Сунъий мутагенез ва ундан селекцияда фойдаланиш - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Сунъий мутагенез ва ундан селекцияда фойдаланиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

61 KB

Ko'chirib olish

Сунъий мутагенез ва ундан селекцияда фойдаланиш. Мутация ўсимликлар эволюцияси ва селекциясида ирсий ўзгарувчанликнинг муҳим манбаларидан биридир. Мутация деб, ўсимлик (организм) белги ва хусусиятларининг тўсатдан бир холатдан иккинчи холатга ўзгариб қолишига айтилади. Мутация наслдан-наслга бериладиган (ўтказиладиган) ўзгарувчанлик бўлиб генотипни ўзгариши билан боғлиқ. Демак, мутация бу ирсий ўзгарувчанлик. Масалан, бошоғи қилтиқли ҳисобланган ўсимликда қилтиқсиз бошоқ, ғўзада шохланиши чекланмаган типда бўлса чекланган типдаги ўсимлик ривожланиши ва бу ўзгаришнинг ирсий (турғун) бўлиши мутациядир. Эволюция жараёнида вужудга келадиган мутациялар организм учун фойдали, зарарли ва нейтрал бўлиши мумкин. Фойдали мутациялар организмнинг ноқулай шароитга чидамлилигини (ҳаётчанлигини) оширади. Зарарли мутациялар бу хусусиятни сусайтиради. Мутациялар йирик (макро) ва майда (микро) бўлади. Макромутациялар организмнинг ирсиятини кескин ўзгартирадиган мутациялардир. Микромутациялар организмнинг морфологик, физиологик ва исталган миқдорий белгиларида юз берадиган кичик ўзгаришлардан иборат. Улар табиатда макромутацияларга нисбатан кўп ҳосил бўлади. Шунинг учун селекция ишида муҳим аҳамиятга эга. Мутация натижасида ўсимликларнинг турли белги ёки хусусиятларини ўзгартириш мумкин. Шунга мувофиқ мутациялар морфологик, физиологик ва биохимик бўлиши мумкин. Морфологик мутация натижасида ўсимликнинг ташқи кўриниши ва органлари ўзгаради (кўсаги, шохланиши, бошоғи, барги, уруғи, пояси кабилар).

Физиологик мутациялар оқибатида организмнинг физиологик хусусиятлари (нафас олиши, фотосинтез жараён, транспирация каби) ўзгаради. Биохимик мутациялар натижасида организмнинг биохимик таркиби айрим моддаларнинг синтезланиши ўзгаради. Масалан, маккажухорида Опак-2, Флоури-2 генларнинг ҳосил бўлиши дондаги лизин аминокислотасининг миқдорини ошириб унинг тўйимлигини оширади. Мутация ўсимликнинг ирсий имкониятларини хам ўзгартиради. Организм генотипининг ўзгариш хоссаларига қараб мутациялар 3 хилга бўлинади: - ген мутациялари; - хромосомалар таркибининг қайта тузилиши; - хромосомалар сонининг ўзгариши. Ген мутацияси хромосоманинг айрим локуслари (генлар) тўсатдан ўзгариб қолишидир. Ген мутацияси айрим генларнинг сифат ўзгаришидир. Мутацияларнинг содир бўлиши қонуний ходиса бўлиб, организмнинг нормал холатини ўзгартириши мумкин. Хромосоманинг қайта тузилиши. Хромосомалар структурасини ўзгариши (хромосомаларнинг қайта тузилиши) хромосоманинг ичида ва хромосомалараро бўлади. Битта хромосома ичида содир бўладиган ўзгаришларга хромосома ичида бўладиган қайта тузилиш дейилади ва улар қуйидагиларни ўз ичига олади: а) Хромосоманинг бир бўлаги йўқолиши ёки етишмаслиги (делеция ва дефишенси); б) Хромосоманинг бир қисми икки ҳисса ёки ундан кўп ортиши (дупликация); в) Хромосоманинг қисмлари 180 даража бурилиши (инверсия);

г) Генларнинг ўрин алмашиниши (инсерция). Гомозигота организмларда хромосоманинг кичикроқ бўлаги етишмаслиги одатда ген мутацияларининг вужудга келишига сабаб бўлиб, фенотипга катта таъсир кўрсатади. Бундай организмларда хромосоманинг каттароқ бўлаги етишмаслиги эса генотипда кескин ўзгаришлар содир бўлишига олиб келади. Натижада организм нобуд бўлади. Агар организм гетерозигота холатда бўлса, у яшаб қолади. Хромосома бўлакларининг етишмаслиги организмнинг хаётчанлигини ва насл қолдириш қобилиятини пасайтиради. Хромосоманинг бир хил генли қисмларининг ортиши – такрорланиши дупликация дейилади. Дупликация хромосома бўлаклари етишмаслигига тескари ходиса бўлиб, организм белгиларини ўзгаришига олиб келади. Хромосоманинг бўлакларини 180 даража бурилиши натижасида организмнинг илгариги хусусияти сақланиши ёки ўзгариши мумкин. Хромосомаларнинг ташқи муҳит омиллари (нонизация-нурлари, химиявий моддалар) таъсирида қайта тузилиши организмнинг физиологик холатига ҳам боғлиқ. Транслокация, инверсия, дупликация ва дефишенси натижасида бир хромосоманинг генлари бошқасига ўтиши мумкин. Натижада кўпинча фенотипик ўзгаришлар содир бўлади. 1933-1935 йилларда генетик олимлари Н.П.Дубинин ва Б.Н.Сидоровлар хромосомалар қайта тузилганда генлар ўз таъсирини ўзгартиришини тўла аниқлашга эришдилар. Баъзи бир рецессив генлар бошқа хромосомаларга ўтганда доминант хусусиятга эга бўлиб қолиши ва улар олдинги ўринга қайтарилганда рецессивлик хусусияти яна тикланишини ҳам билиб олдилар. Хромосомалар сонининг ўзгариши билан боғлиқ мутациялар гаплоид ва диплоид хромосомалар сонининг ўзгариши натижасидир. Бу масалани келгуси дарсда Полиплоидия ва гаплоидиядан селекцияда фойдаланиш деган мавзуда батафсил ўтамиз.

Мутациялар табиий ва сунъий бўлади. Табиатда одам иштирокисиз ҳосил бўладиган мутациялар табиий мутациялар деб аталади. Табиий (спонтан) мутацияларнинг ҳосил бўлиши қуйидагиларга боғлиқ: ўсимлик турини ташкил қилган генотипнинг мутацияланиш имконияти, ўсимликларнинг ташқи шароитга мослашганлиги, ўсимликнинг тарқалган районлари ва бошқа хусусиятлар. Агар ўсимлик тури шароитга ёмон мослашган бўлса, тоғли ерларда, текислик районларга нисбатан кўп мутацияга дучор бўлади. Генотип ва фенотип тушунчаларини фанга 1909 йилда Даниялик генетик олим В.Иогансен киритган. Генотип деб, организмдаги барча ирсий белги ва хусусиятларни ривожлантирадиган генлар йиғиндисига айтилади. Фенотип деб, генотип асосида организмда шаклланадиган белги ва хусусиятлар тўпламига айтилади. Сунъий мутация деб кишилар томонидан сунъий равишда ҳосил қилинадиган мутацияларга айтилади. Сунъий мутация селекциясида бошланғич материал тайёрлашнинг истиқболли усули бўлиб ҳисобланади. Сунъий мутация селекция ишида 1920 чи йиллардан бошлаб қўлланилмоқда. 1925 йилда Россия олимлари Г.А.Надсон ва Филипповлар ачитқи замбуруғларига рентген нурлари билан таъсир этиб, мутациялар ҳосил қилдилар. 1927 йил Америкалик олим Г.Мюллер дрозофила пашшасида сунъий йўл билан ирсий ўзгаришлар ҳосил қилишда катта ютуқларга эришди. 1928 йил Америкалик олим Стадлер маккажухори, арпанинг мутантларини ҳосил қилади. 1928-1932 йилларда Л.Н.Делоне ва Сапегин (собиқ СССРда) биринчи бўлиб ўсимликларга рентген нурлари таъсир эттириб, ирсий ўзгаришлар ҳосил қилиш ва шу йўл билан мутацион жараённи тезлаштириш мумкинлигини исботладилар. Улар рентген нурлари таъсир эттириб, буғдойнинг қимматли хўжалик белги ва хусусиятларига эга хилларини ҳосил қилдилар. Шу билан радиацион мутация фанига асос солинди. 1932-1936 йилларда С.Я.Краевой

рентген нурлари таъсирида горохнинг, 1937 йил А.Н.Лутков арпанинг фойдали мутацияларини яратди. 1935 йилда Т.В.Асеева рентген нурлари таъсирида картошкада ирсий ўзгаришлар рўй беришини аниқлади. Кейинги йилларда сунъий мутация ишлари Швеция, Россия, ҳамдўстлик мамлакатлари, АҚШ, Чехославакия, Франция, Ҳиндистон, Япония каби мамлакатларда кенг авж олди. Академик И.А.Рапопорт рахбарлигида Россия (собиқ СССР) фанлар академиясининг химиявий физика институтида мутагенез маркази ташкил қилинди. Академик Н.П.Дубинин 1957 йилда радиацион генетика лабораториясини ташкил қилади. Қиммматбахо ва муҳим хўжалик-биологик белги ҳамда хусусиятларга эга бўлган сунъий мутантлар ҳосил қилиш учун турли мутагенлардан фойдаланилади. Мутаген деб сунъий мутацияларни хосил қилувчи омилларга айтилади. Селекция ишида сунъий мутагенларни ҳосил қилиш учун физикавий ва химиявий мутагенлардан фойдаланилади. Физикавий мутагенлар – ионизация альфа, бетта, гамма, рентген ва лазер нурлари, нейтронлар, ультрабинафша нурлар, ўта паст ва ўта юқори ҳарорат кабилардан иборат. Буларнинг таъсир этувчи миқдори (дозаси) ўсимликнинг тури, нави, ёши ва бошқа омилларга қараб 5 дан 200 кр гача (килорентген) бўлади. Гамма ва рентген нурлари ўсимлик уруғига таъсир эттирилганда уларнинг дозаси 5-10 кр. дан ошмаслиги керак. Химиявий мутагенлар – этиленэмин, нитрозометилмочевина, нитрозоэтилмочевина, диметилсульфат, метилметансульфанат, гидроксиламинлардан иборат – мураккаб химиявий моддалар. Уларнинг сувдаги 0,0001-3%ли эритмаларига ўсимликларнинг уруғи, илдизи, қаламчаси, навдаси, ўсиш нуқтаси (куртаги), туганаги ва пиёзлари 8 соатдан 24 соатгача ивитиб олгандан кейин экилади. Бундай ўсимликлар ичида ирсияти ўзгарган

янги белгили – хусусиятли ўсимликлар ҳосил бўлади. Бу ўсимликларда танлаш ўтказиб керакли белгили – хусусиятли ўсимликлар – мутантлар танлаб олинади. Химиявий мутагенларнинг ўта таъсирчан эканлигини инобатга олиб мутация чақириш учун қуйидаги миқдордаги сувдаги эритмалари қўлланилади: Нитрозометилмочевина – 0,0001-0,015%; Нитозоэтилмочевина - 0,0001-0,025%; Диметилсульфат - 0,01-0,15%; Диэтилсульфит - 0,01-0,2%; Этиленэмин - 0,01-0,5%; Этилметансульфанат - 0,1-1,5%; Гидроксиламин - 0,5-3,0% Бундай кучли мураккаб химиявий моддалар-мутагенлар билан ишлаганда жуда ҳам катта эҳтиётлик чоралари кўрилиши керак. Мутагенлар таъсир этилиб ҳосил қилинган ўсимлик авлоди мутант дейилади ва катта (бош) М ҳарфи билан ифодаланади (М 1 М 2 М 3 ва бошқалар). Мутантлардан Морфозлар (ирсий бўлмаган ўзгарувчанликни) фарқлаш учун танлаш мутантларнинг биринчи (М 1 ) бўғинида ўтказилмай, балки иккинчи (М 2 ) бўғиндан бошлаб ўтказилади. Сунъий мутациялардан селекция ишида фойдаланишнинг икки йўли бор: 1. Районлаштирилган энг яхши навларнинг сунъий мутантларини хосил қилиб, улардан тўғридан тўғри фойдаланиш асосида (танлаш, ўрганиш, синаш) янги навлар яратиш;

2. Энг яхши навларнинг сунъий мутантларини хосил қилиб, уларни бошқа навлар билан чатиштириш асосида янги навлар яратиш. Сунъий мутациядан фойдаланиб мамлакатимизда ва чет элларда экинларнинг юқори ҳосилли, махсулот сифати яхши бўлган, тезпишар, касалликларга чидамли, етиб қолмайдиган, пакана бўйли нав ва хиллари яратилган, улар ишлаб чиқаришга кенг жорий этилмоқда, Масалан, бахори буғдойнинг Новосибирская 67, арпанинг Минский, соянинг Универсал, сулининг Зелёный навлари мутантлардир. АҚШда кузги буғдойнинг машҳур бўлган Гейнс, Ҳиндистонда – Шарбати Сонора деган мутант навлари районлаштирилган. Бу навлар пакана бўйли бўлиб гектаридан 120-140 центнергача ҳосил бераолади. Уларнинг донида оқсил моддаси 2,5%, оқсилида эса лизин аминокислотаси 1,5 марта кўпдир. Швецияда арпанинг Паллас нави, Бонус нави уруғига рентген нурлари таъсир этилиб, АҚШда сулининг занг касаллигига чидамли, етиб қолмайдиган, пакана бўйли серхосил Флорад нави Флориген навига иссиқ нейтронлар таъсир эттириб яратилди. В.С.Пустовойт номидаги мойли экинлар илмий-тадқиқот институтида химиявий мутагенез йўли билан кунгабоқарнинг Первенец деган нави яратилиб, унинг уруғининг мойида олеин кислотасининг 75% гача тўпланишига эришилган. Шу кўрсаткич Передовик стандарт навида 27,6-32,0% ташкил қилган. Первенец мутант навининг мойи сифати жихатидан зайтун мойига яқинлиги аниқланган. Мутагенез йўли билан яратилган бу хусусиятли кунгабоқарнинг Первенец нави каби мутант нав жахонда биринчи нав бўлиб хисобланади. П.П.Лукьяненко номидаги Краснодар қишлоқ хўжалик илмий-тадқиқот институтида шу усул билан Безостая 1 ва Мироновская 808 навларининг пакана

бўйли, совуққа ўта чидамли, дони аъло сифатли мутантлари ҳосил қилиниб, улар дурагайлашда кенг фойдаланилмоқда. Кузги арпанинг Старт нави уруғини нитрозоэтилмочевинанинг 0,05%ли сувдаги эритмасида ивитилиб, қимматбаҳо Дебют нави яратилган. Арпанинг 31М15 линиясини дурагайлашда фойдаланиб кузги арпанинг Новатор нави яратилган. Н.Назиров радиацион мутантларни ҳосил қилиш учун ғўзанинг барги ва гул тугунчасига радиоактив фосфорни таъсир қилиниши тўғрисида айтиб ўтади. Оддий КН 2 РО 4 билан радиоактив КН 2 Р 32 О 4 аралашмасини 100 мл дистилланган сувда эритиб тугунча яқинида жойлашган баргни шу аралашманинг ичига қўяди. Шу тугунчадан ривожланиб ҳосил бўлган уруғини экиб ўстирилган ўсимликларда мутацион ўзгаришлар, яъни белги ва хусусиятлар кузатилади. Кўпинча ғўза экини селекциясида сунъий мутантлар ҳосил қилиш мақсадида ғўза ўсимлигининг уруғи (чигити) нурланади. Радиацион нурланиш усулини қўллаб Ш.И.Ибрагимов ғўзанинг 108-Ф навидан янги йирик кўсакли (9граммгача) юқори ҳосилли Мутант 1 навини яратади. Ғўзанинг Госсипиум барбадензе турига мансуб ғўза ўсимлиги чигитини нишланган ва униб чикиш даврида паст ҳароратнинг мутаген омили бўлганлиги кузатилган. Ғўзанинг Госсипиум барбадензе турига мансуб ўсимлигининг нул типли, ҳосилни асосий танага яқин барг қўлтиқларида шакллантирадиган мутант ҳосил қилиш тарихи қизиқдир. Бундай формаларни биринчи бўлиб селекционер В.Г.Кулибаев ҳосил қилган. Ингичка толали симподиал шаклли ғўзанинг униб чиқиш фазасида қор остида қолиб ўзгарган ўсимликлардан танлаш усули билан юқорида айтиб ўтилган хусусиятли 3169-И нави яратилади. Кейинчалик шу усулни қўллаб А.И.Автономов 2525 навини яратади. Бу иккала навдан кейинчалик бошланғич материал сифатида фойдаланиб кўплаб нул типли ғўза навлари яратилади.

Набижон Назиров рахбарлигида ва унинг усулларини қўллаш натижасида, қимматли белги ва хусусиятларга эга бўлган мутант ғўза навлари яратилган: Октябр 60, Мутант 7, Ан-Самарқанд-2, Самарқанд-3, Ан-401, Ан-402, Ан-407, Ан-409. Бу навлардан Октябр 60, Самарқанд-3, Ан-402 районлаштирилиб, Давлат реестрига киритилган бўлиб республикамиз вилоятларининг катта майдонларида экилмоқда. Ҳиндистонда М.Сваминатан пакана бўйли икки генли Санора 64 буғдойига гамма нурларини таъсир қилиб машҳур юқори ҳосилли, ажойиб сифатли (қахрабо рангли уруғли) Шарбати Сонора мутант навини яратди. Бу навда Сонора 64га нисбатан оқсил 2,5% кўп (16,5% Сонора 64 навида) ва лизин аминокислотаси 1,5% марта кўп сақланади. Сунъий мутагенез усуллари билан экинларнинг паст, пакана бўйли мутант- навларини яратиш кўп мамлакатларда авж олиб келинмоқда. АҚШда кўп миқдорда пакана бўйли маккажухори навлари яратилиб катта майдонларда экилмоқда. Патапольская А.И. Юркевич Л.И, Машталер С.Г. айтишларича, ўтказган тажрибаларида кузги жавдарга экзоген нуклеин кислотаси таъсир қилганда паст бўйлилик ривожланганлиги ва шу билан юқори ҳосиллик ва яхши сифатли ўсимликлар ҳосил қилинган. Уларнинг тажрибаларида назорат ўсимликларнинг (таъсир этилмаган) бўйи 125,7-157,6 см бўлган бўлса, тажрибада-нуклеин кислотаси билан таъсир қилганда бўйи 75-114 см ташкил қилган. Яъни экзоген нуклеин кислотаси таъсири остида жавдарнинг бўйи 51,1- 68,6 см. гача пасайган. Янги навлар яратишда табиий мутацияларнинг ахамияти катта. Масалан, Norin 10 япон кузги буғдойнинг пакана бўйлилик генларидан фойдаланиб буғдойнинг пакана (калта) бўйли навларни, маккажухорида аниқланган оқсил сифатини яхшиловчи Опак 2 ва Флоури 2 мутант генлардан фойдаланиб донининг таркибида лизин ва метионин аминокислоталарини миқдорини ошириш ва бошқалар. Оддий маккажухори донининг таркибида (хар 100г оқсилга тўғри келадиган) лизин 1,6г, метионин 2г бўлган бўлса Опак 2 ли

маккажухорида бу кўрсаткичлар 3,7 ва 1,8 ни ташкил қилган. Флоури 2 маккажухорида эса – 3,4 ташкил қилган. Бундай хусусиятли маккажухоридан фойдаланиб таркибида лизин ва метионин моддаларни кўп миқдорда сақлайдиган юқори тўйимли озиқа берадиган навлар яратилмоқда. Шундай қилиб экспериментал, сунъий мутагенез усуллари қўллаш натижасида қишлоқ хўжалик экинларининг юқори ҳосилли, яхши сифатли, касалликларга, зараркунандаларга чидамли таркибида қимматли моддаларнинг кўп тўплайдиган, механизацияга мос навлари яратилган ва яратилмоқда.

O'xshashlar

Сунъий мутация ва ундан селекцияда фойдаланиш

Гетерозис ва ундан селекцияда фойдаланиш

Гетерозис ва ундан селекцияда фойда¬ланиш

Селекция учун дастлабки (бошланғич) материал, уни яратиш усуллари ва манбаълари.

Нав хакида тушунча. Бошлангич материал тугрисида таълимот