Ғўза кўсаги, муртагининг тузилиши. Хосил органларининг тўкилиш қонунияти - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Ғўза кўсаги, муртагининг тузилиши. Хосил органларининг тўкилиш қонунияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56 KB

Ko'chirib olish

Ғўза кўсаги, муртагининг тузилиши. Хосил органларининг тўкилиш қонунияти Режа: 1. Ғўза кусагининг тузилиши ва ривожланиши 2.Ùîñèë îðãàíëàðèíèíã òû к èëèøè 3. Ғўза чигитининг тузилиши ва ривожланиши . 5. Чигит муртагининг тузилиши .

Ғўза ўсимлигининг энг мухим органи бу кўсаги, унинг ичидаги чигити ва толасидир. Бир гектар даладаги ўсимлик ва ундаги кусаклар сонининг кам ёки кўп бўлиши хосил салмоғини белгилайди. Энг қимматли ва юқори сифатли хосилни берадиган кўсаклар асосан июн ва июл ойларида ривожланади. Кўсак ичи тўсиқлар билан хоналарга, бу хоналар ташқи томонидан чаноқ билан қопланган. Кўсак очилгунча унинг чаноқлари бир-бири билан ўзаро туташган бўлиб, яхлит ғўза пўчоғини ташкил этади. Кўсак ичини хоналарга бўлиб турган тўсиқлар ғўза пўчоғнинг бир қисми бўлиб, хар қайси тўсиқда қиличсимон чизиқ бор, бу чизиқлар бир-бирлари билан кўсак марказида бирлашади. Шу билан бирга хар бир чаноқ икки қўшни хонанинг ярмини қоплаб олиб, бир йўла уларни тўсиқлар билан ажратиб туради. Гул тугунчаси, яъни чаноқлар сони хоналар сонига мос келади,- одатда кўсак 3-4 ёки 5 чаноқли бўлади. Кўсакнинг 3-4 чаноқли бўлиши ингичка толали ғўза навлари ва Хинди- Хитой ғўзалари учун характерлидир. 5 чаноқли кўсаклар камдан-кам учрайди. Кўсакнинг 4-5 чаноқли бўлиши ўрта толали ва жайдари турга мансуб ғўзалар учун хос хусусиятлардир, бу турдагиларда 3 чаноқлилар хам учраб туради. Бештадан кўп ёки учтадан кам чаноқли кўсаклардан ташкил топган ғўзалар камдан-кам учрайди. Кўп чаноқли кўсаклар нуқсонли кусаклар қаторига киритилади. 2-3 чаноқли кўсаклар учраса хам нормал ривожланган, нуқсонли кўсаклар қаторига киритилади. Бундай кўсаклар одатда чириб пахта сифатини бузади. Кўсакбанд гулбанд каби 1 см дан 10 см гача, баъзан эса бундан хам узунроқ бўлади. Ўрта толали ғўза навларида кўсак бандининг узунлиги ўрта хисобида 3-5 см келади. Тўла шаклланган, лекин хали очилмаган кўсакларнинг шакли ғўза турига ва навига қараб тухумсимон, учи турли даражада чўзиқ-тухумсимон, думалоқ-овалсимон, шарсимон ва шарсимон анжирсимон бўлиши мумкин.

Кўсакнинг диаметри хам ғўза формаларига қараб турли катталикларда, м; 1 см дан кичик ва 5-6 см гача, хатто 7 см гача бўлиши мумкин.Битта кўсакдан чиқадиган чигитли пахтанинг оғирлиги ёввойи ғўза навларида 0,25-1,1 г гача, маданий навларида 10-12 г ва ундан хам ортиқ бўлиши мумкин. Майда кўсаклар жайдари тур ғўзаларига хосдир. Табиатан энг йирик кўсакли ғўзалар ўрта толали ғўза навларидир-7-8 г. гача бўлади. Ингичка толали ғўза навлари кўсаги бирмунча майда- 2,8-4 г. гача бўлади.Кўсакнинг йириклиги ғўза тури ва навларининг ирсий хусусиятларидан ташқари ташқи мухит жумладан, агротехник шароитига хамда кўсак ўсимликнинг қаерида жойлашганлигига қараб ўзгаради. Одатда энг пастда жойлашган 1-2 хосил шохдаги кусаклар энг юқоридаги бир неча хосил шохдаги хамда энг сўнгги бўғимдаги кўсакларга қараганда кичик бўлади. Кўсак етилгунча ғўза турига қараб унинг сирти силлиқ, сал чўтир, ғадир будур, деярли буришган, баъзан сўгалли бўлиши мумкин. Кўсак сиртида қорамтир нуқталар-безчалар одатда яхши кўриниб туради. Кўсак тумшуғидан таг томонга қараб ўтган «чок» деб аталадиган бўй чизиқлар ёки эгатлар бўлади. Кўсак етилганда у ана шу чокидан ёрилиб очилади. Ғўзанинг айрим навида кўсак тумшуқ тепасида 3.4.5 бурчакли, юлдузчасимон, қисқа эгатчалар бўлади. Етилмаган кўсакнинг туси ғўза турига ва навига қараб яшил, оч яшилдан тўқ яшилгача хамда пушти ёки қизил рангда бўлиб товланади.Шунингдек кўсакнинг бир ёни-қуёшга қараган томони қизиғиш, иккинчи томони яшил бўладиган ғўза формалари хам бор. Кўсакни чаноқларга бўладиган тўсиқлар бориб туташадиган марказини марказий чигитбанд дейилади, чунки кўсакдаги барча уруғ чигитларнинг банди шу ерда бўлади.Кўсакнинг хар бир чаноғидан 5-10 тадан чигит ривожланади, булар тўсиқнинг хар иккала томонида икки қатор жойлашиб, банди тўсиқ чети орқали кўсак марказига келади. Демак хар бир кусакда ундаги чаноқ сонига қараб ўртача 25-50 тагача чигит бўлиши мумкин.

Кўсакларнинг ривожланиши оналик тугунчаси уруғланган, яъни гул очилган кундан бошлаб кўсак етилгунча, яъни чоғидан ёрила бошлагунча ўрта толали ғўза навларида 50-60 кун, ингичка толали ғўза навдларида эса янада кўпроқ вақт ўтади. Кўсак ривожланишининг давомийлиги ғўза тури ёки навининг тезпишарлигига, об-хаво шароитига ва қўлланилган агротехникага қараб у ёки бу томонга ўзгаради. Ғўза тупида кечроқ пайдо бўлган кўсакларнинг ривожланиши даврида 70-80 кунгача давом этиши мумкин. Хар бир туп ғўзада шона пайдо бўлишида ва гул очилишида маълум тартиб бўлганидан етилган кўсакнинг очилиши хам худди шу тартибда, яъни қисқа ва узоқ навбатни хамда гуллаш конусдаги каби рўй беради. Ўрта Осиёнинг суғориладиган дехқончилик ерларда кўсаклар август ойининг ўрталаридан сентябрнинг биринчи ўн кунлигигача бўлган давр ичида очила бошлайди, лекин бу жойнинг географик кенглигигача, навнинг тезпишарлигига, ғўза навларига ва об-хаво шароитига қараб ўзгаради. Ғўза кузги қора совуқ тушгунча гуллашда давом этади, шунинг учун кўсакларнинг хаммаси хам пишишига улгурмайди, Ўрта Осиё шароитида одатда дастлабки 3-4, баъзан 5 - конусдаги кусаклар пишади.Совуқ урган кўсаклар кун исиши билан қуриб ,очилади. Бизнинг шароитда ўсимликдаги шона ва кўсаклар баъзи ноқулай шароитда тўкилиб кетади. Кўсакча ва шоналарнинг 10 кунга тўлмаганлари, асосан 5-7 кунлик бўлганлари кўп тўкилади. 10 кунликкача бўлган кўсакчаларни тугунча дейилади. Ғўзанинг ўсиши шароити ноқулай бўлса, ўрта толали ғўзаларда 60-70 %, ингичка толалиларда эса тахминан 2 марта кам тўкилади. Хосил органларининг тўкилишига тупроқда нам ва озуқа углеводларининг етишмаслиги, азотнинг ортиқчалиги. ёруғик камлиги каби ташқи мухитлар асосий сабабчи бўлади. Чигит- тўла шаклланган ва етилган чигит тухумсимон ёки нотўғри ноксимон кўринишда бўлади. Ғўза формаларига қараб чигит узунчоқ-, бироз

узунчоқ, деярли думалоқ бўлиши мумкин. Чигит муртакдан ва уни ўраб олган иккита қобиқ (пуст) дан иборат. Ички пардасимон, ташқи пўсти ёғочланиб, қаттиқлашган бўлади, буни пўчоқ дейилади. Чигит пўчоғининг сирти туклар билан қопланган. Баъзи бир ғўзаларда фақат узун туклар, бошқасида эса хам узун, хам қисқа туклар бўлади. Узун туклар тола, калтаси эса чигит туки ёки момиқ (линтер) дейилади. Чигитнинг кенг томони халаза,ингичка томони эса микропиль деб аталади. Микропиль деб аталишига сабаб шуки, чигит учининг биқинида (ниш томонида) тешикча-микропиль бўлади, уруғланиш вақтида чанг найи шу микропил оркали уруғкуртак ичига киради. Микропилнинг охири, одатда ўткир тумшуқча билан тугалланади. Бу ёғочланган уруғбанддир. Чигитнинг тузилиши: 1) чигит туки, 2) чигитнинг ташқи қаттиқ қобиғи, 3) ички пардасимон пусти, 4) муртак (мағиз), 5) уруғбанд қолдиғидан иборат. Чигитнинг йириклиги ғўзанинг тур ва навига хамда ўсиш шароитига қараб турлича бўлади. Масалан: ўрта толали ва ингичка толали ғўза навларининг чигити жайдари ва Хинди-Хитой ғўзаларига нисбатан бирмунча йирик ва узунроқ бўлади. Чигитнинг узунлиги 5 мм дан 14 мм гача бўлади. Чигитнинг оғирлиги ёки унинг массаси жуда мухим кўрсатгич бўлиб, у асосан йириклигига хамда муртак хажмига ва тўқлилига қараб турлича бўлади. Бир дона чигит массаси 50-200 мг гача, баъзан ундан хам оғирроқ бўлади. Ўрта толали ғўза навларининг чигити 90-160 мг, ингичка толали ғўза навлариники эса 120-150 мг гача бўлади. Пахтачилик амалиётида чигитнинг массаси 1000 дона чигит массаси хисобида ифодаланади. Чигит массаси нафақат турли шароитга, балки ғўза тупининг қаерда жойлашганлигига қараб хам турли оғирликда бўлади.

Чигит муртаги иккит уруғпалладан ва ўсимликнинг асосий бошланғич органлардан иборат. Асосий органлар бошланғич учки ўсиш куртагидан иборат бўлиб, бундан поянинг уруғбарг остки хамда пастки қисми ташкил топади: уруғбаргнинг остки қисми уни тупроқ ичидан ташқарига олиб чиқади. Учки ўсиш куртак юқорисида илдиз ғилофчаси бўлган муртак илдизча хам шаклландаи. Муртак илдизчадан асосий ўқилдиз ўсиб чиқади. Уруғбарг сатхида ва унинг остида қорамтир майда нуқталарга ўхшаш барглар бўлиб, унда мойсимон захарли модда госсипол бор. Чигит тупроғмдаги мой чигит массасининг 20-25 % изини ташкил қилади. Муртакдаги мой муртак массасининг 40% ини ташкил этади. Умуман чигитдаги мой миқдори ғўзанинг тури ва навига қараб 18 дан 23 % гача ўзгариб туради.

Адабиётлар: 1.И.А.Каримов «Қишлоқ хўжалиги тараққиёти тўкин сочин хаёт манбаи» Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 26 декабр куни Олий Мажлиснинг Х сессиясида сўзлаган нутқи.»Ватанпарвар» рўзномаси № 155, 27 декабр Тошкент, 1997й. 2.Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Махкамасининг «Қишлоқ хўжалигида ислохотларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий хужжатлар тўплами» 1-2 томлар. Тошкент-1998 й 3. « Cotton » журнали Нью-Йорк-1998-1999 й. 4.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг «1999-2000 йилларда пахта навларини янгилаш ва жойлаштириш дастури тўғрисидаги» қарори «Ўзбекистон овози» рўзномаси, № 141, 26 ноябр Тошкент-1998 й. 5.Э. Т.Шайхов ва бошқалар «Пахтачилик», Тошкент 1990 й. 6.Муаллифлар жамоаси «Пахтачилик справочниги»Тошкент 1989 й. 7.М.Мухамеджанов,А.Зокиров «Ғўза агротехникаси» Тошкент 1995й. 8.А.И.Шлейхер ва бошқалар.Пахтачиликдан лаборатория маш-ғулотлари. Тошкент. «Ўқитувчи». 1980 й. 9.»Ўзбекистон худудида экишга тавсия этиладиган Қишлоқ хўжалиги экинлари реестри», Тошкент 1998 10.Пахтачилик комплекси алмашлаб экишда бошоқли дон экинларини жойлаштириш бўйича тавсиялар. Фан-техника тараққиётини тарғиб қилиш ва жорий этиш бош бошқармаси, Тошкент 1994 й. 11.Б.Алеев,О.И.Иброхимов.Истиқболли ғўза навлари агротехни- каси,Тошкент. 1988 й.

O'xshashlar

Ғўзанинг морфологияси ва биологияси

Ғўзанинг морфологик тузилиши

Ингичка толали ғўза ўстириш

Сунъий мутагенез ва ундан селекцияда фойдаланиш

Ғўза ва толали экинлар зараркунандалари