axir, siz vaziri a'zamsiz-ku! Sizga bundoq yurish yarashmas». Alisher Navoiy jilmayib shunday debdi: «Yo'q birodar, men hozir ustozim Abdurahmon Jomiy yashaydigan mahallaga keldim. Demak, bu yerda yashovchi har bir fuqaro ustozimning tobutkashi hisob-lanadi. Shundoq bo'lgach, nechun men ular, ya'ni siz muhtaramlar oldida hurmatsizlik qilishim keraq Ustozimni qandoq avaylab- e'zozlasam, sizlarni ham shundoq ko'rgumdir». Hunarmandlar odobi Alisher Navoiyning zamondoshi, olim, mudarris Husayn Voiz Koshifiy hunarmandlar odobi haqida bunday deydi: «Sendan hunarmandlar o'rtasida nechta odob qoidasi bor, deb so'rasalar, sakkizta deb javob ber: Birinchi: o'z hunarlarini iflos va shubhali daromadlardan asraydilar. Ikkincht. hunarniboylik ortrirish manbai deb emas, balki hayotda munosib o'rin egallash maqsadida o'rganadilar. Uchinchi: o'z ishining ustalariga doimo hurmat va ehtiromda bo'ladilar. To'rtinchi: porok yo'llar orqali boylik to'plov-chilar bilan aloqa qilmaydilar. Beshinchi: ishda kamchilikka yo'l qo'ymaydilar va tanlagan kasblariga befarq bo'lmaydilar.

Oltinchi: mahsulotning asl bahosini bilmaganlarga to'g'ri muomala qiladilar. Yettinchi: agar oldi-berdi bilan bog'liq bo'lsa, dakki bermaslik va ko'p haq olmaslikka intiladilar. Sakkizinchi: agar ish hisob bilan bitadigan bo'lsa, o'z hissasini jamiyat hissasidan yuqori qo'ymaslik kerak, chunki yurt farovonligi xuddi ana shu jamiyat jamg'armasi tufayli yuzaga keladi». Shogirdlik odobi Birinchi: o'z ishini sevish. Ikkinchi: o'z ishiga e'tiqod qo'yish. Uchinchi: ustoz oldida xoksor bo'lish, yomon odatlarini tark etish. To 'rtinchi: ko'rishi lozim bo'lmagan hamma narsalardan nigohini olib qochish. Beshinchi: eshitishi mumkin bo'lmagan barcha narsalarga quloq solmasliq Oltinchi: barcha noloyiq ishlardan qo'l tortish. Yettinchi: ustoziga zid bo'lgan kishilar bilan muomala qilmasliq Shogirdlik asoslari Rostgo'ylik, vafodorlik, nasihatni quloqqa olish, ozor bermaslik va sir saqlash. Shogirdning eng yaxshi xislati — poklik Husayn Voiz Koshifiy shogird odobi haqida shunday deydi: Ustoz qabuliga kirganda yoki ustozini ko'rganda, birinchi bo'lib salom berish. Ustozning oldida oz gapirish va boshini oldinga egib turish, ko'zni har tomong: yugurtirmasliq Agar masala so'ramoqchi bo'lsa oldin ustozdan ijozat olish. Ustoz javob aytganda, e'tiroz bildirmaslik Ustoz oldida boshqalarni g'iybat qilmaslik O'tirib-turishda hurmatni to'liq saqlash

Adabiyotlar: l. Bulatov S. O'zbek xalq amaliy bezak san'ati. «Mehnat», T., 1991. 2. Vu1atov S. Ganchkorlik T., 1989. 3. Z. Zoxidov P. Samarkandskaya shkola zodchix. Izdvoxudlit. T., 1965. 4. Notkin I. Buxarskaya rezbapo ganchu. Gos.izd.xud.lit. T., 1961. Spravochnik po stroitelstvu i arxitekture. M, 1956. 5. Usmonov M. San'atim-saodatim. «Yosh gvardiya», T., 1983. M uxt or o v A. Ustoz va shogird odobi. «Mehnat», 1999.

O'xshashlar

Qalamtasvir va uning maqsad-vazifalari

Pеdagogik rasm ishlashning maqsad va vazifalari

Ganch o’ymakorligida ishlatiladigan asbob uskunalar va ulardan foydalanish

Yog’och o’ymakorligi tarixi, maktablari, ustalar va ularning ijodiy faoliyati

Zamonaviy inshootlar, ulardagi yog’och o’ymakorligi ishlari, ustalar xayoti va faoliyati