Тупроқ мелиоратив районлаштириш. Тупроқ мелиоратив мониторинг - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Тупроқ мелиоратив районлаштириш. Тупроқ мелиоратив мониторинг

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126.5 KB

Ko'chirib olish

Тупроқ мелиоратив районлаштириш. Тупроқ мелиоратив мониторинг Режа: 1. Ерларни мелиоратив ва гидромодуллаш жиҳатдан районлаштириш. 2. Ерларни мелиоратив жиҳатдан назорат қилиш. 3. Тупроқ мелиоратив мониторинги.

1. Ерларни мелиоратив ва гидромодуллаш жихатдан районлаштириш. Тупроқ унумдорлигини узлуксиз ошириш, ер ва сув ресурсларидан унумли фойдаланиш учун хўжалик, район, воха худудларида мелиорация тадбирлари табақалаштирилмоқда ва гидромодуллаш жиҳатдан районлаштирилмоқда. Айрим район, хўжаликлар ер майдонларини, хатто далаларни мелиоратив жихатдан синчиклаб районлаштириш-агромелиоратив районлаштириш дейилади. Марказий Осиё худудларини гидрогеологик жихатдан, тупроқ- мелиоратив ва гидромодул жихатидан районлаштиришда М.А. Шмидт, М.М. Крилов, Л.П. Розов, В.А. Ковда, А.Н. Розанов, Б.В. Фёдоров, В.Р. Шредер, В.В.Егоров, А.Расулов, О.Комилов, Л.Турсунов ва бошқаларнинг ишлари катта аҳамиятга эга бўлди. Ерларни мелиоратив районлаштиришда сизот сувларнинг чиқиб кетиш ва айрим ерларнинг шўрланиш даражаси бир-биридан фарқ қилишини анализ қилишга катта эътибор берилади. Табиий зовурлаштирилганлик даражасига кўра худуд қуйидаги мелиоратив зоналарга бўлинади: а) сизот сувлари ўз-ўзидан табиий оқиб кетадиган зона; б) сизот сувлар табиий кучсиз оқиб кетадиган зона; в) сизот сувлар табиий оқиб кетмайдиган ёки зовурга оқиб кетадиган зона. Ернинг баландлиги ва сизот сувлари чиқиб кетиш шароитига қараб бир мелиоратив зона ҳар хил мелиоратив зоначаларга бўлинади. (жадвал 15) Мелиоратив зоначалар тупроғининг характери ва хоссасига, шўрланганлик даражасига, сизот сувларининг жойлашиш чуқурлигига қараб фарқ қилишини назарда тутиб агромелиоратив кичик зоначаларга булар эса, ўз навбатида тупроқ гуруҳларига бўлинади. Шу шароитга қараб ҳар хил мелиоратив зона ва зоначалар учун асосий мелиоратив тадбирлар кўриш тавсия этилади. Агромелиоратив кичик

районлар ва тупроқ гуруҳлар учун экинларни суғориш режими, алмашлаб экиш тури, агротехник хусусиятлари ва бошқалар белгиланади. Зарур мелиоратив тадбирлар мажмуаси мелиоратив зона, зонача, кичик зонача ва тупроқ гуруҳлари учун белгилаб чиқилади. Дастлаб асосий тадбирлар, кейин бошқа тадбирлар (зовур қазиш зарурмаслиги, шўр ювиш муддатларини ва мейёрларини туғри аниқлаш, алмашлаб экиш схемаларини жорий қилиш, ихота дарахтзорлар барпо қилиш, каналлардан сувнинг фильтрацияси исроф бўлишига қарши курашиш, экинларни суғориш режимини аниқлаш ва бошқалар) ни амалга ошириш керак. Суғориладиган зонада экинларни суғориш режими ва ўлчами комплекс мелиоратив тадбирларнинг ажралмас қисмидир. Шунинг учун худудни мелиоратив жихатдан районлаштириш, одатда гидромодул жихатдан районлаштиришни ҳам ўз ичига олади. Гидромодул жихатдан районлаштириш катта аҳамиятга эга. Бунда худудни гидромодул районлари сувдан тежамли ва рационал фойдаланиладилар, ҳамда экинлардан юқори ҳосил етиштириш режими ва ўлчами белгиланади. Сувдан фойдаланиш планини тузиш, янги суғориш тизимларини қуриш ва эскиларини қайта қуриш лойихаларини тузиш, уларни амалга ошираётган хўжаликлараро, районаро, республикалараро аҳамиятига каналлар сувини хўжаликлар, районлар ва областларга тўғри тақсим қилиш учун бундай районлаштиришнинг аҳамияти жуда катта. Мирзачўлнинг мелиоратив зона ва зоначалари. (Б.В. Фёдоров маълумотларидан) Жадвал. Зона ва зоначаларнинг номи ва шароити Ҳудудининг умумий майдонига кўра,

майдон % I. Тоғ олди зонаси. Сизот сув сатхи доимо чуқурроқ бўлади, тупроқ қайтадан шўрланмайди ва ботқоқланмайди. 4 II. Соз-шўрхок зона. Сизот сув сатхи доимо юза жойлашиб кучсиз шўрланган бўлади, тупроғи қайтадан сал шўрланган. 9 III. Шўрхок зона. Сизот сувлари турғун эмас, минераллашган, хлорид- сульфат характерга эга. Тупроғи бўз ва ўтлоқи бўлиб шўрланади ва ботқоқлашади. 87 III-a Шўрхок зонача. Сизот суви доимо бир хил чуқурликда турмайди, минераллашган бўлади. Тупроқ қайта шўрланади ва ботқоқланади. 1. Платонинг баланд қисми зоначаси. Сизот суви чуқурлиги пайдо қониқарли даражада чиқиб кетади. 63 2. Платодаги депрессия зоначаси. Сизот сувлари даражада оқиб кетмайди. Тупроғи жадал суратда шўрланади 13 III-б Шўрхок зонача. (Сирдарё ҳозирги соҳили)

минераллашган сизот сув сатхининг чуқурлиги ўзгариб туради. Туп-роғи қайтадан шўрланади ва ботқоқла-нади. 1. Сохилнинг баланд қисми зоначаси. Сизот сув қониқарли даражада оқиб чи-қиб кетади. 3 2. Депрессия зоначаси. Сизот сув етарли даражада оқиб кетмайди. 5 IV. Ўзлаштирилмайдиган қумликлар ва ботқоқликлар. 3 Иқлимий шароитларга кўра Марказий Осиё ва Жанубий қозоғистон ҳудуди Шимолий, Марказий ва Жанубий пахтачилик зоналарига бўлинган. Суғориладиган ҳар бир иқлим зонасининг ўзи сизот сув сатхининг жойланишига қараб тўртта группага бўлинади: 1) сизот сув сатхи 3 м дан чуқур; 2) сизот сув сатхининг чуқурлиги 2-3 м; 3) сизот сув сатхининг чуқурлиги 1-2 м; 4) сизот сув сатхининг чуқурлиги 0-1 м (вегетация суғориш даврида). Кўрсатилган ҳар бир гуруҳ (охиргиси бундан мустасно) чегарасида тупроқ хиллари сув-физик хоссаларига кўра бирлаштирилган. Шу нуқтаи назардан учта гуруҳга ажратилган: 1) механик таркиби енгил тупроқлар; 2) механик таркиби ўртача тупроқлар; 3) механик таркиби оғир тупроқлар. Енгил тупроқларга: қумли, қумлоқ ва енгил қумоқ тупроқлар; оғир, тупроқларга-оғир қумоқ ва соз тупроқлар киради. Шундай қилиб, ҳар бир иқлим иқлим зонаси бўйича 10 та гидромодул район (сизот сув сатхи 3,0м дан чуқур учта район: сизот сув сатхи 2-3 м

бўлган учта район, сизот сув сатхи бўлган 1-2 м учта район ва сизот сув сатхи чуқурлиги 0-1 м бўлган битта район) ни ажратиш мумкин. Лекин сувдан фойдаланиш ва сув тақсимлаш тажрибаси учун тупроқни механик таркибини группага эмас, балки: а) енгил тупроқ, б) ўртача ва оғир тупроқ группаларига бўлиш керак. Шунингдек жуда яхши сув ўтказувчанлик районларни ҳам гидромодуль районлар қаторига қўшиш зарурлигини тажриба кўрсатмоқда. Бундай тупроқларни (сизот сув сатхи 3 м дан чуқур бўлган ерлар): а) қатлам унча қалин бўлмаган, шағал ёки қуми юза жойлашган ерлар; б) қумли тупроқлар; в) яқинда ўзлаштирилган ғовак тупроқли ерлар қаторига қушиш мумкин, сизот сувлари чуқур булган мураккаб ерларни ҳам тупроқларга қўшиш керак. Ўзбекистоннинг суғориладиган ҳудудларида ер ости сувиниг таъсири ва чуқурлигини ҳисобга олган ҳолда 9 хил (Костеков, 1951) гидромодул районлар ажратилади. (жадвал …) Шундай қилиб, гидромодул район деб аталишига сабаб шуки, тупроқнинг механик таркиби ва ер ости сувининг чуқурлигига қараб тупроқлар ҳар хил ҳажмда сцув талаб қилади, ёки гидромодуль – бу бимр гектар ерни суғориш учун кетадиган сув миқдори (лҒсек.) демакдир. Ўзбекистоннинг суғориладиган минтақалари учун гидромодуль район танланади. Келтирилган гидромодуль район маълумотлари асосида харитада тупроқ-иқлимий ҳудудлаштириш ва геоморфологик шароитлари ўз аксини топган ва ўша маълумотларга таяниб суғориш меъёрлари белгиланган тупроқ-мелиоратив харитасида кўрсатилган ҳар бир тупроқ айирмаси ўзининг хусусиятларига қараб у ёки бу гидромодуль районга тегишли бўлади Гидромодуль районлар сонининг камайтирилиши сувдан фойдаланиш планини, тузиш, район ҳамда хўжаликлар учун каналлардан қанча сув берилишини ҳисоблашга анча енгиллик туғдиради.

Ҳар бир иқлим зонаси, гидромодуль район ва экинга кўра суғориш режими ва миқёсининг ведомости тузилади. Жадвал Гидром одуль район Тупроқлар ва тупроқ ости грунтлар Ер ости сувининг чуқурлиги, м Ер ости суви таъсир қилмайдиган Автоморф тупроқлар I . Чуқур қумли ва қумли- тошли ётқиқизлардаги кам қаватли қумоқ тупроқлар >3,0 II. Чуқур қумли ва қумли- тошли ётқизиқлардаги ўрта қаватли қумоқли тупроқлар III. Кучли қаватли қумоқли ва лойли Ер ости суви кучсиз таъсир қилганда пайдо бўлган тупроқлпр IV. Енгил қумоқли ва қумлоқли 2,0 – 3,0 V. қумлоқли ва лойли Ер ости суви ўртача таъсир қилганда пайдо бўлган тупроқлар VI. Енгил қумоқли ва қумлоқли 1,0 – 2,0 VII. қумоқли ва лойли 0 – 1,0 Ер ости суви кучли таъсир қилганда пайдо бўлган тупроқлар VIII. Енгил қумоқли ва қумлоқли 0,5-1,0 IX . қумоқли ва лойли 2. Ерларни мелиоратив жиҳатдан назорат қилиш. Ҳар бир хўжаликдан фойдаланиладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини назорат қилиб туриш керак:

1) сизот сув сатхининг жойлашиш чуқурлигини; 2) сизот сувининин шўрланганлик даражасини; 3) тупроқнинг шўрланганлик даражасини. Сизот сув сатхини кузатиб бориш учун махсус қудуқлар қазилади. Бу қудуқлар мелиоратив шароитини ҳисобга олган ҳолда ва баланд - пастликларга характерли ерлардан қазилади. Ернинг балад - пастлигига қараб қудуқлар 3-5 м чуқурликда қазилади. Турғун бўлмаган оқма грунтларда бур-қудуқлар одатда диаметри 8-10 см бўлган асбоб-цемент қувурлар ўтказилади. Трубаларни ўрнатишдан олдин уларнинг пастки қисмлари ғалвирак қилиб тешилади. Қувурларга шу тешиклардан сув йиғилиб киради. Қудуқда ўрнатилган қувур тевараги фильтр баландлигида шағалга тўлдирилади, яъни тескари фильтр қувурни лойқа босишдан сақлайди. Қувур тубига ҳам тиқилиб қолмаслиги, ёғин сувлар оқиб кирмаслиги учун металл қопқоқ билан ёпиб қўйилади. Ўпирилмайдиган зич грунтларда кузатиш қудуқлари ичига қувур ўрнатилмайди. Қудуқнинг уст қисмига қисқа (70-80 см) ёғоч, асбо-цемент оғиз ясаш керак. Сизот сувининг сатхи доимо қудуқ оғзидан бошлаб ўлчанади. Хўжалик майдони ва мелиоратив шароитга қараб кузатиш қудуқлари 5-15 та гача ва ундан ҳам кўп бўлади. Барча қудуқлар худуд планига туширилади ва номерлаб чиқилади. Тупроқнинг шўрланиши ҳар йили кузда текширилади. Планда кучсиз, ўртача ва кучли шўрланган ерлар контури, шунингдек унга қандай экин экилиши кўрсатилади. Тупроқдаги тузларнинг миқдорини ва таркибини аниқлаш учун баҳорда экиш олдидан ва кузда вегетацион суғоришлар тугаганидан кейин ҳар 1-1,5 ойда айрим типик участкалардан тупроқ намуналари олиниб, анализ қилинади. Тупроқ ва сизот сувлари хўжалик ёки тажриба станцияларининг агрокимё лабораторияларида анализ қилинади.

Олиб борилган барча кузатиш ва анализ далиллари асосида сизот сув режимини ва ернинг мелиоратив ҳолатини тубдан яхшилаш тадбирлари кўрилади. 4) Сувдан фойдаланишни яхшилаш ва сув исрофгарчилигига қарши курашиш. Тупроқ ботқоқланиши ва шўрланишининг олдини олиш, ҳамда унга қарши курашишга доир сув-хўжалик тадбирлари энг муҳим ва биринчи навбатда қилиниши зарур бўлган тадбирлардан ҳисобланади. Булар сувдан фойдалиниш ва суғориш тармоқларини эксплуатация қилишни тўғри ташкил қилиш, сув исрофгарчилигига қарши курашиш, сизот ва ер ости сувлари (артезиан сувлар) ни сув таъминотида фойдаланиш ва суғоришда рационал фойдаланишдан иборатдир. Сувдан режали фойдаланиш - энг яхши агротехник муддатларда сувни исроф қилмасдан унумли фойдаланиш ёки суғориш тармоқларидаги исрофгарчиликни минимал даражага келтириш, коллектор-зовурлар тармоқларига ташлаб юбормасдан экин суғоришдир. Сувни тўғри тақсимлаш, экин майдонларини ўз вақтида тайёрлаб қўйиш ва ўз вақтида суғориш учун сувдан фойдаланиш планида: қайси канал билан сув берилишини, қайси бригада ва участканинг қайси экини ҳамда неча гектар ерни суғоришни суғориш учун неча сувчи ва қатор ораларига ишлов бериш учун трактор кераклигини кўрсатилади. Суғоришнинг янгича системасига кўчганда суғориш тармоқлари қайта қурилади. Участкалар 8-12 га, ер табиий бўлиб, дарахт бўлмаганда эса 20-25 га гача йириклаштириш тавсия этилади. Янгича суғориш системасининг амалга оширилиши натижасида сувнинг фильтрацияга сарфланиши камаяди, ердан фойдаланиш ошади, сув ва механизмлардан унумли фойдаланилади. Сувнинг суғориш каналларидан фильтрация бўлиб, кетишига қарши курашиш тадбирлари жуда муҳим ҳисобланади. Етарли зовурлаштирилмаган ва қайта шўрланадиган ерларда бу тадбир айниқса муҳим.

Мелиорацияда энг муҳим муаммолардан бири-каналлардан сувнинг исрофгарчилигига қарши курашишидир, чунки ўзанини ҳеч нарса билан қопланмаган каналлардан 40-50 фоиз сув фильтрация бўлиб кетади. Суғориш тармоқларидан фильтрация бўлиб исрофланган сув баъзан сизот сув балансининг 60-70 фоизига тўғри келади. Шароитга қараб сувнинг фильтрация бўлиб кетишига қарши курашишда турли усуллардан фойдаланиш мумкин: суғориш каналлари бўйлаб дарахт ўтказиш. Катта дарахтларнинг анча чуқур ўсиб борган бақувват илдиз сиситемаси каналдан фильтрация бўлиб кетадиган сувни тупроқ-грунт суви билан бирга ўзида ушлаб қолади ва ундан транспирацияда фойдаланилади. Каналлар ўзанини кольматаж қилиш, яъни каналларнинг ҳўлланган периметрига лойқа чўктириш. Лойқа канал яқинидаги махсус ховузларда тайёрланади. Бу усулдан қумли ва шағал грунтлардан ўтказилган каналларда фойдаланилади. Каналларни оқизиндилардан тозалашда кольматаж қилинган қатламга тегмаслик зурур. Канал периметрини зичлаш. Зичланувчан грунт (қумоқ, лёсс) лардан ўтган каналларнинг туби ва қияликлари кулачокли (ғалтак) молалар билан бир неча ўтишда ёки механик усулда зичлантиради. Биринчи ҳолда грунт 0,25-0,30 м чуқурликда, иккинчи ҳолда 0,6-1,60 м чуқурликда зичланади. Сунъий глейлаш усулида каналнинг туби ва қияликларида 5-7 см қалинликда майдаланган ўсимлик чиқиндилари ётқизилади. Бу қатлам устидан грунт сувига тўла намиққан органик моддалар чирийди. Нефтлаш, битумлаш, силикатлаш. Бу усулда ғовакларини ёпишқоқ ёки қотирувчи моддалар билан тўлдириш мақсадида фойдаланилади. Фильтрация бўлиб кетадиган сув исрофгарчилигига қарши муҳим тадбирлар суғориш каналларини қуришда ишлатилиши мумкин. Уларга қуйидаги киради. Портлатиш усули, сув ўтказмайдиган экранлар ҳосил бўлиш. Янги канал қазишда ва эскисини кенгайтиришда портлатиш усулидан, ўзан шиббаланади. Портилаш тўлқини грунтни анча чуқурликкача жуда яхши

зичлантиради. Натижада механизмлар билан қазилган каналларга қараганда бу каналларда фильтрация тезлиги 10-20 мартача камаяди. Сув ўтказмайдиган экранлар ҳосил қилиш. Бу усул каналларнинг туби ва қияликлари остига гил эритмалар, полимер парда ва бошқа материаллар ётқизилади. Фильтрацияга қарши қопламалар тўшаш. Бу усул канал туби ва қияликларига бетон, темир-бетон, асфальт, гил қопланади. Темир-бетон қоплама жуда ҳам чидамлидир. Айниқса, канал қияликлари тик ёки грунти бўш ювилиб, сизот босими кучли бўлганда ҳамда канал қияликлари ўпирилиб тушаётганда темир-бетон қопламаларидан фойдаланиш зарур. Деформация бўлмаслиги учун грунтни яхши чўктириш мақсадида даставвал канал ўзанига сув қуйиб намлаштирилади кейин бетон қуйилади. Темир-бетон новлардан фойдаланиш. Бунда, суғориш системаси ўзанлари тупроқдан иборат бўлмай, айни мақсад учун махсус сув ўтказмас темир- бетон новлар ўрнатилади. Новларнинг бир-бири билан туташадиган чоклари битум мастикаси билан тўлдирилади. Новларнинг ётқизилиш баландлиги 60,80 ва 100 см сув олиш қобилияти 0,2-0,6-3 мҒсек гача. Сув новга ерда қазилган монолит қулоқ боши орқали кириб келади, сўнгра сув чиқаргичлар ёрдамида новлардан эгилувчан трубопроводларга тақсимланади. Нов каналлардан тўғри фойдаланишда суғориладиган майдоннинг барча ерига сув чиқариш мумкин, сув нобудгарчилигига барҳам берилади, суғориш системаларнинг фойдаланиш коэффиценти анча ошади. Ёпиқ суғориш тармоқларидан фойдаланиш. Ёпиқ суғориш системаларидан (қувурлар) фойдаланиш сувнинг буғланиш ва фильтрацияга сарфланишини бартараф қилишга имкон беради ва далаларда сув исрофгарчилигини минимумгача камайтиради. Бу суғориш системаларда ФИК (фойдали иш коэффиценти) 0,90-0,95 га етади. Сув исрофгарчилигини камайтириш ва ундан фойдаланишни яхшилаш бўйича ҳамма учун мажбурий бўлган эксплуатация тадбирлар: каналларни ўз вақтида тозалаш, ички хўжалик сув тежамкорлигини амалга ошириш, сувдан кеча-кундуз баб-

баробар фойдаланиш, суғорилмайдиган даврда каналларни бекитиб қўйишдан иборат. Каналлар ўз вақтида лойқа ва ўсимликлардан тозалаб турилса каналдаги сув сарфи ва сув тезлиги катта бўлади, бу эса фильтрацияни камайтиради. Сув сарфи қилинмаган хўжаликларда сув кўп каналларда оз-оздан ва битта бригаданинг бир қанча участкаларига бўлиб берилади. Натижада, каналдаги сув сарфи оз бўлганлигидан грунтга сингиб кириб, умумий сув исрофгарчилиги анча кўпаяди. Хўжаликларда сув обороти жорий қилинганда бошқача натижаларга эришиш мумкин. Бунда сув йирик каналларда (айрим бригадалар учун) доимий оқимда бериб турилади. Лекин ҳар бир бригада сув сарфи ташкил қилинади, йирик участкаларни суғориш навбати белгилаб қўйилади. Сув оборотининг амалга оширилиш экинларни тўғри суғоришга, шунингдек қатор ораларига ишлов бериш, эгат олишда трактордан унумли фойдаланишга сабаб бўлади. Сувдан сутка бўйи фойдаланиш - унинг исроф бўлишига қарши кўриладиган энг зарурий тадбирлардан биридир. Барча хўжаликларда ҳам бирор экин майдони суғорилаётганда унга кечаю-кундуз, узлуксиз сув бериб туриш, сувни коллектор-зовур тармоқларига бекор ташлаб қўйиш қатъий ман қилинади. Бунинг учун сувчиларнинг кундузги ва тунги сменаларини белгилаб қўйиш, уларни зовур инвентар билан таъминлаш, тунда суғориш учун майдони ўз вақтида тайёрлаб қўйиш шарт. Хўжаликка керагидан ортиқча сув оқиб келаётган бўлса, уни камайтириш зарур. Суғорилмайдиган даврда каналлардаги сувни бекитиб қўйиш сув исрофгарчилигига қарши курашишда сув-хўжалигининг муҳим тадбирларидан бири ҳисобланади. Суғориш каналларининг куз-қиш ва эрта баҳорда 3-4 ой бекитилиб қўйилиши натижасида сизот сув сатхи одатдагига қараганда анча пасаяди. Ирригация иншоатларини ўз вақтида таъмирлаш ва ишга яроқли ҳолда ирригация каналларнинг жуда тўлиб оқишига рухсат этмаслик каналдаги сув исрофгарчилигини камайтирувчи эксплуатация тадбирлардан ҳисобланади. Тупроқ мелиоратив ҳолатини яхшилаш, оқилона фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш ишлари тупроқ ҳолатлари, унинг инсон

фаолиятини таъсирида ўзгаришлари тўғрисидаги барча маълумотларни тақазо этади. Ер қобиғи, гидросфера, атмосфера ва қуруқликда ҳаёт кечирувчи организмлар ўртасида моддалар алмашувида содир бўладиган жадал жараёнларда биосферанинг алоқа воситаси бўлган тупроқнинг роли ниҳоятда катта, у атроф муҳитни кенг доирада кузатишнинг айрилмас қисми бўлган тупроқ ҳолатларини алоҳида кузатиш зарурлигини белгилайди. 3. Тупроқ мелиоратив мониторинг. Мониторинг деганда ер фондлари ҳолатини баҳолаш ва башорат қилиш, тупроқдан оқилона фойдаланиш ва муҳофаза қилиш мақсадида бўлаётган ўзгаришларнинг узоқ муддатли кузатишлари тушунилади. Кузатишлар глобал, регионал ва локал бўлишлари мумкин. Глобал кузатишлар биосферанинг умумпланетар, қитъа ўзгаришларининг кузатишлар тизими. Регионал кузатишлар-йирик табиий- иқтисодий минтақалар, районлар миқиёсидаги кузатишлар ва локал маълум бир худуд, жойнинг ўзгариш жараёнларини кузатишни ўз ичига олади. Тупроқ қатламлари, шу жумладан тупроқ-мелиоратив ҳолатини кузатиш хизматларини ташкил этиш зарурияти йилдан-йилга муҳим ва ўткир муаммо бўлиб қолмоқдаки, чунки инсоннинг тупроққа кўрсатаётган таъсири суратлари доимо ошиб бормоқда. Иккинчи томондан глобал антропоген ўзгаришларнинг тупроққа кўрсатаётган таъсирининг умумий хажми табиий омиллар таъсири билан қўшилиб кетган (жадвал). Ерларнинг мелиоратив ҳолатини кузатиш олдида турган вазифаларнинг умумий рўйхати етарлича катта. Келажакда янги вазифалар қўшилиб, бугунги кундаги вазифаларнинг бир қисми кун тартибидан олиб ташланиши мумкин. Лекин ҳозирги вақтда шундай назорат ҳали зарур. Тупроқдан фойдаланишнинг айрим ҳолларида содир бўладиган жараёнларда кун тартибидан кузатишлар ва назорат қилиш, асло олинмайди. Жадвал. Қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган барча МДХ ерларнинг

мелиорацияга муҳтожлиги (В.А.Ковда маълумотларидан) Қиш.хў ж. ерлар махсул дор- лигини чегарал овчи омилла р Шудг ор (ҳайд алади ган ерлар ) Ўт- ўлан майдо нлар, яйловл ар Қишлоқ хўжа- лигидаги ер-лар махсулдо рлигини чегарало вчи омиллар Шудг ор (ҳайд алади ган ерлар ) Ўт-ўлан майдонлар , яйловлар қурғоқч илик 160 300 Тошлоқ ерлар 7 30 Сув эрозияс и 120 195 Техноген бузилган ерлар 2 - Дефляц ия (шамол эрозияс и) 12 80-195 Структур ани йўқолиш и 200 - Нордон муҳит 64 13 Гумусни нг йўқоти- лиши 200 - Ишқор ий муҳит 22 67 Фосфорн инг ўткир танқисли ги 100 - Ўта 10 17

намлан иш Ҳозирги даврда ерларнинг мелиоратив ҳолатини кузатишнинг муҳим вазифалари қуйидагилардан иборат: 1. Худудлардаги шўрланган тупроқларни аниқлаш ва баҳолаш, назорат қилиш, тупроқларни туз режимлари ўзгаришни назорат қилиш. 2. Иккиламчи шўрланишга учраган тупроқларни башорат қилиш ва баҳолаш. 3. Сув, шамол ва ирригацион эрозияга учраган ерларни ўз вақтида пайқаб олиш ва ҳисобга олиш. 4. Эрозия ривожланиши натижасида тупроқнинг ўртача йиллик йўқолишини баҳолаш. 5. Тупроқда гумуснинг камайиш жараёнларини баҳолаш ва назорат қилиш. 6. Ўсимликларнинг асосий озиқа элементлари баланси танқис регионларини аниқлаш ва бу элементларини миқдорини назорат қилиш. 7.Тупроқда кислотали ва ишқорий муҳитнинг ўзгаришини назорат қилиш. 8. Тупроқни ўта зичланишини назорат қилиш. 9. Тупроқни оғир металлар билан ифлосланишини назорат қилиш. 10. Тупроқнинг саноат корхоналари таъсири зонасида, транспорт магистралларида оғир металлар ва радионуклеидлардан лоқал ифлосланишини, шунингдек агрохимикатлар, пестицидлардан ва аҳоли зич жойлашган худудларда саноат чиқиндилардан фойдаланишни назорат қилиш. 11. Тупроқдаги намлик, ҳарорат, структура ҳолати, сув-физикавий ва физик- механик хоссаларини даврий ва узоқ муддатли назорат қилиш. 12. Гидроморф ва ярим гидроморф шароитларда грунт сувларининг чуқурлигини, минерализациясини ва ифлосланишини даврий ва узоқ муддатлар назорат қилиш. 13. Ерларни гидроқурилиш жиҳатдан лойихалашда, мелиорациялашда, деҳқончиликни янги тизимларини жорий қилишда, ўғитлар, ўсимликларни

кимёвий ҳимоя қилиш воситалари ва турли биотехналогиялар қўлланилганда тупроқда содир бўлиши мумкин бўлган ўзгаришларни аниқлаш ва назорат қилиш. 14. Ҳайдаладиган яроқли унумдор тупроқларни, айниқса мелиоратив мақбул, қулай ерларни саноат ва коммунал мақсадлари учун ажратишда уларнинг майдони ва тўғрилигини инспекторлик назорат қилиш. 15. Ерлардан фойдаланишнинг тўғрилигини, илмий асосланганлигини, шунингдек мелиорацияга муҳтож (шўрланган, эрозияга, учраган, тошлоқ, ўта зичлашган, гумуси камайиб кетган, ифлосланган, ўта намланган, қуриб кетган ва бошқалар) тупроқларда агротехник ва агромелиоратив тадбирларни аниқлиги ва тўғрилигини инспекторлик назорат қилиш. Юқорида санаб кўрсатилганлар кўпроқ умумийтарзда ва мумкин қадар тўла бўлмаган вазифалар рўйхати бўлиб, улар Республиканинг тупроқ- географик, иқлимий ва иқтисодий районлаштириш, тупроқ кузатиш объекти,шу жумладан ерларнинг мелиоратив ҳолатини кузатишдан келиб чиқиб табақалаштирилиши мумкин. Тупроқ мелиорацияси-қатъий илмий ёндошишга асосланган доимий иш ҳисобланиб, бу Ўзбекистоннинг қишлоқ хўжалигидаги иқтисодий ислохатларни чуқурлаштириш дастурининг ва ерлардан оқилона фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий асосини яратишнинг муҳим қисми бўлиб, улар Ўзбекистон Республикасининг «Ер кодекси» ҳамда «Давлат ер кадастри», «Деҳқон хўжалиги тўғрисида» «Фермер хўжаликлари тўғрисидаги» ва бошқа қонунлар ва меъёрий хужжатларда ўз аксини топган. Шу боис ҳозирги даврда мелиоратив тупроқшуносликнинг асосий вазифаларига-тупроқ қопламлари ва тупроқмелиоратив ҳолатларини чуқур ва ҳар томонлама батафсил ўрганиш асосида республика тупроқларини тўла текшириш ўтказиш, геосфера ва иқтисодий ривожланиш табиий ресурслари тизимларининг бир динамик тизимчаси сифатида уларнинг ҳолати ва потенциал имкониятларига баҳо бериш, шулар асосида барча ҳолатларни ҳисобга олган ҳолда ерларни муҳофаза қилиш, мелиоратив ҳолатини

яхшилаш ва унумдорлигини оширишга қаратилган экологик ва иқтисодий асосланган технологияларни ишлаб чиқиш киради.

Адабиётлар : 1. П . Узоқов , И . Бобохўжаев – « Тупроқшунослик ». Т.: «Меҳнат» 1995. 2. М.А.Панков - “Мелиоративное почвоведение”. Т.: “Ўқитувчи” 1974. 3. И.И.Плюснин, А.И.Голованов - “Мелиоративное почвоведение”. М.: “Колос” 1983. 4. М.А.Панков - “Тупроқшунослик”. Т.: “Ўқитувчи” 1970. 5. М.Баҳодиров, А.Расулов - “Тупроқшунослик”. Т.: “Ўқитувчи”. 1970. 6. Х.М. Махсудов - “Эрозия почв аридной зонў”. Т.: “Фан”. 1982. 7. О.К.Комилов - “Мелиорация засоленнўх почв Узбекистана”. -Т.: «Фан» 1985. 8. К.Гедройц - “Солонцў, их происхождение, свойства и мелиорация”. Избр. тр. М.: 1928. 9. М.У.Умаров - “Почвў Узбекистана”. Т.: “Фан”. 1975. 10. Н.В.Кимберг - “Почвў пустинной зонў Узбекистана”. Т.: “Фан”. 1975. 11. А.Расулов - “Почвў Каршинской степи”. Т.:“Фан”. - 1975.

O'xshashlar

Тупроқ дегумификацияси ва унга қарши кураш мелиоратив чоралари

Мелиоратив машиналар

Боғбоп тупроқ фрезалари

Мелиоратив тизимларни лойиҳалаш ва қидирув ишлари

Тупроқ шўрланишидаги асосий омиллар