Тупроқ шурланишидаги асосий oмиллар - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Тупроқ шурланишидаги асосий oмиллар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94 KB

Ko'chirib olish

Тупроқ шурланишидаги асосий o миллар Режа: 1. Тупроқ қатламларининг асосий шурланиш факторлари. 2. Тузларни тупланишида дарё сувларининг роли.

Тупроқ ва унинг қатламларида тузларнинг тупланишига асосий сабаб биринчидан, атмосфера ёғин-сочини, иккинчидан сизот сувлари, учинчидан тупроқ хосил қилувчи она жинслар ва нихоят оқар сувлар харакатининг сустлигидир. Бу ходиса купинча иссиқ ва қуруқ иқлимли худудларга хос булиб, Марказий Осиёда, жумладан Узбекистонда кенг тарқалгандир. Шурланган тупроқлар деб,таркибида сувда осон эрийдиган тузларни умумий миқдори 0,3%дан катта ва маданий усимликларни халақит берадиган ёки устирмайдиган тупроқларга айтилади. Захарли тузлар таркибига хлордлардан NaCI, MgCI 2 , сульфатлардан Na 2 SO 4 , MgSO 4 , карбонатлардан Na 2 CO 3 , MgCO 3 бикарбонатлардан NaHCO 3 Ca(HCO 3 ) 2 , Mg(HCO 3 ) 2 лар киради. Бундан ташқари шурланган тупроқлар , шурхоклар, шуртоблар ва солодлашган типларга булинади. Тажриба нуқтаи назаридан олиб қарганда оқар сувлар ёки сизот сувлар билан биргаликда тупроққа келиб тупланадиган тузлар алохида ахамиятга моликдир. Тузларнинг сув билан келиб, тупроққа тарқалиши купроқ қуйидаги махаллий табиий шароитларга : жойнинг рельефи ва геологик тузилишига, тупроқ грунтининг сув утказадиган (фильтрлаш) хоссаларига ва бошқаларга хам боғлиқ. В.В.Егоровни курсатишича тузларни оқар сувлар билан олиб келиниши қуйидаги қонуният асосида содир булади. Биз юқорида шурланган тупроқлар чул зонасининг иссиқ ва қуруқ областларида кенг тарқалганлигини фақатгина тузларнинг оз қисми бошқа зоналарда тупроқни шурланган жинсларда ва атмосфера намлиги юқори булмаган, хамда денгиз қирғоқларида сувлар олиб келганлигини айтиб утган эдик. Қуруқ ва иссиқ улкаларда тузларни хосил булиши атмосфера ёғин- сочинининг ернинг чуқур қатламларигача намлатмаслиги, грунт сувлариниг тупроқ юзасига яқин жойлашганлиги ва парланишнинг нихоятда куплиги

натижасидир.Парланишнинг миқдори иқлимий шароитларга боғлиқ равишда икки хил куринишда булади. Биринчидан эркин сув юзасидан парланиш, иккинчидан тупроқ юзасидан парланиш. Келтирилган жадвалдан куриниб турибдики,шимолдан жанубга қараб юрган саримиз буғланиш ортиб боришини курамиз, шунга мос равишда парланиш хам бир меъёрда ошиб боради. Хар -хил зоналарда намликни буғланиши ва парланиши(мм). Жадвал Зоналар Буғланиш Парланиш Тундра 200-300 70-120 Тайга 300-600 200-300 Аралаш урмон 400-850 250-430 Дашт 600-1100 240-550 Чала чуллар 900-1000 180-200 Чуллар 1500-2000 50-100 Субтропик 800-1300 300-750 В.А.Ковданинг таърифлашича атмосферадан тушадиган ёғин-сочин усимликлар қоплами ва сизот сувларнинг ер юзасига узоқ-яқин жойлашганлигига қараб парланиш шимолдан жанубга томон иқлимни қуруқлаша бориши билан орта боради.(жадвал8) Шурланган тупроқларда иқлимий шароитга кура буғланишни узгариши. (В.А.Ковда маълумоти). Жадвал Иқлим. Тем пера тур а Сов ук Хаво ни Атм ос Йилли к. Зоналар урта ча июл янв ар сиз да врла р кун нис.на м икки қу- руқ фера ёғин гарч илиг и мм буғлан иш мм

и ой- ларда % Чуллар да 15- 18 20- 30 5- 102 200- 240 20 80- 200 2000- 2500 Чала чуллар 10- 12 24- 26 -5- 10 180- 200 20-30 200- 300 1000- 1500 Даштла р 5-10 20- 25 -5- 15 150- 180 35-45 300- 450 800- 1000 Урмон- дашт 3-5 20- 22 -5- 16 120- 150 40-45 350- 500 500- 800 Дашт ва урмон-дашт зонасида шурхок ва шурхоклашган тупроқлар, шурланган грунтлардан ёки ер ости сувлари чуқур жойлашмаган , минераллашган (1,5-2,5м) сизот сувларидан пайдо булади .Қуриқ дашт зонасида эса,тупроқларнинг шурланиши ёғингарчиликни озлиги ва унинг йил давомида бир хилда тарқалмаслигидан ва бахор, ёз ойларининг узоқ давом этишидан ва нихоят атмосферадан тушадиган ёғин ернинг чуқур қатламларини намлатмаслигидан хосил булади.Бундай шароитда купроқ солодлашган тупроқлар пайдо булади.Шурланган ва солодлашган қатламлар ер юзасидан унча чуқур жойлашмаган булиб, сизот сувининг капилляр режими типи остида дашт зонасига қараганда купроқ туз тупланади . Чул ва чала чул зоналарида эса бошқа зоналарга қараганда атмосферадан келадиган ёғингарчиликни озлиги (ёғингарчилик асосан бахор ва қиш ойларида) ва бу тупроқни чуқур қатламларини намлата олмаслиги ,буғланишни нихоятда куплиги оқибатида бу зоналар тузлари тупланиш тез ва куп миқдорда булади . Бундан ташқари сизот сувлар ер юзасидан чуқур жойлашмаган булса у тупроқ капиллярлари орқали хам кутарилиб тупроқни шурланишига катта таъсир курсатади . Чул зоналарида тупроқларни шурланишига кучли таъсир курсатувчи омиллардан бири шамолдир . Бу зоналар ёз ойлари шамол режими билан

боғлиқ булиб ,ернинг устки қисмини қуриши ва чанг хамда тузларни учириб олиб кетиши билан характерланди ва тупроқни шамол эрозиясига учратади. Мисол учун,Орол денгизини куриш мумкин. Аму хамда Сирдарёнинг сувлари Орол денгизига етиб бормаслиги оқибатида сувдан бушаб қолган қумли ва тузли майдонлар денгиз акваториясида 2,5-3млн.га ташкил қилади.Мана шу ерларда хар йили 125- 175млн.тонна қумчанглари ва 10-40 тонна тузлар шамол орқали дехқончилик қилинадиган ерларга олиниб келинмоқда. Бу эса уз урнида ерларни шурлатиб оқар сувларнизахарланишига олиб келмоқда.Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки , тупроқ қатламларида тузларни тупланиши ва аралашишида жойнинг иқлимий шароити катта роль уйнар экан. Шунинг учун у жойларда иқлимий шароитларни хисобга олиб янги ерларни узлаштириш,унинг хосилдорлигини мелиоратив нуқтаи назардан ошириш,хамда агротехникага таянган холда тупроқларни шурланишига йул қуймаслик лозим. 2. Тузларни тупроқ қатламларида тупланишида жойнинг геологик тузилиши ва геоморфологик шароитларини роли. Нураш қобиғининг ётқизиқларида, тупроқларда хамда сизот сувларида тузларнинг тупланиши ернинг геологик тузилиши ва геоморфологик шароитларига боғлиқдир.Мисол учун Карпат, Қрим ва Кавказ олди тоғ тизмаларининг ён бағрлари ва текисликларни курадиган булсак, бу ерлар хосил булиш жараёнига кура шурланган (иқлимий шароитга қараб) , лекин бу ерларда шурланган тупроқлар купроқ учрайди. Бунинг сабаби шундаки,биринчидан,бу ерларда тоғ жинслари ва уларни ташкил қилган минералларни ювилиши булса,иккинчидан чукинди жинслардир.Урта Ер денгизи геосинклинал областларини курсак, бу ерларни бир неча маротаба денгиз суви босганлиги маълум.Кейинчалик эса бу ерлар сувдан бушаб, денгиз ётқизиқлари билан қопланиши натижасида тузлар тупланган. Ернинг геологик структураси унинг қатламлари морфогенезисини ва литогенезисини келиб чиқишини хамда гидрогеологик жараёнларининг

ривожланиши тупроқ қатламларида ва сизот сувларида тузларни тупланишида катта роль уйнайди. Шурланган тупроқлар асосан ернинг текислик қисмида кенг тарқалади, фақат озроқ қисмигина тоғликларнинг ён бағрларида шурланган делювиал пролювиал жинсларни ювилишидан хосил булади. Ернинг текислик қисмида шурланган ётқизиқларнинг 3 хил тип тарқалиш қонуниятлари мавжуд булиб,улар бирламчи, аккумулятив ва денудацион ётқизиқларга булинади . Бирламчи текислик ётқзиқлари денгиз ости қуруқликларини хар-хил эпейроген куринишлари натижасида хосил булган шурли жинслардир . Бундай ётқизиқларга Турғай, Бетпак дала, Устюрт, Марказий Қизилқум,Заунгуз ва Қорақумлар киради. Шурланган денгиз ости ёткизиклари хар - хил ёшда бирламчи текисик булиб, асосан унчалик қалин булмаган элювий қаламий копланади. Иклимнинг қуруқ ва иссиклигидан тузлар фақатгина денгиз ости жинслари ичида хам учраб сахро тупроқлани пайдо булиши жараёнида иштирок этгандирлар. Аккумулятив текисликларни асосий ётқизиклари хар - хил таркибли ва катламли келтирилмалардан иборат булиб, узларининг характерига караб флювиогляциал - музлик, аллювиал ва тог ости пролювиал - аллювиал текисиликларга булинади. Биринчи тип текисликка Урта рус текислигини шимолий ва шарқий қисми хамда ғарбий Сибир паст-текислиги киради. Бу текисларнинг асосий ётқизиқлари сувли - музлик қопламларини қумоқ, қумоқли хамда лойли карбонатли айрим жойларда карбонатсиз аллювиал жинслардан иборатдир. Бу жинслар В.А. Ковданинг курсатишича музликларнинг силижиши натижасида биринчи вақтда Fe ва Al оксидларини чукиши, кейинчалик булар билан биргаликда кремний гидроксидини лессли жинслар билан қушилиб СаСО 3 ва MgCO 3 айрим жойларда хаттоки содда моддасини хосил қилишини аниқлади. Шу сабабли бу ерларда содали шурланиш, кейинчалик

солодлашган ва солодли тупроқларни хосил булиши билан тупроқлар таркибида тузлар туплангандир. Каспий олди паст текислигининг купчилик майдонларида Сиваш олди, Кура-Аракс пастлигини аллювиал текислигини унчали чуқур булмаган тузли жинсларида хар - хил узгаришлар натижасида тузларни интенсив тупланиши аниқланган. Шунга улароқ бу майдонларнинг купчилик қисми тупроқлардан иборат. Марказий Осиёнинг аллювиал текислик қисмида дарё дельталари жуда катта майдони эгаллаб, Сирдарё, Амударё, Артек ва бошқа ерларни уз ичига олади. Бу текисликларда геологик ва геоморфлогик нуқтаи назаридан тарқалишига сабаб, дарёларнинг хосил булиш манбаи ер устки ва остки сувларининг харакати натижасидир. Марказий Осиё дарёлари узларининг оқиш тезлигига қараб узлари билан жуда куп миқдорда сувда эриган тузларни олиб келадилар, дарё-оқимининг сустлашиши билан бу тузлар тупроқ таркибидаги бошқа модда билан бирикиб, унинг қатламларида туплана боради. Марказий Осиёнинг тоғ олди худудларида шурланган тупроқлар эпейрогенетик харакатлар ва бошқа вертикал биоиклима поясларга боғлиқ равишда узгариб боради. Масалан:гидроморф шурланган тупроқлар, утлоқ- буз шурсизланаётган тупроқлар - оч тусли буз тупроқлар қолдиқ туз доғли типик буз тупроқлар - тук тусли буз тупроқлар шурланмаган тоғ урмон жигарранг тупроқларга булинади. Бу тупроқ - қаторларини туртламчи даврини иккинчи ярмида денгиз сатхидан 500-1500 м. баландликлар хосил булиши жараёнини аниқлаш мумкин. Шу боис урмон зонасида тузларни булмаслиги тупроқ темир ва алюмин бирикмалари билан боғланганлиги, тук тусли буз тупорқлар зонасида эса карбонатларни тупланиши ходисалари, уларнинг чуқур қатламларида гипс қатламини сақланиши, типик буз тупроқлар зонасида гипсни қатлами 100-150 см. чуқурликда учраши хамда сувда эрувчи сульфат

ва хлоридли бирикмаларини тупроқ қатламларида етиши, оч тусли буз тупроқларда тузларни тупроқни юқори 0,5 м. Қатламидан бошлаб тупланиши, ва нихоят бу тузлар сахро зонасининг тупроқларида 0,1-0,3 м. учрашига асосий сабаб ерларнинг тектоник харакатлари оқибатида унинг фақатгина гидрогеологик шароитларига таъсир қилмай, балки тупроқ хосил булиши жараёнларига хам таъсир қилиб тупроқ эволюциясини хам белгилар экан. Денудацион (қолдиқ) текисликлар-тектоник харакатлар тухташи билан пайдо булган майдонлардир, буларга Бетпак дала платосини шарқий қисми ва Қозоғистон майдонларининг майда баландликлари киради. Булар олдин тоғликлар булиб денудацион жараёнлар таъсирида майдаланиб кетган текисликдир. Бу текисликлар хар - хил таркибли қаттиқ жинслардан иборат булиб, элювиал хамда делювиал ётқизиқлардир. Делювиал жинслар купинча шурланган булади, чунки нураш жараёнида делювиал сувлар таъсирида қияликлардан тузлар ювилиб пастликларда тупланади. Бундан ташқари тузларни геоморфологик областларда тупланишида рельефни хам таъсири катта. Масалан: оқимсиз пастқамликлар олдинги ёки хозирги даврла ернинг остки ва устки оқимини йиғувчи грунтлардан иборат булиб, узига нисбатан баланликларга қараганда купроқ шурланган булади. Рельефни унчалик пастлик булмаган ерларида, махаллий оқимни йиғиш натижасида тупроқ қатламлари ёмғир хамда эриган қор сувлари билан намланади ва ярим гидроморф тупроқлар хосил булади. Бу тупроқлар унчалик шурланган булмасада, лекин солодлашган булади. Бундай ерлар купинча Каспий олди хамда ~арбий Сибир паст текисликларига хосдир. Чул ва чала чул текисликларида ер юзига сизот сувларини яқинлиги унинг кучли минераллашганлиги оқибатида ерлар купроқ шурхок ва шурхоклашган тупроқлар билан банддир. Дарё буйларининг пастки минтақаларида эса вақти - вақти билан сув босиши натижасида бошқа минтақаларга қараганда купроқ шурланади.

Бундан ташқари дарёларнинг унг қирғоқлари куп ювилиши ва ер остки сувларининг оқими яхшилигидан чап қирғоғига қараганда кам шурланади. Дарё қирғоқларидан узоқлашган сари эса ер остки сувларининг оқими қийинлашган сари шурланиш кучая боради, бунга сабаб тупроқнинг механик таркибини дарё қирғоғидан узоқлашган сари оғирлашиб бориши хамда сизот сувларидир. 2. Тузларнинг тупланишида дарё сувларининг роли. Ер устки ёки дарё сувлари таркибидаги сувда енгил эритувчи тузлар континентал циклда уларнинг айланасида катта ахамият касб этади. Дарё сувларининг хосил булиш манбалари: 1. атмосфер ёғин - сочин ва эриган қор сувларини хосил булиши ва уларнинг ернинг устки қисмида тарқалиши; 2. музликларни эриши натижасида хосил булган сувлар; 3. сизот сувлар. Ер устки, айниқса ер остки сувлар қушилиш жараёнида тупроқ турли қатламларини хар - хил тузлар билан бойитади. Дарё сувлари узлари билан бирга жуда куп миқдорда тузларни олиб келади, бу тузларни бир қисми дарёларнинг қуйи оқимларига денгиз хамда океанларга олиб кетилади, бир қисми эса дарё қирғоқлари вақти-вақти билан сув босиши ва унинг қуйи оқимларида тупроқ устки қисмига келиб унинг қатламларига хамда сизот сувларига қушилади ва унинг шурланиш даражасини орттиради. Суғориладиган ерларда эса, суғориш сувларининг куп қисми парчаланишга транспирацияга сарф булади, хамда тупроққа шимилиб кетади. Шу сувда эриган тузларни бир қисми тупроқ қатламларида, қолган қисми эса сизот сувлари таркибиги қушилади ва тупроқни яна қайтадан шурлатади. Дарёлар узларининг хосил булиш манбалари, оқиш тезлиги, ернинг геологик тузилиши, геоморфологик ва иқлимий шароитига қараб узлари билан хар хил миқдорда органик ва минерал моддаларни олиб келади. Мисол учун, Шимолий дарё сувларида органик моддалар куп булиб - фульвокислоталар ва кремнеземларни олиб келади. Бу сувлар таркибида

темир ва алюминий бирикмалари кам булиб, карбонат ва бикарбонатлар булмайди. Дашт зонасининг дарёларида органик моддалар кам булиб, улар таркибида сульфатлар хам карбонатлар булади. Жанубий областларнинг дарёларида эса сульфат хамда хлоридли бирикмалар жуда куп миқдорда булади. Бу сувларни минерализацияси жуда юқори булиб, улар сизот сувлари билан боғланган булади. Дарё сувлари таркибидаги эриган моддалардан ташқари,жуда куп миқдорда қаттиқ майда заррачаларни олиб келади. Дарё сувларининг кимёвий таркиби ва унинг минерализацияси, оқимдаги захарли тузлар миқдори ернинг геологик тузилиши ва дарёларнинг хосил булиш манбаига қараб олиниб келинадиган тузлар 1-2 г-л дан токи 5 г- л ча (Атрек, Гузардарё, Шеробод). Бу тузларни купчилиги ва янгидан узлаштириладиган ерларда тупланади ва бундан ташқари шурланган ерларни мелиорация қилиш мақсадида зовурлардаги сувлар яна қайтадан дарёларга қуйилиши натижасида унинг минерализация янада ошиб боради. Қуйи оқимдаги ерларни шурни оширишга сабаб булмоқда.

Адабиётлар: 1. П . Узоқов , И . Бобохўжаев – « Тупроқшунослик ». Т.: «Мехнат» 1995. 2. М.А.Панков - “Мелиоративное почвоведение”. Т.: “Ўқитувчи” 1974. 3. И.И.Плюснин, А.И.Голованов - “Мелиоративное почвоведение”. М.: “Колос” 1983. 4. М.А.Панков - “Тупроқшунослик”. Т.: “Ўқитувчи” 1970. 5. М.Баходиров, А.Расулов - “Тупроқшунослик”. Т.: “Ўқитувчи”. 1970. 6. Х.М. Махсудов - “Эрозия почв аридной зону”. Т.: “Фан”. 1982. 7. О.К.Комилов - “Мелиорация засоленнух почв Узбекистана”. -Т.: «Фан» 1985. 8. К.Гедройц - “Солонцу, их происхождение, свойства и мелиорация”. Избр. тр. М.: 1928. 9. М.У.Умаров - “Почву Узбекистана”. Т.: “Фан”. 1975. 10. Н.В.Кимберг - “Почву пустинной зону Узбекистана”. Т.: “Фан”. 1975. 11. А.Расулов - “Почву Каршинской степи”. Т.:“Фан”. - 1975. 12. Х.А.Абдуллаев - “Ўзбекистон тупроқлари”. - Т.: 1973.

O'xshashlar

Тупроқ шўрланишидаги асосий омиллар

Тупроқ мелиоратив районлаштириш. Тупроқ мелиоратив мониторинг

Боғбоп тупроқ фрезалари

Тупроқ ишларини бажаришнинг асосий усуллари. Тупроққа ишлов бериш, ташиш ва жойлаш

Тупроқ ишларини бажаришининг умумий шарт-шароитлари. Гидротехник иншоотларнинг асосий қисмлари. Грунт массасини мувофиқлаштириш