Тадқиқот ўтказиш шароитлари ва услублари (пахтачилик) - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Тадқиқот ўтказиш шароитлари ва услублари (пахтачилик)

Yuklangan vaqt:

21.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.171875 KB

Ko'chirib olish

Тадқиқот ўтказиш шароитлари ва услублари Режа: 1. Тажриба ўтказилган жойнинг тупроғи ва табиий иқлим шароитлари 2, Изланишлар услублари ва лаборатория таҳлиллари 3. Тажрибаларда қўлланилган стимуляторлар ва ўсишни созловчи моддаларнинг қисқача физик кимёвий тавсифи. Тажрибаларда ўрганилган ғўза навларини биологик тавсифлари 5. Тажриба даласида олиб борилган агротехнологик тадбирлар

1. Тажриба ўтказилган жойнинг тупроғи ва табиий иқлим шароитлари Фарғона вилояти водийнинг ғарбий қисмида, 40,5-42,1 0 шимолий кенгликда жойлашган бўлиб, атрофидан ўраб турган, шимолдан Чатқол, жанубдан Туркистон ва Олой, шарқдан эса Фарғона тоғ тизмалари ўз таъсирини кўрсатади. Бу тоғ тизмаларининг денгиз сатҳидан баландлиги 500- 700 м. Изланишларимиз (2004-2006 ва 2014-2016 йиллар) Фарғона вилояти Бешариқ тумани Ғ.Рахимов МТП МЧЖ худудидаги фермер хўжаликлари далаларида, шамол эрозиясига учраган, ҳозирда бартараф этилган, атрофи иҳота дарахтзорлари билан ўралган, суғориладиган ўтлоқи соз тупроқлар шароитида олиб борилган. Тажриба даласи Исфара дарёсининг ёйилма қисмида жойлашган, бу ёйилма тупроқлари академик Қ.Мирзажонов томонидан яхши ўрганилган бўлиб, қуйидаги хусусиятларга эга: 1. Ёйилманинг энг юқори қисмида шағалли тупроқлар; 2. Шу шағал устида лойқа ётқизилиб, ҳосил қилинган қолматагили тупроқлар: тупроқ қалинлиги 0-30, 30-50 см (баъзи ерларда 0-100 см гача) Қатламларининг механик таркиби енгил ва ўрта қумоқ бўлиб, пастки томони шағалдан иборат. 3. Ёйилманинг пастроқда, тажрибалар олиб бориладиган қисмида суғориладиган ўтлоқи-соз, ўтлоқи-ботқоқ тупроқлар жойлашган бўлиб, уларнинг механик таркиби қумоқдан тортиб, токи оғир қумоқгачадир. Шамол эрозиясига учраган ерларда тупроқни устки (0- 30см) қатлами енгил, енгил қумоқ, қумлоқлардан иборат бўлиб, кучсиз ва ўртача даражада шўрланган. Тажриба даласининг тупроғини механик таркиби ҳақидаги маълумотлар 1.1- жадвалда келтирилган бўлиб, қуйидаги хусусиятларга эга.

 шамол эрозияси натижасида тупроқнинг устки қатламларида йирик ва ўрта қум тўпланиб қолган,  майда қум, чангнинг қарийб ҳамма фракциялари ва лойқасимон заррачаларнинг кўп қисми шамол туфайли учириб олиб кетилган;  тупроқнинг механик таркиби эрозияга учрамаган тупроқларга нисбатан сезиларли даражада енгиллашган;  майда зарраларни учирилиб кетиши шамол эрозиясига учрайдиган тупроқларнинг унумдорлигини камайишига олиб келган;  механик таркибининг енгиллашуви сув ўтказувчанлигини ошириб, нам тўплаш қобилиятини камайтиради, натижада экинларни тез-тез суғоришга тўғри келади. 1.1-жадвал 2004-2006 ва 2014-2016 йиллари ўтказилган тажрибалар даласи тупроғининг механик таркиби, % Тупр оқ қатлам лари, см Фракциялар ўлчами, мм > 0,25 0,25 - 0,1 0,1- 0,05 0,05 - 0,01 0,01 - 0,00 5 0,00 5- 0,00 1 <0,0 01 <0, 01 0-30 27,5 9 30,3 9 16,2 11,3 4 3,79 6,84 3,67 14,3 0 30- 50 32,0 9 31,0 7 16,9 1 9,83 2,36 5,14 2,58 10,0 8 50- 70 51,7 7 29,1 5 8,34 5,54 0,86 7,18 0,92 4,18 70- 100 24,3 1 35,2 7 34,9 6 7,78 0,80 2,39 1,2 2,85 Бу тупроқлар шўрланмаган ёки кучсиз шўрланганлар тойифасига мансуб. Тупроқни юза қисмидаги тупроқнинг чириндиси маълум миқдори шамол орқали олиб кетилган, пастки қисмида эса уларни миқдори кўллардан ҳосил бўлган

торф қолдиқ миқдорига боғлиқдир. Бу тоифадаги тупроқларда фосфор унсурининг миқдори кам бўлади. Тажриба даласи тупроқларини дастлабки агрокимёвий хусусиятлари ҳақидаги маълумотлар 1.2-жадвалда келтирилган. Тажриба даласи тупроқлари гумус билан жуда кам даражада таъминланган. Дала тупроғининг ҳайдалма (0-30 см) ва остки (30-50 см) қатламидаги гумус миқдори мутоносиб равишда ўртача 0,673- 0,54% ни ташкил этган. 1.2-жадвал 2004-2016 ва 2014-2016 йиллари ўтказилган тажрибалар даласи тупроғининг дастлабки агрокимёвий тавсифи. Тупроқ қатлами, см Гумус, % Умумий шаклдаги, % Ҳаракатчан шаклдаги, мг/ кг азот Фосф ор N-NO 3 P 2 O 5 K 2 O 0-30 0,673 0,062 0,165 13,9 23,0 120 30-50 0,591 0,055 0,150 13,8 11,6 120 50-70 0,510 0,045 0,115 9,6 8,8 100 70-100 0,408 0,038 0,096 6,9 5,2 100 Озуқа унсурларининг ҳаракатчан шакллари билан кам даражада таъминланган. 2007-2009 йиллардаги ўтказилган тажриба. Тошкент вилоятининг Қибрай туманида, ПСУЕАИТИ нинг марказий тажриба далаларида ўтказилган бўлиб, ушбу худуд Чирчиқ дарёсидан 7-8 км узоқликда, Бўз сув каналининг ўнг томонида жойлашган. Тупроқнинг она жинси бир хилда ташкил топмаган бўлиб, ер ости (сизот) сувлари 18-20 метр чуқурликда жойлашган. Тупроғи эскидан суғориладиган типик бўз тупроқ. М.А.Панков [155; 120-б.], П.Н.Беседин ва П.Н.Сучков [28; 19- 21-б.] ларнинг маълумотига кўра, Марказий Осиё тупроқларининг учдан бир

қисми бўз тупроқлардан ташкил топган. Типик бўз тупроқлар таркибидаги чиринди миқдорини камлиги ва (лекин, оч тусли бўз тупроқлар таркибидаги чиринди миқдоридан юқори) карбонатлилиги билан ажралиб туради. Типик бўз тупроқларда гумус миқдори 1,5-2,5% ни, азот 0,08-0,1% ни, фосфор 0,2-0,3% ни ташкил этади. Фосфорли бирикмаларни эрувчанлик хусусияти тупроқнинг юқори карбонатлиги сабабли айтарли даражада эмас,

шунинг учун фосфорнинг миқдори тупроқда кўп бўлмасада, уни ўсимлик томонидан ўзлаштириш даражаси жуда пастдир. (И.В.Тюрин) [220; 320-б.]. А.Кудрин [97; 46-80-б.] А.Н.Розанов ва М.А.Панков [170; 196-б.] ларнинг маълумотига қараганда, типик бўз тупроқлар механик таркиби бўйича оғир қумоқли ва қумоқли ҳисобланади. Шунингдек, тупроқнинг ҳажм массаси паст, ғоваклигини юқорилиги билан характерланади. Ушбу тупроқларда биологик жараёнлар жадал кечиб, тўйинтирилган катионларни миқдори юқоридир. Тупроқда органик моддаларни минерализация жараёни тез кечади, азотнинг ҳаракатчанлиги юқори бўлсада, фосфорнинг ҳаракатчанлиги эса сустдир. Калий моддасини ҳаракатчанлиги эса азот билан фосфор моддаларининг ҳаракатчанлигига нисбатан ўртача даражададир. Эскидан суғорилаётган типик бўз тупроқ, ўртача қумоқ, шўрланмаган, ер ости сувлари 18-20 м чуқурликда жойлашган бўлиб, марфологик хусусиятлари қуйидагича: 0-30 см -кулранг сифат, тоза, ўртача қумоқ, структурасиз, суст даражада зичлашган, ўсимлик қолдиқлари кўп миқдорда учрайди. 30-50 см -кулрангсифат, жигарранг, намлик даражаси кам, ўртача қумоқ, структурасиз, ўсимлик илдиз қолдиқлари кўп, карбонатлар турли доғлар ҳолида учрайди. 50-70 см -кулрангсифат, намлик даражаси етарли, ўртача қумоқ, суст даражада зичлашган карбонатлар оқ доғлар сифатида кўринади, ўсимликни майда чириган қолдиқлари учрайди. 80-100 см -оқ доғлардан иборат, кулранг, намлик етарли, ўртача қумлоқ, суст даражада зичлашган, карбонатлар оқ доғлар ҳолида учрайди, қатламнинг яхлитлиги, тузилиши ва ранги жиҳатидан аниқ. 120-150 см -кулрангсифат, жигаррангда, намлик етарли даражада, ўртача қумлоқ, ўртача даражада зичлашган, карбонатлар жуда оз миқдорда оқ доғлар ҳолида учрайди, тупроқнинг механик таркиби ва намлиги бўйича қатламнинг яхлитлиги аниқ.

150-180 см -кулрангсифат, намлик даражаси кам, оғир қумоқ, пастки қатламлар томон карбонатли доғлар учрайди. 180-200 см -кулрангсифат, жигарранг, намлик даражаси кам, оғир қумоқ, карбонатли доғлар учрайди. Умуман олганда, тупроқда ўсимликни илдиз ва бошқа қисмларининг қолдиқлари кўп, тупроқ зичлашиши паст даражада, чиринди фақат тупроқнинг ҳайдов қисмида кўпроқ. Тажриба даласининг агрокимёвий таркиби 1.3-жадвалда келтирилган. 1.3-жадвалда Типик бўз тупроқларининг агрокимёвий хусусиятлари, 2007 йил. Тупроқ қатламлар и, см Умумий шохлари % Харакатчан шакллари, м/га Гум ус Азот Фосф ор Кали й N-NO 3 P 2 O 5 R 2 O 0 -30 0,91 0 0,069 0,85 1,20 18,5 29,1 29 0 30 - 50 0,78 0 0,068 0,70 1,00 12,0 18,1 17 0 Жадвал маълумотларига кўра типик бўз тупроқлар озиқа унсурларининг харкатчан шакллари билан кам даражада таъминланган. Тупроқнинг механик таркиби бўйича умумий тавсифнома 1.4 - жадвалда келтирилган. Типик бўз тупроқларда диаметри 0,05-0,01 мм бўлган заррачалар кўп миқдорни ташкил этади. Шунингдек, диаметри 0,005-0,001 мм бўлган заррачалар ҳам кўп миқдорни ташкил этиб, механик элементлар классификацияси бўйича IV гуруҳга мансуб бўлиб, чанг, майда заррачалар ҳамда лойқа заррачалар қатламига киради. Бу тупроқнинг физик хусусиятлари яхшилигидан далолат беради. Тупроқ заррачаларининг диаметри 0,01 мм дан кичик бўлган миқдори 41,4-45,7 % эканлигини ҳисобга олиб, типик бўз тупроқларни механик таркибига кўра классификацияланганда оғир қумоқли

тупроқларга мансублиги кузатилди.

1.4-жадвал Типик бўз тупроқларининг механик таркиби, 2007 йил Тупроқ қатламлари, см. Тупроқ заррачаларининг диаметри, мм. 0,2 5 0,25 - 0,1 0,1- 0,0 5 0,05 - 0,01 0,01 - 0,00 5 0,00 5- 0,00 1 0,00 1 0,01- физ ик лой 0-30 1,2 9 2,85 6,5 7 44,6 7 6,15 17,8 6 23,0 7 45,8 6 30-50 1,0 0 2,15 5,3 6 48,0 5 2,87 18,7 21,5 8 42,7 4 50-70 1,4 5 1,87 3,9 5 46,7 5 6,86 19,1 21,1 3 47,6 4 Иқлим шароити Фарғона водийсининг ўзига хос жиҳатлари, Ўзбекистоннинг бошқа вилоятларидан ажралиб туради. Бу ерда тоғ тизмалари яқин, тоғлардан оқиб тушувчи катта сув заҳиралари билан таъминланган. Тоғ тизмалари шимолдан кириб келадиган совуқ ҳаво оқимини тўсади ва турғун об-ҳаво билан таъминлайди ҳамда қиш ойларида ҳароратни абсолют ҳолатига тушишдан сақлайди. “Фарғона дарвозасидан” бостириб кирадиган чўлнинг қуруқ ҳаво массасини тоғдан тушадиган ҳаво оқими бир қанча юмшатади. Тажриба олиб борилган ҳудуднинг об-ҳаво шароити бўйича, “Қўқон Метеостанцияси маълумотларига қараганда (2.1-жадвал) ўртача йиллик ҳаво ҳарорати 13,7 0 С ни ташкил қилиб, максимал +25,1+27,4 0 С ни, минимал эса - 0,4- 1,6 0 С совуққача бўлади. Биринчи совуқ одатда октябр ойининг иккинчи ярмида тушади (ўртача муддат 21 октябр), сўнги совуқ март ойининг охирига тўғри келади. Фарғона вилоятининг ғарбий қисми шарқий қисмидан ёғингарчилик ва шамоллар сони жиҳатидан катта фарқ қилади. Қўқон гуруҳи ҳудудларида ўртача ёғин миқдори 90-100 мм ни ташкил қилади холос. Йил давомида ёғин- сочин бир хилда бўлмай, ноябрдан мартгача йиллик ёғиннинг 63 фоизи тушади. Ёз

ойларида ёғингарчилик деярли бўлмайди. 1 - Тажриба (2004-2006) ўтказилган йиллари об-ҳаво шароити йиллик ўртача ҳаво ҳарорати бўйича кўп йиллик маълумотларига яқин бўлди. Чигит экиш даврида ҳаво ҳарорати изланиш йилларига мутаносиб равишда 15,3; 16,3 ва 17,2 0 С ни ташкил қилиб, кўп йилликдан –0,7; +0,3 ва +1,2 0 С га фарқланди. Йилларнинг ўртача ҳаво ҳароратлари, кўп йилликка нисбатан 1,6; 1,6 ва 1,8 0 С ортиқ бўлганлиги кузатилди. Ёғин сочин миқдорлари апрел ойида кўп йилликдан 2004 йил 34,0 мм га кўп бўлган ҳолда, 2005-2006 йиллари 5,5 ва 7,1 мм га камроқ бўлганлиги кузатилди. Бундан кўриниб турибдики, 2005-2006 йилга нисбатан 2004 йилда ёғингарчилик миқдори бироз кўп бўлганлиги билан фарқланди. Бу маълумотлар 1 – иловада келтирилган. Айтиш жойизки, ғўзани амал даврида ҳавони фойдали ҳароратлар йиғиндиси йиллар бўйича ўртача кўп йилликдан 316,0; 512,0; ва 337,0 0 С га кўпроқ бўлганлиги билан фарқланди. Тажрибада тупроқ иқлим шароитларини бунчалик батафсил баён қилишимизга сабаб ўрганаётган саволлардан бири чигит экиш меъёрлари ҳамда стимуляторларни ғўзанинг ўсиши ва ривожланишига таъсири бўлганлиги сабабли албатта об-ҳавони ҳам ўрганиш талаб этилди. Умуман олганда 2004-2006 йиллар мобайнида об-ҳаво шароити кўп йилликка нисбатан исиқроқ келганлиги кузатилди. Ёғингагарчилик эса фақат 2004 йилда 2005-2006 йилларга ҳамда кўп йилликка нисбатан кўп бўлди. 2 - Тажриба ўтказилган 2007-2009 йиллар давомида табиий-иқлим шароитига оид маълумотлар Пахта селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадқиқот институтининг Оқ-қовоқ метеорология станциясидан олинди. (2 - илова) Ҳаво ҳарорати бўйича олинган маълумотларга кўра, январь ва февраль ойларида ҳаво ҳароратининг паст келиши 2008 йилда кузатилиб, кўрсаткичлар кўп йилликка нисбатан -8,0-2,9 0 С га паст бўлди. Қолган тажриба йилларида эса ушбу кўрсаткич кўп йилликка нисбатан 1,5-5,3 0 С юқори бўлганлиги кузатилди. Баҳорнинг дастлабки март ойида ҳаво ҳарорати 2007 - 2009 йилларда ўртача

8,7-14,3 0 С ни ташкил этиб, бу кўп йилликка нисбатан 0,9-6,5 0 С юқори бўлган бўлса, кейинги апрель, май ойларида ушбу кўрсаткич кўп йилликка яқин бўлди. Фақат 2009 йилнинг апрель ойида ҳавонинг ҳарорати 12,6 0 С ни ташкил этиб, кўп йилликка нисбатан 2,1 0 С паст бўлганлиги кузатилди. Бу эса чигитни ўз вақтида экиб ундириб олишга салбий таъсир этди. Таъкидлаш керакки, тажриба ўтказилган йиллар мобайнида фақатгина ёз ойларида ҳавонинг ҳарорати кўп йиллик кўрсаткичларга (июнда -25,3, июлда - 27,2, августда -25,3 0 С) яқин бўлиб, (2009 йилнинг июнь ойи бундан мустасно) кўрсаткичлар ойларга нисбатан ўртача, июнь ойида -24,4-28,9 0 С, июль ойида - 26,1-28,9 0 С, август ойида -25,4-27,1 0 С ни ташкил этди. Кузнинг дастлабки, сентябрь ойида ҳаво ҳарорати ўртача 20,0-21,6 0 С ни ташкил этиб, кўп йилликка нисбатан яқин бўлди -19,9 0 С. Лекин, 2007-2009 йилларнинг октябрь ойидаги ўртача ҳаво ҳарорати, кўп йиллик кўрсаткичларга нисбатан 1,7-3,2 0 С га юқори бўлган бўлса, 2007 йилда кўп йилликка нисбатан 3,0 0 С паст бўлганлиги кузатилди. 2. Изланишлар услублари ва лаборатория таҳлиллари 1- тажриба 2004-2006 йилларда Фарғона вилояти Бешариқ туманидаги Ғ.Рахимов МТП МЧЖ худуди “Анвар-раис” фермер хўжалиги даласида ўтказилган. Тажрибада ҳозирги кунда вилоятда катта майдонларга экилаётган ўрта толали С-6524 ғўза навининг 2 репродукцияли чигитлари экилган. Юқоридаги бўлимларда айтиб ўтилганидек, экиш схемаси ва ҳар бир уяга чигитни қанча тушишига ҳамда 1000 дона чигит вазнига боғлиқ ҳолда чигитни гектарига ҳақиқий экиш меъёрлари келиб чиқишини ҳисобга олиб, изланишларимизда ҳам чигит экиш меъёрлари экиш схемаси ва 1000 дона чигит вазни аниқланиб белгиланди [32]. Бунда С-6524 ғўза навининг чигитлари 1000 дона вазни ўрганилганда (лабораторияда ВЛКТ-500 тарозида тортилганда) ўртача 118 г бўлди. Тажрибада хисоб-китоблар натижасида 60 кг/га чигит экиш меъёрида 60х20 схемада ҳар бир уяга 6-7 дона, 45 кг/га чигит экиш меъёрида эса 4-5 донадан чигит тушди. Тажриба вариантлари 4 қайтариқда, 2 ярусда жойлаштирилди. Умумий

майдони 3360 м 2 ни ташкил этди. Дала тажрибасининг вариантлари 4 қатордан бўлиб, шундан ўртадаги 2 қаторида кузатув ва ҳисоблаш ишлари олиб

борилди, қолган 2 қатор ҳимоя қатори бўлиб ҳисобланди. Ҳар бир вариант узунлиги 25 м, эни 2,4 м ни, майдони 60 м 2 ни ташкил қилди. Ишлаб чиқариш тажрибалари Бешариқ туманидаги Зохир ва Анвар раис фермер хўжаликларда С-6524 ҳамда Андижон 35 ғўза навларида пахта дала майдонларида ўтказилди. Тажриба тизими 2.1-жадвалда келтирилган. Барча тадқиқот ишлари ПСУЕАИТИ да қабул қилинган «Методика проведения полевых и вегетационных опытов с хлопчатником» [45] услубий қўлланмаси асосида ўтказилган. 2.1-жадвал 1 - Тажриба тизими (2004 – 2006 йил). Т/р Тажриба вариантлари Чигитга ишлов бериш меъёрлари Чигит экиш меъёри, 60 кг/га 1. Назорат Ишлов берилмайди 2. Витавакс 200ФФ 5,0 л/т 3. Витавакс 200ФФ 6,0 л/т 4. Унум 1,0 мл/т 5. Унум 2,0 мл/т Чигит экиш меъёри, 45 кг/га 6. Назорат Ишлов берилмайди 7. Витавакс 200ФФ 5,0 л/т 8. Витавакс 200ФФ 6,0 л/т 9. Унум 1,0 мл/т 10. Унум 2,0 мл/т Ҳосилдорлик кўрсаткичларига математик ишлов бериш эса Б.А.Доспеховнинг «Методика полевога опыта» (М.:1985) қўлланмаси асосида дисперцион таҳлил услубида математик ишлов берилди. Шунингдек кимёвий моддаларни ишлатиш даврида “Ўсишни созловчи моддаларни давлат синовидан ўтказиш бўйича қисқача услубий кўрсатмалар”

(Москва, 1984) ва “Инсектицид, акарицид, биологик актив моддалар ва фунгицидларни синаш бўйича услубий кўрсатмалар” (Тошкент, 1994) дан фойдаланилди. Тажрибада барча агротехник тадбирлар тумандаги фермер хўжаликлари шароити учун қабул қилинган агротехник қоидалари асосида олиб борилди. 2- тажриба 2007-2009 йилларда олиб борилган бўлиб, Республика Навоий электрокимё заводида ишлаб чиқарилган Далпикс препаратининг ғўзанинг ўсиши, ривожланишини секинлаштиришга ҳосил тугунчаларини сақланиши ва ҳосилдорлигига таъсирини ўрганишдан иборат. Ушбу тажриба 2007-2009 йилалрда Ш.Абдуалимов билан биргаликда ПСУЕАИТИ нинг Марказий тажриба хўжалигида ўтказилган. Тажриба кичик майдончаларда, 3 ярусда жойлаштирилган, ҳар бир вариант майдони 36 м 2 , эни 2,4 м ва бўйи 15 м, ҳисоб майдони 18 м 2 . Тажрибада ўрта толали С-6524 ғўза нави экилган. Ушбу навни чилпиш муддатини 14-15 ҳосил шохи пайдо бўлганда ўтказишни Б.Алеев ва О.Ибрагимовлар (1998), кимёвий чилпишда 11-13 ҳосил шохи пайдо бўлганда Пикс ретарданти билан 1,5 л/га меъёрда ишлов бериш эса Ш.Абдуалимов (1995) томонидан тавсия этилган. 2 - Тажриба тизими (2007 – 2009 йил). 2.2-жадвал

Т/р Тажриба вариантлари номи ишлов бериш меъёрлари 1. Назорат Ишлов берилмайди 2. Қўлда чилпиш Қўлда чилпиш 3. Пикс 1,5 л/га 4. Далпикс 1,0 л/га 5. Далпикс 1,5 л/га 6. Далпикс 2,0 л/га Ҳар бир вариантнинг майдони 108 м 2 , шундан ҳисоблиси 54 м 2 ни ташкил этиб, уч такрорланишда олиб борилган. Тажриба майдонининг умумий ҳажми 0,64 га. Тажриба тизими 2.2-жадвалда келтирилган. Юқорида келтирилган препаратлар билан чигитга ишлов бериш (Биоэнергия) ва ғўзанинг шоналаш ҳамда гуллаш даврларида баргига ишчи эритма ҳолида сепиш ҳисобига амалга оширилди. Яъни препаратлар қўл мослама Автомакс ёрдамида сепилди. Бунда сув сарфи ғўза ривожи ва барг юзасини эътиборга олиб гектарига 300 литр хисобида белгиланган. Таъкидлаш жоизки, тажрибадаги андоза ЎзГуми препарати ҳамда карбамид асосидаги суспензияларни қўллашни мақбул меъёр ва муддатлари ПСУЕАИТИ тажрибаларида аниқланган ва тавсиялар берилган. Тажрибада кузатувлар ва лаборатория таҳлиллари ПСУЕАИТИ услубий қўлланмаси (2007) асосида олиб борилди. Ҳосилдорлик кўрсаткичларига Б.А.Доспехов (1985) услубига мувофиқ математик ишлов берилди. Шунингдек, кимёвий моддаларни ишлатиш даврида «Ўсишни созловчи моддаларни давлат синовидан ўтказиш бўйича қисқача услубий кўрсатмалар» (Москва, 1984) ва «Инсектицид, акарицид, биологик актив моддалар ва фунгицидларни синаш бўйича услубий кўрсатмалар» дан фойдаланилган. Лаборатория таҳлиллари ва биометрик кузатувлар. Агрокимёвий таҳлиллар Тупроқни дастлабки агрокимёвий хусусиятларини таҳлил қилишда «Методы агрохимических анализов почв и растений» қўлланмасидан

фойдаланилган. Тажрибаларни бошлашдан олдин даладан тупроқ намуналари ҳайдов (0 -30 см) ва ҳайдов ости (30 – 50 см) қатламларидан конверт усулида беш нуқтадан олиниб, чиринди миқдори И.В.Тюрин, умумий азот ва фосфор А.П.Гриценко, И.М.Мальцева, нитратли азот ионлактив усулда, ҳаракатчан фосфор ва алмашинувчи калий миқдори Б.П.Мачигин ва П.В.Протасов усулларида аниқланди.. Тупроқнинг мелиоратив ҳолати шўрланиш даражаси, сизот сувлари чуқурлиги, минерализацияси, механик таркиби (Методы агрохимических анализов почв и растении. – Т : 1977) аниқланди. Биометрик кузатувлар. Чигитнинг унуб чиқиши ҳар 2 – 3 кунда барча вариант ва қайтариқлардв 16,6 п.м. майдонда тўлиқ униб чиққан ниҳолларни санаш орқали аниқланди. Ниҳолларнинг илдиз чириш ва гоммоз касалликлари билан зарарланиши чигит тўлиқ униб чиққандан сўнг, уруғ барг ва чин барг даврида ҳар бир вариантда 100 дона ўсимлик ҳисобидаги барча қайтариқлар бўйича хисобланди. Июн, июл, август ва сентябр ойларининг биринчи кунларида ғўзанинг биологик холатини аниқлаш бўйича фенологик кузатувлар ёрлиқ (этикетка) осилган 50та ўсимликда ўтказилди. Бунда ғўзани ривожланиш даврларига мос холатда бош поя баландлиги, чин барглари, ҳосил шохлари, шоналар, гуллар, кўсарлар, шу жумладан очилган кўраклар сони ҳисоблаб борилди. Барг сатхи юзаси 2 қайтариқда ҳар бир вариантда 3 туп ўсимлик намуналаридан олиниб, шоналаш, гуллаш ва ўсув даври охирида тарозида тортиш А.А.Ничипорович усули билан аниқланди. Шунинг билан биргаликда ўсимлик қуруқ массаси тарозида тортиш усулида ўрганилди. Ғўзанинг гуллаши ва кўракларини очилиш динамикаси 100 дона ўсимлик ҳисобида ҳар бир қайтариқ ва вариантлар бўйича ўрганилди. Ҳар бир терим олдидан I ва III қайтариқлардан вариантлар бўйича пахта намуналари териб олиниб, бир кўсакдаги пахта вазни ва тола сифати, толани чиқиши, саноат нави, узилиш кучи, чизиқли зичлиги, нисбий узилиш кучи каби

кўрсаткичлари лаборатория шароитида ва ЛПС – 4 аппаратида таҳлил қилинди. Пахта ҳосили барча вариант ва қайтариқлар бўйича қўлда териб олиниб, гектар ҳисобига айлантирилди ва Б.А.Доспеховнинг “Методика полевога опыта” (М.:1985) қўлланмаси асосида дисперцион тахлил услубида математик ҳисоблар асосида ўрганилди. Чигит мойдорлиги ЯМР-спектроскопия усулида АМВ-1006 аппаратида аниқланди. Иқтисодий самарадорлик “Основаные положения определения экономической эффективности использования в сельском хозяйстве рузультатов НИР, новой техники и изобретений, рационализаторских предложений» (М.:1987) қўлланмаси асосида ҳисобланиб аниқланди. 4. Тажрибаларда қўлланилган стимуляторлар ва ўсишни созловчи моддаларнинг қисқача физик кимёвий тавсифи. Витавакс 200ФФ 34% ли сувли суспензия концентрати бўлиб, Буюк Британиянинг «Кромптон» (Юнироял кемикал) Реджистрейшнз компанияси тавсия этган, қизил рангли суюқлик, таркибида иккита фаол модда карбоксин ва тирам бўлганлиги туфайли, у кўп турдаги замбуруғларга қарши ҳимоя қилувчи ва қириб битирувчи таъсирга эга. Витавакс 200ФФ чигит унишини, кўчатларнинг ўсиши ва ривожланишни тезлатиб, экинларнинг эртароқ ва баравж етилишига ҳамда илдиз тармоғининг соғлом бўлишига имкон беради. Дорининг бу хусусияти, айниқса ҳаво ҳарорати кескин пасайганда, қурғоқчилик ёки ортиқча намлик шароитларида жуда муҳимдир. Атроф мухитга хавфсиз зарарлилиги иссиқ қонли хайвонларда каламушлар учун карбоксин ЛД 50 – 3820 мг/кг ва тирам ЛД 50 – 1800 мг/кг. Унум -0,12 г/л суюқлик, ўстирувчи, ҳосилни оширувчи стимулятор, таъсир этувчи моддаси арахидон кислотаси бўлиб, денгиз сув ўтларидан олинган. «Дека» Ўзбекистон-Россия қўшма корхонаси томонидан ишлаб чиқарилади. Унинг таркибида антиоксидант ва органик эритувчи мавжуд. Чигитга ишлов берилганда униб чиқишни тезлаштиради, барг юзаси кенгайиб, илдиз тизимини яхши ривожлантиради, ўсимликнинг қурғоқчиликка ва совуққа чидамлигини

оширади. Унум вегетация даврида сепилганда ўсимликнинг ноқулай шароитларга иммунитети кўчайиб, фитопатоген микроорганизмлар ва гербицидлар таъсирида зарарланишни камайтиради. Маҳсулот сифатини ошириб, эртаги пишиб етилишини, узоқ сақланишини таъминлайди, одамларга безарар (зарарлиги IV класс), балиқлар, фойдали ҳашоратлар ва асаларилар учун хавфсиз, тупроқда тўпланмайди, грунт сувларини зарарлантирмайди, фитотоксик хусусиятига эга эмас. Пикс-5 % ли пушти рангли сувли эритма, таъсир этувчи моддаси мепикват хлорид, Германиянинг БАСФ фирмаси томонидан ишлаб чиқарилади. Мепикват хлориднинг таъсир этувчи моддаси - 1,1 диметилпипиридин хлорид, оқ рангли ҳидсиз, заҳарлилиги иссиқ қонли ҳайвонлар учун ЛД 50 -6900 мг/кг, эриш нуқтаси 285 0 С, агрегат ҳолати сувда тез эрувчи қаттиқ майда кристалдир (Мадраимов, Шермухаммедов, Кузнецова ва б., 1991). Пикснинг формуласи С 7 H 16 Cl N. Пикснинг тупроқда барқарор ярим парчаланиш даври тахминан 2 ҳафта. Микрофлора ва тупроқнинг биологик фаоллги (реаперациялар ва нитрификация) бузилмайди. Тупроқ нафаси (СО 2 ажратилиши) хатто меъёри 112 марта оширилганда ҳам юз бермайди. Пикс ўсимликларга барги орқали сингади ва қолдиқ шаклда тўпланмайди (Абдуалимов 2015). Далпикс 5 % ли эритма, таъсир этувчи моддаси мепикват хлорид, рангсиз суюқлик. Далстон (Панама) фирмасининг лицензияси асосида Ўзбекистонда Навоий электрокимё корхонасида ишлаб чиқарилган. Ғўзани бўйига ва ёнига ўсишини тўхтатиш, кимёвий чилпиш учун ишлатилади. Кам заҳарли. 5. Тажрибаларда ўрганилган ғўза навларини биологик тавсифлари “Андижон-35” ғўза нави ПСУЕАИТИ Андижон филиалининг селекциячи олимлари томонидан (Ан-402 х Линия-90) х (Мусталенум х Андижон-13) ларини чатиштириш билан яратилган. 2007 йили Давлат реестрига киритилган. Андижон-35 навининг тупи цилиндрсимон шаклга эга, бўйи 110-120 см, амал

даври 122-125 кун, 2-типда шохланади, биринчи ҳосил шохи 6-7 бўғинда пайдо бўлади. Пояси мустаҳкам, ётмайди, поя ва барглари ўртача тукли. Барглари 3-5 бўлакли, гули ўртача, тож барглари оч сариқ. Кўсаги ўртача катталикда, овалсимон, чигити ўртача, тукли, кулранг. Толаси оқ рангли, битта кўсакдаги пахтасининг оғирлиги 6,0-6,2 г, 1000 дона чигит оғирлиги 119-125 г. Толасининг узунлиги 33,5-34,5 мм, нисбий узилиш узунлиги 27,6 г.к/текс, метрик рақами 5680-5780, тола чиқиши 36,0-37,0 фоиз, толанинг пишиқлиги 4,7-5,0 г/куч. Толаси V типга мансуб. Микронейри 4,7- 4,8. “С-6524” ғўза нави “ёввойи ПСУЕАИТИ каталог рақами 05152) пунктатум” ва 159-навини чатиштириш йўли билан ПСУЕАИТИ да В.А.Автономов, А.А.Автономов, В.Рыстаков, Т.Юлдашев, М.Сайдахметов, А.Шерматов ва А.Цыбалар томонидан яратилган. Нав 1988 йилдан бошлаб районлаштирилган. Тупи пирамидасимон, бўйи 110-120 см. Ҳосил шохлари 1,5 типга хос. Юқори агрофон шароитида учинчи ҳосил шохини ҳам пайдо қилади. Биринчи ҳосил шохлари 5-6 бўғинда пайдо бўлади. Барглари ўртача йирик, тукланган. Гули ўртача йирикликда, гултожбарглари ва чанги оч-сариқ рангда. Кўсагини шакли чўзинчоқ. Бир дона кўсак пахтасининг массаси 5,5-6,5 г. 1000 дона чигит массаси 125-135 г. Навнинг ўсув даври ўртача 125 кун. Толаси IV-типга мансуб. Тола узунлиги 34,0-35,2 мм, тола чиқими 33,5-34,5%. Вилтга чидамли, ҳосилдорлиги гектаридан 46,0 центнергача. 5. Тажриба даласида олиб борилган агротехнологик тадбирлар i. тажриба тизими. Пахтачиликда юқори ва сифатли ҳосил олишнинг асосий шартларидан бири агротехникани ўз вақтида ва сифатли ўтказиш билан боғлиқдир. 1-тажрибада барча агротехник тадбирлар туманда фермер хўжаликлари учун қабул қилинган агротехник қоидалар асосида ўтказилди [23, 136]. Шудгорлаш ишлари Т-4 тракторига тиркалган ПЯ-3-35 русумли плуг ёрдамида ҳар йили кузда 25-30 см чуқурликда ҳайдалди. Хўжалик шароитидан

келиб чиқиб айтиш жойизки, дала ўтлоқи соз тупроғи кучсиз шўрланганлиги сабабли ҳар йили қишда пол олиб яхоб суви берилди (5.1-жадвал). 5.1-жадвал Тажриба даласида ўтказилган агротехник тадбирлар, 2004 йил. № Ўтказилган агротехник тадбирлар Бажарилган ишлар муддати 1 2 3 4 5 1 . Маъдан ўғитлар солиш 13.11. 03 2 . Шудгорлаш 17.11. 03 3 . Ерни текислаш 7.12.0 3 4 . Пол олиш 15. 12. 03 5 . Биринчи яхоб суви бериш 3- 5.01.04 6 . Иккинчи яхоб сув бериш 1-5.02 7 . Пол бузиш 15.03 8 . Борона қилиш 28.03 9 . Чизеллаш 11.04 1 0. Мола босиш 12.04 1 1. Чигит экиш (қўлда ) 13.04 1 2. Яганалаш 4.05 1 3. Қатор ораларига ишлов бериш 24.04 28. 05 15. 06 12. 07. 7.0 8. 1 4. Чопиқ қилиш 27.04 24. 05 15. 06 9.0 7

1 5. Чуқур юмшатиш 2.05 1 6. Хашоратларга қарши кураш 4.6. 1 7. Ўғит солиш 14.05 5.0 6 2.0 7 1 8 Эгат олиш 14.05 5.0 6 2.0 7 7.0 8 1 9. Суғоришлар 7.06 3.0 7 25. 07 12. 08 2 0. Ўтоқ қилиш 4.08 2 1 Пахта ҳосилини териш 9.09 20. 09 12. 10 Тажриба даласини экишга тайёрлаш мақсадида ҳар йили март ойи охири, апрел ойининг бошларида барона, чизел қилиниб мола босилди ва экиш олди агротехник тадбирлари сифатли қилиб ўтказилди. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтамизки, 1-тажрибада 60 ва 45 кг/га меъёрлардаги тукли чигитларни юқорида баён қилинганидек бу тизимда экилганда ҳар бир уяга 60 кг/га экилганда 6-7 дона, 45 кг/га экилганда 4-5 донани ташкил қилган бўлса, 16.6 п.м. майдонда эса 60 кг/га меъёрда чигит экилганда ўртача 500 донадан, 45 кг/га меъёрда 375 донадан зиёдроқ чигит тушди. Ғўзани ўсиши –ривожланиши даври мобайнида қатор ораларига 5 марта ишлов берилиб, бегона ўтларга қарши 4 мартагача қўл чопиғи ўтказилган бўлса, 1 марта касаллик ва зараркунандаларга қарши кураш чоралари ўтказилди. Маъдан ўғитлар гектарига соф ҳолда N-200; P 2 O 5 -140; K 2 O-100 кг/га меъёрда қўлланилиб тавсияларга мувофиқ, фосфор ва калийни 70 ва 50% қисмини шудгордан олдин ноябр-декабр ойларида қолганлари эса ғўзани шоналаш ва гуллаш даврларида, азотли ўғитлар эса ғўзани 2-4 чинбарг даврида, шоналаш ва гуллаш даврларида мутаносиб равишда 50-75-75 кг/га меъёрларда қўлланилди ва пахта ҳосили 3 та теримда йиғиб олинди.

1- тажриба даласида олиб борилган (типик бўз тупроқ) агротехник тадбирлари хўжаликда жорий қилинган шароит билан бир хил қилиб олинди. Ўсимликларнинг амал даврида маъдан ўғитлар N-200; P 2 O 5 -140; K 2 O-100 кг/га меъёрда қўлланилиб, 1 марта ягоналаш, 2-3 марта чопиқ, 3-6 марта қатор орасига ишлов, 2-5 марта суғориш, 2-3 марта озиқлантириш, 2-3 марта қишлоқ хўжалик зараркунандаларига қарши кураш, ва 1 марта янги ўрганилаётган Далпикс ғамда ПИКС препаратларини ғўзани чилпишда қўллаш тадбирлари ўтказилди. Таъкидлаш жойизки, тадқиқот йиллари ҳар иккала тупроқ шароитларида ҳам кузни мақбул келганидан пахта ҳосили эрта муддатларда 3 ва 2 теримда йиғиб олинди. Тажрибаларда ўтказилган агротехник тадбирлар рўйхати 4-6 иловаларда келтирилган.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Абдуалимов Ш., Витавакс 200ФФ нинг чигит униб чиқиши ва пахта ҳосилига таъсири // Пахтачилик ва дончилик. –Тошкент, 2000. -№ 3-4. –Б. 3-4. 2. Абдуалимов Ш. Результаты поиска новых стимуляторов роста хлопчатника. // Пахтачилик ва дончилик. – Тошкент, 2002. - №1. - Б. 25- 26. 3. Абдуалимов Ш., Тожиев М., Тожиев К.М. Туксизлантирилган чигит пахта ҳосилдорлигини оширади // Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги журнали. – Тошкент, 2002. - №3. Б. 44-45. 4. Абдуалимов Ш., Тожиев М., Тожиев К., Муҳаммадиев Б., Воҳидов С. Витавакс 200ФФ ғўзада қўллаш бўйича тавсиялар. – Тошкент, 2003. -Б. 4- 5. 5. Абдуалимов Ш., Раҳмонқулов С. Ғўза ривожини мувофиқлаштиришда кимёвий фаол моддаларнинг аҳамияти. // Пахтачилик ва дончиликни ривожлантириш муаммолари: Ҳалқаро илмий амалий конференция маърузалари асосидаги мақолалар тўплами. – Тошкент: ЎзПИТИ, 2004.- Б. 202.

O'xshashlar

Пахтачилик ва пахта хом ашёси тўғрисида маълумотлар

Илмий тадқиқот ишларида дала ва ишлаб чиқариш тажрибаларини қўйиш. Дала тажрибаларини ўтказиш услуби асосида ўтказишни ўрганиш

Усимликларнинг яшаш шароитлари ва дехкончиликнинг асосий конунлари

Дон экинларининг ривожланиши ва ташқи мухит шароитлари

Пахтачиликнинг халқ хўжалигидаги ахамияти.республикамизнинг пахтачилик бўйича дунёда тутган ўрни