Узум бошининг морфологик тузилиши ва кимёвий таркиби

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77 KB

Ko'chirib olish

Узум бошининг морфологик тузилиши ва кимёвий таркиби Режа: 1. Узум бошининг механик таркиби. 2. Узум мевасининг кимёвий таркиби. 3. Узум меваларининг сифат кўрсаткичлари.

1. Узумнинг узум боши – шингил ва узум ғужуми донасидан иборат бўлади. Узум бошининг шакли цилиндирсимон, цилиндр-конуссимон, конуссимон, шохланган бўлади. Улар зич, жуда зич, бўш, жуда бўш бўлиши мумкин. Катта кичиклигига қараб узум бошлари катта, ўртача ва кичик бўлади. Навига ва парвариш қилишга қараб, ғужумлар юмалоқ, овал, чўзиқ, узунчоқ ва ҳакозо шаклли, ўлчамига кўра йирик, ўртача ва майда бўлади. Узум ғужуми пўст, эт ва уруғдан ташкил топган. Узум ғужумининг 86- 89,8% эт, 5,9-11% пўст ва 2,5-4,8% уруғдан иборат. Пўстда навга хос ранг берувчи бўёқ моддалар бўлади ва унинг қалинлиги ва пишиқлиги ҳар хил бўлади, узоқ вақт сақланадиган ва ташишга чидамли навлар (нимранг ва бошқалар) мевасининг пўсти қалин бўлади. Пишган ғужум навига қараб ҳар хил рангли: оқ, пушти, қизил, кулранг, қора бўлади. Узумнинг ҳар хил нави ғужумнинг ранги турлича бўлишига пўст қаватларида турли рангда бўялган антоциан пигментлари борлиги сабаб бўлади. Узумнинг таъми этининг қаттиқ-юмшоқлиги (консистенцияси) сершакарлиги ёки нордон бўлишига, унда ошловчи моддалар, шунингдек пўстлоқ таркибидаги бўёқ ва ароматик моддаларга боғлиқ. Баъзи навларнинг меваси ўзига хос мазали ва хушбўй мускат, Изабелла ва бошқа ҳидли бўлади. Мевасининг асосий қисмини мева эти ташкил этади. Унда қанд моддаси кўп бўлиб, мева эти уруққа ёпишган бўлади. Серсув мевали навларнинг ғужуми эти деворлари жуда юпқа бўлади, меваси серэт ва берч навларнинг эти деворлари қалин, пишиқ айниқса хўраки навларда бўлади. Баъзи навларнинг уруғи мева этидан осон ажралади, бошқаларида эса унга жуда қатиқ ёпишган бўлади. Узум уруғи майда, одатда ноксимон шаклда юқори қисми юмалоқ ва пастки қисми тумшуққа ўхшаб чўзилган бўлади. Ташқи томондан, у пишиқ пўст билан қопланган. Бу пўст тагида эндосперм ва муртак бўлади. ғужумда

кўпинча 2-3 та уруғ бўлади. Уруғсиз навлар ғужумида уруғ бўлмайди. ғужум яшиллигида уруғ ҳам яшил бўлади. 2. Узум мевасининг кимёвий таркиби хилма-хилдир. Узум меваси таркибида сув, углеводлар ва унинг маҳсулотлари, органик кислоталар фенолли, азотли, минерал, пектин, ошловчи, хушбўй ҳидли ва бўёқ моддалар, ўсимлик елими, витаминлар, ферментлар, ёғ ва мой бўлади (2). Узум боши қисмларида бу моддаларнинг жойлашиши бир хил эмас ва қўйидагича бўлиш билан характерланади (1-жадвал). Жадвал. Узум боши қисмларининг кимёвий таркиби, % ҳисобида. Моддалар Эти ва шарбати билан Пўст Уруғ Шингил Сув 60-90 60-80 25-50 55-80 +анд 10-30 Кам қолдиғи қолдиги Целлюлоза Кам 4 5 30гача Вино кислотаси 0,4-1,0 Кам - қолдиғи Олма кислотаси 0,1-1,5 Кам _ 0,3гача Фенол моддалар қолдиғи 0,5-4 2-8 1-5 Азотли моддалар 0,2-0,5 2 6 2 Минерал моддалар 0,1-0,6 2,5гача 1-5 1-8 Мой ва ёғ Кам 0,1 8-15 _ Узум бошидаги ҳар бир кимёвий моддалар аниқ бир технологик ёки озиқа аҳамиятига эга. Оддий углеводлар (моно- ва диқандлар) узум эти шарбатида бўлади ва улар бижғиши натижасида тўлиқ йўқ бўлади. Бу углеводлардан дастлаб спирт ва карбонат ангидрид гази ҳамда бошқа спиртли бижғишдаги

маҳсулотларни беради. Бундан ташқари, улар шароб таъмини белгилайди, шарбат таркибидаги мавжуд ҳар хил қандлар тўлиқ бижғимайди. Узум бошининг қаттиқ қисмида ўзига хос юқори молекулали углеводлар (целлюлоза, пентоза, пектин моддалари) бор (1,3). Узум уруғида уруғ муртак учун запас озиқ моддалар; пўстда асосан эфир ёғи ва пурин моддалари, фенолли ва азотли моддалар кўпроқ уруғда, шингил ва пўстида бûлади. Буни узумни қайта ишлашда эътиборга олиш зарур. Шампан ва оқ хўраки шароблар учун бу моддалар керак эмас, шунинг учун иложи борича мезгидан шарбатни тез ажратишни амалга ошириш зарур. Мадера, Портвейн русимдаги шарбатлар учун аксинча, шарбат мезги билан бижғитилади ёки ушлаб турилади (2, 3) Шароб учун органик кислоталар жуда катта аҳамиятга эга. Унинг таркиби ва нисбати узум ғужуми пишиш даражасига ва узумни бирламчи қайта ишлаш технологиясига боғлиқ. Узум боши ғужумлар пишмаганда олма кислотаси, вино кислотасига нисбатан кўпроқни ташкил қилади ва шаробда «олма кислотаси» таъмини беради. Аксинча, пишиб кетган узумдан кислоталиги кам «бемаза» шароб олинади. Узум шарбатида минерал моддалар ва микроэлементлар бўлиши юқори баҳоланади ва уларнинг умумий миқдори ўртача 5-6 г/л, шундан мл/г да қуйидагилар: Минерал моддалар Микроэлементлар Калий 1200 гача Марганец 3 Фосфор 600 гача Бор 1-5 Кальций 200 гача Рубидий 0,3-4 Магний 120 гача Фтор ва йод 0,2-0,3 Натрий 150 гача Молибден қолдиқлари. 3. Узум бошининг сифат кўрсаткичлари. Узум бошининг катталиги ва зичлиги, ғужумининг тузилиши, ранги, кимёвий таркиби билан баҳоланади.

$Узум бошининг катта –кичиклигига қараб, узум бошлари катта, ўртача ва кичик бўлади. Хўраки навларнинг бошлари зич, ўрта зич, жуда зич, бўш, жуда бўш бўлиши мумкин. Айни бир узум бошининг зичлиги ва катталиги узум нави гулини чангланиши, гул ва мева тугунчаларнинг тўкилиши ва мева тугиш даражасига боғлиқ, шунингдек узум гули чангланиши, гул ва меваларнинг тўкилиши, меваларнинг сони ташқи муҳит факторлари ва агротехникага боғлиқдир. Гул ва мевалар тўкилиб кетса, ғужумлари кам бўлган бўш узум бошлари ҳосил бўлади. Мева бандлари қисқа, узун бўлади. Мева бандлар қисқа бўлса, узум боши зич кўринади. Зич узум бошлари яшикларга жойланганда осон эзилиб кетади, улар орасига қипиқ (қиринди) тушмайди. Шунинг учун агарда узум узоқ вақт сақланадиган бўлса, жуда зич узум бошлари бракка чиқарилади. Сақлашга яроқли хўраки узум навларининг узум боши сийрак бўлиши керак. Ҳар бир навнинг стандарт узум бошлари турлича зич бўлиши, аммо гужумлари ривожланган, пишган, навига хос рангда, механик шикастланмаган, эзилмаган ва касаллик ҳамда зараркунандалар билан зарарланмаган бўлиши керак. Идишларга жойлаб жўнатиладиган узум ичидаги 5% гача узилган ва 0,5% гача эзилган ғужумлар бўлишига йўл қўйилади. Ғужуми пўст, мева эти ва уруғдан иборат. Пўст кутикула ва уни кўп сув бўғланишидан сақлаб турадиган мум пруин қатлам билан қопланган. Мум қатлам пруиннинг юпқа қатлами бўлиб, ғужум пўстини ўраб туради. Узумни механик зарарланишдан ноқулай метеорологик таъсир, сув буғланишидан ва микроорганизмларни зарарланишидан сақлайди. Мум қатлам асосан мумдан иборат. Мум қатлам миқдори узум навига бо\лиқ. Мум қатлам қанча қалин бўлса ҳосилни йиғиш, ташиш ва сақлашда натижа шунча яхши бўлади. Узум навларининг ҳосилини сақлаш ва ташишга чидамлилиги бир хилда бўлмаслигининг сабабларидан бири уларнинг таркиби ва миқдори ҳар хил бўлишидир. Хўраки ва кишмиш навларнинг ҳосилини узишда узум$ $бошларини ғужумлари эзилмаслиги ва мум қатламини кеткизиб юбормасдан, йиғиб олинса узум узоқ сақланади (1; 5) Узум пўсти хужайраларида ғужумнинг навига хос бўёқ моддалари бўлади. Узум боши гужумини ранги доимий ва алоҳида белгиларидан биридир. Бу кўрсатгич узум ва шароб сифати учун асосий аҳамиятга эга бўлиши билан бирга у узум тури ва навларининг белгиларини аниқлашда фойдаланилади. Узумнинг маданий ток навларини гужуми ранги ҳар хил ва жуда кўп бўёқларга бой бўлади. Улар кимёвий жиҳатдан шартли антоксантинлар (хлорофилл, ксантофил, каротин), флавон (кверцетин, кверцитрин) ва антоциан пигментлардир. Пишган ғужум навига қараб оқ, пушти, қизил, кул ранг, қора ва шу ранглар орасидаги ўткинчи ранглардир. Узумнинг ҳар хил нави ғужумининг ранги турлича бўлишига пўст ҳужайраларининг турли қаватларида пигментлар борлиги, жойлашганлиги, пигментлар характери ва ранги, плазма ва хужайра ширасининг бўялиши, ҳар хил ҳужайра ва ҳужайра қаватларида турли рангда бўялган антоциан пигментлари борлиги сабаб бўлади. Баъзан ҳар хил парвариш қилиш шароитида ғужумларнинг ранги тубдан ўзгаради. Масалан, Нимранг ва Пушти тойфий навларининг ғужумлари Тошкентда оч рангли бўлса, шу навларнинг ғужумлари қримда қизил рангли бўлади. Узум ғужуми шарбатидаги қандлиги – узум хосилининг асосий сифат кўрсатгичидир. Пишган узум гужуми қанд таркиби билан тавсифланади. Унинг миқдори 12-30% гача бўлади. қанд асосан глюкоза ва фрукто-залардан тузилган, уларнинг нисбати ғужумнинг пишиш даражасига бо\лиқ. /ужум қандлиги навнинг биологик хусусиятига, узум етишти-радиган шароитга, тупроқ хилларига, тупроқ ва ҳаво намлигига, географик масштаби, денгиз сатҳидан баландлиги, сизот сувининг яқинлиги, майдоннинг экспозицияси, агротехника сифати ва бошқаларга боғлиқ. Махсулот кондицияси фойдаланиш учун қўйидаги кўрсаткичларда бўлиши керак: шундан, хўраки узум шарбати таркибида қанд 12-15% ва ундан юқори, ғужумида қуритиш учун 28% ва ундан юқори, шарбат учун 16% ва ундан юқори. Шароб$

маҳсулотлари учун фоиз ҳисобида. Коньяк, шампан –17-20, оқ хўраки ҳамда қизил хўраки- 18-22, кахетин 22 ва юқори миқдорда қанд бўлиши керак. Титрланган кислотани, шарбат ва шароб таркибидаги жами кислоталар ва уларнинг тузлари ташкил қилади ва ишқорли эритмада титирлаб pH аниқланади. Пишган узум таркибида титрланган кислота 5-10 г/дм 3 да, баъзи навларда 3-4 г/дм 3 . Ҳар хил шароблар учун титирланган кислота миқдори белгиланган чегарада: сокин шаробда 3 г дан 8г/дм 3 гача ; шампанда 6г дан 8,5 г гача; уйноқи шаробда 5г дан 7г/дм 3 бўлиши керак. Ғужумни эти - узум ғужумлари, мева олдининг (околоплодникнинг) асосий қисмидир. Пўст остида жойлашган ғужум эти йирик ҳужайра юпқа қобиғи билан бир қатор ва катта «вакуоладан» тузилган. Шарбат таркибида қанд, органик кислоталар, минерал тузлар ва витаминлар бор. ғужум эти ҳужайраси тузилиши бўйича 2 қисмга бўлинади. Биринчи қисм пўст билан чегараланади ва 4-8 қатор узунчоқ радиал хужайра юпқа қаватидан (0,5-1 мкм) иборатдир. ғужумларнинг пишиш вақтида серсув эти билан хужайра қобиғи бу қисмларда ҳам юпқалашади ва бутунлай тўлиқ йўқ бўлиб кетади. Бундай бўлиши ғужумдан шарбат эзишда, шароббоп навлари учун жуда катта аҳамиятга эга. ғужум этининг ички қисми 3-6 қаторларни ҳамда радиал узунликдаги ҳужайра, каттароқ йўғонликда ва йўқолиб кетмайдиган қобиқдан иборат. Тўлиқ пишиб етилганда ғужум эти 75% дан 85% гача бўлади. ғужум эти серсув, серэт, этдор, сувли(шилимшиқ) ва зич(карсиллайдиган) бўлади. ғужум эти навнинг аҳамиятли белгиси ҳисобланади. Узум ғужумидаги бир гуруҳ кимёвий моддалар, узум ғужумини хушбўй маза ва хид берувчи моддалар билан таъминлайди. Ароматик моддалар спиртлар, бир асосли ёғ, кислоталар, мураккаб эфирлар, терпеноидлар, углевод ва карбонат бирикмалардан тузилган. Аниқ нисбатдаги бу моддалар узум навида ўзига хос аромат беради. Ароматик моддалар асосан ғужумлар пўстида йиғилади. Ароматик моддаларни энг кўп ғужумда йиғилиши узум пишишининг охирги босқичида юз беради. Барча узум навларида ғужуми ўта

пишиб кетса, ароматик моддалар миқдори камаяди. Бу моддаларни ғужумда йиғилишида иссиқлик ижобий таъсир қилади. Ошловчи моддалар, таннинлар, конденсированланган яримфенол моддалар, оқсил бирикмалар билан бирга ва пўст ёғочланишини амалга оширади. Ошловчи моддалар, конденсированланган шаклда бўлиб, фақатгина фенол моддаларнинг бир қисмини ташкил қилади. Конденсированланган ошловчи моддаларнинг ишлаб чиқаришдаги вакили катехин ва лейкоантоцианлардир. Улар узумда асосан қуйидагича йиғилади: шингилда 9,3-16,4%, уруғда 7,8-16% ва пўстида 4,7-11,3% (қуруқ оғирлиги); этида унинг 0,6-2,5% ташкил қилади. Ошловчи модда миқдори узум нави ва экологик шароитга боғлиқ. Заҳирадаги ошловчи моддалар шаробда (шарбат ва шаробга ўтиши энг қулай технологик тартибда) 2,2 дм 3 дан кам бўлмаслиги керак. Ошловчи моддалар шаробга тиш қамаштирадиган таъм беради, шунингдек, ранг, «букет» ва шароб хилларини яратишда қатнашади. Узум бошини мева тугунчаларининг тўкилиши, тугунчаларнинг ажралишига етарли озиқа ва эндоген ўсишни бошқарувчи модда етишмаслиги, ғовак хужайралардан алоҳида қават ҳосил қилишга олиб боради, натижада мева тугунчалари тўкилади. Кузатишлар шуни кўрсатадики, узум гуллаб бўлгандан ва ғужум ўсиш вақтида, ўлчамлари диаметрда 3-4 ммга етганда тўкилади. Узумнинг нав хусусиятига кўра, гул ва тугунчалари тўкилади, шундан қолган тўпгулдаги гуллар миқдори аҳамиятли сондаги ғужумларга айланади (4, 5) Табиий гуллар ва тўпгулларни тўкилиши узум ҳосилини камайишига таъсир қилмайди. Кўп миқдорда гул ва тугунчаларнинг тўкилиши қисман ва тўлиқ ҳосилни нобуд қилишга олиб келади, ёки яхши чангланмаслик, зараркунанда ва касалликлар билан зарарланганлиги, ноқулай об-ҳаво шароити (паст ҳарорат, ёмғир, қурғоқчилик), физик-кимёвий мутаген факторлар таъсири ва бошқа сабаблар бўлиши мумкин. Гул ва туганакларни

тўкилишига қарши курашиш учун бир қатор тадбирларни ўтказиш зарур, озиқланишни яхшилаш ва узум боши ассимилияциясини жадалаштириш учун ток тупининг яшил қисмида қилинадиган тадбирлар: новданинг учини чилпиш, халқалаш (кольцевания) ва ортиқча новдаларни хомток қилиш ҳамда кучсиз ауксин эритмани пуркаш ва сифатли уруғланиш (оплодотворения) учун шароит яратиш яъни яхши чангланиш (функционал урғочи гулли навларни икки жинсли навлар билан аралаш экиш, сунъий чанглатиш ва бошқа), узум зараркунанда ва касалликларига қарши курашиш ва бошқаларни амалга оширишдир. Узумнинг кўпчилик навларида гул ва меваларни тўкилиши фақат об-ҳаво ноқулай бўлган йиллари кузатилади, аммо баъзи навларда (Александрия мускати, Гамбург мускати ва бошқаларда) йилдан-йилга такрорланади.

Адабиётлар: 1. Х.Ч.Бўриев, Р.Ризаев «Мева-узум маҳсулотлари биокимёси ва технологияси». Меҳнат, 1984, 1-16 бет. 2. Э.А.Верновский «Виноградарство и виноделие». Мақола, 1984, стр 242- 243. 3. С.Дженеев «Хранение столового винограда в хозяйствах». М., 1978, стр 38-45. 4. А.А.Рыбаков ва бошқаллар. «Ўзбекистон узумчилиги». Т., Ўқитувчи, 1969, 38-41 бет. 5. Ш.Темуров. «Узумчилик». Т., Меҳнат, 2002 й.

O'xshashlar

Ғўзанинг морфологик тузилиши

Нефт ва унинг кимёвий таркиби

Ток селекцияси ва узум навлари

Узум ҳосилини чамалаш ва узишга тайёрлаш

Узум ҳосилини йиғиштиришда ишлатиладиган машиналар