Sug’oriladigan erlarda botq’oq’lanish va sho’rlanishga karshi ko’rash choralari. Drenaj - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Sug’oriladigan erlarda botq’oq’lanish va sho’rlanishga karshi ko’rash choralari. Drenaj

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51 KB

Ko'chirib olish

Sug’oriladigan erlarda botq’oq’lanish va sho’rlanishga karshi ko’rash choralari. Drenaj Reja: 1) Tuproq’ sho’rlanishi haqida umumiy ma'lumot. 2) Sho’rlanish va botq’oq’lanish sabablari. 3) Sho’rlanish va botq’oq’lanishga karshi ko’rash. 4) Kapital sho’r yuvish. 5) Sug’oriladigan erlarda drenaj.

Tuproq’ning sho’rlanishi erigan yo ki yutilgan tuzlarning tuproq’aktiv qatlamida ortiqcha to’planib kolishi bo’lib, u o’simlikka salbiy ta'sir ko’rsatadi, hosilining sifatini pasaytiradi va miqdorini kamaytiradi. Sho’rlangan erlar cho’l,yarim cho’l va dasht zonalarida,ya'ni bug’lanish atmosfera eg’inlarida ortiqbo’lgan erlarda tarkalgan . Birlamchi sho’rlanish deb - quruqcho’lda sodir bo’ladigan tuproq’hosil bo’lish jaraenida tuz to’planishiga aytiladi. Ikkilamchi sho’rlanish esa cho’lda tuproq hosil bo’lish davrida dexqonchiliqtizimini norasional tashkil qilinganligi natijasida tuproq’da tuz to’planish natijasida yuzaga keladi. Sho’rlangan erlar maydoni shimoldan janubga qarab orta boshlaydi. Gumid ( ortiqcha namgarchiliq) zonalarda sho’rlangan erlar deyarli yuk,cho’l zonasida esa ko’p uchraydi : masalan, Kizilqum massivida 200 ming ga ko’proqer sho’rlangan. Sug’orish natijasida maydonlarning tabiiy, suv va tuz muvozanati o’zgaradi. Bunga sabab ,katta miqdordagi filtrasiya va sug’orish suvlarining dalalarga oqib kelishidir. Tuz muvozanati salbiy tomonga o’zgarishi kuzatiladi, chunki er ustiga yaqin tuproq’-grunt suvlarining bug’lanishi natijasida tuproq’ yuza qatlamida tuzlar to’plana boshlaydi. Sug’orish erlarining sho’rlanishi jaxonda ko’pgina mamlakatlarda kuzatiladi, masalan, Argentina, Avstraliya, Braziliya, Eron, Irok, Xindiston, Xitoy, AKSh, Suriya va boshqalar. Markaziy Osieda bug’lanish maydonlarining 45 % ya'ni,yarmiga yaqini Kavkaz ortida 35 - 40 %,shimoliy Kavkazda esa 25-30 % sho’rlangan . Eng zararli tuzlarga sodali sho’rlanish kiradi. Zararli tuzlar qatoriga Na2CO3, Na2SO4, NaCl, MgCl2, MgSO4, va CaCl2 larni kushish mumkin. Tuproq’larda tuzlar to’planish jaraenini analiz qilish va ularga karshi ko’rash choralarini ishlab chiqish uchun sizot suvlarining kritik mineralizasiyasi va minerallashgan sizot suvlarining kritik chuqurligini urnatish lozim. Sizot suvlarining kritik mineralizasiyasi deb - sizot suvlaridan er yuzasiga qarab tarkalgan kapillyarlardan tuproq’sho’rlanishini va yoki nlarni halok bo’lishga olib keladigan miqdordan katta kiymatga aytiladi. Xlor - sulfatli turdagi

sizot suvlari uchun ular 2-3 g/l ni, sodali sizot suvlari uchun 0,7...1 g/l ni tashkil etadi. Sho’rlangan erlarda meliorativ tadbirlar o’tqazishda sizot suvlarining kritik minerializasiyasidan kichik kiymatgacha chuchuklashtiriladi. Minerallashgan sizot suvlarining kritik chuqurligi deyilganda sizot suvlari sathidan er yuzasiga tomon tarkalgan kapilyarlarning tuproq’larda tuz to’planishiga va o’simliklar halok bo’lishiga olib keladigan joylashish chuqurligi tushuniladi. Bu kritik chuqurlik tuproq’larning mexaniqtarkibiga, bug’lanish miqdori va jadalligiga va boshqa tabiiy faktorlarga bog’liq. Taxminan gil va og’ir qumoqtuproq’uchun 3...3,5 m, o’rta qumoqtuproq’uchun 2,5...3,0 m, engil tuproq’lar, qumoqva qum tuproq’lar uchun esa 2...2,5 m qabul qilish mumkin. Meliorativ tadbir utkazilganda SSSni vegetasiya davomida kritik chuqurligini pastda ushlab turish kerak. Sug’orish tizimlarini loyihalash paytida suv va tuz rejimlarini prognoz qilishga ehtiej paydo bo’ladi. Prognoz qilish vazifasiga quyidagilar kiradi: - tabiiy shart-sharoitlarda suv va tuz rejimini belgilaydigan asosiy faktorlarni baholash. - sizot suvi rejimi hisobi va ularning mineralizasiyasining o’zgarib turishi. - loyihaviy sharoitlarda tuproq’dagi tuz zaxirasi o’zgarib turishi va ular asosida meliorativ tadbirlar tarkibini urnatish. - zovurlashtirishning rasional uslublarini tanlash, meliorativ tadbirlarni tarkibini optimallashtirish, zovur parametrlarini , sho’r yuvishning, ximiyaviy melioratsiyaning optimal variantlarini topish. Suv va tuz rejimi quyidagi uslublarning biri erdamida prognoz qilinishi mumkin: a) suv va tuz muvozanatlar tenglamalarini echishga asoslangan muvozanat uslubi ; b) sizot suvi xarakati yoki tuzlar kuchishi tenglamalarini echishda olingan nazariy formulalar erdamida; v) filtrasiya oqimlarini modellashtirish erdamida. Sug’oriladigan massivning umumiy suv balansi quyidagicha bo’ladi:

P q Е И О О П П B O W W W W c               2 1 1 3 2 1 2 (1.24) bu erda (W1, (W2, (W3 - karalaetgan davrda er usti, tuproq’va gurunt suvlarining zaxirasini o’zgarishi ; Os- atmosfera eg’inlari ; В - sug’orish massiviga berilgan suv miqdori ; П 1, О 1 - ер usti suvlarning oqib kelishi va oqib ketishi ; П 2, О 2 - sizot suvlarining oqib kelishi va oqib ketishi ; И - suv yuzasidagi bug’lanish ; Е - tuproq’ustidan bug’lanish va transpirasiya ; q - drenaj oqimi ; Р - birinchi va ikkinchi qatlamlarning o’zaro suv almashinuvi . Suv balansi tenglamalar analizi balansning asosiy kirish va chiqish q’ismlarini aniqlash uchun kerak bo’ladi va bular SSS ko’tarilishini hisoblashda bevosita ishlatiladi. Tuzlarning tuproq’va sizot suvlaridagi balans tenglamasi soddalashgan holda quyidagicha bo’ladi: др от n op S S S S S      (1.25) bu erda: (S - tuz zahiralarining o’zgarishi; S ор - sug’orish suvlari bilan birga keladigan tuzlar; Sn - Yer osti suvlari bilan keladigan tuzlar; S от - Yer usti suvlari bilan keladigan tuzlar; S др - drenaj suvlari bilan oqib keladigan tuzlar; Keltirilgan tenglama er yuzasidan suv utkazmaydigan qatlamgacha bo’lgan qalinlikda tuz to’planishini xarakterlaydi. Birok umumiy tuz zapaslari o’zgarmagan holda qatlamlar o’rtasida o’zaro tuz almashinuvini va yuqori bug’lanish natijasida gorizontlarda tuz to’planishini xarakterlaydi maxsus hisoblar natijasida aniqlash kerak bo’ladi. Sho’rlangan erlar tuproq’eritmalarida ortiqcha tuz tarkibiga ega bo’lgan sho’rxok va sho’rxokli tuproq’larga va tuproq’ singdirish

majmuida ortiqcha natriyga ega sho’rtob va sho’rtobli sho’rlanishli erlarga bo’linadi. Sho’rxok va sho’rxokli sho’rlanishli erlar xlorning tuzlar umumiy tarkibiga nisbatiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: xlorli 0,4 % dan katta sulfat-xlorli 0,25...0,4 % xlorli-sulfatli 0,12...0,25% sulfatli 0,12 % dan kichik Sho’rlanish darajasiga qarab quyidagi klassifikasiyalar mavjud: sho’rlanmagan kuchsiz sho’rlangan o’rtacha kuchli sho’rxok (uta kuchli) Sho’rlangan erlarni yaxshilash uchun meliorativ usulllar quyidagilar: agrotexnikaviy biologik ximiyaviy gidrotexnikaviy Ammo sho’rlanish va botq’oq’lanishga ko’rashning asosiy tadbiri bo’lib, gidrotexnikaviy usullardan biri bo’lgan drenaj hisoblanadi. Fakat drenaj mavjud bo’lgan holdagina qolgan usullar etarli samara berishi mumkin. Agrotexnikaviy usulda sho’rlangan erlarda chuqur er xaydash, qum solish, chuqur yumshatish kabilar ishlatiladi. Bular tuproq’ning suv o’tkazuvchanligini yaxshilaydi, tuproq’ning tuzli qatlamini yumshatib uning strukturasini yaxshilaydi. Mexaniqtadbirlarga ko’ra og’ir tuproq’larda yuza qatlamning o’tkazuvchanligini yaxshilash uchun qum solinadi. Biologik usulga - o’zlashtirilgan sho’rlangan erlarda fitomeliorativ sifatida foydalaniladigan q’ishloq’xo’jalik yoki nlarini eqish va organiqug’itlar solish kiradi. Bu usullar tuproq’, suv, havo o’tqazishini yaxshilaydi va o’simlik koldiklari

chiriganda kerakli uglyoki slota ajralib chikadi. Tuproq’ustida o’simliklar soyasi bug’lanishni kamaytiradi bundan tashqari almashlab eqishni shu joy uchun tug’ri tanlash katta ahamiyatga ega. Ximiyaviy usulda tuproq’qa turli ximiyaviy meliorantlar solinadi. Singdirilgan natriy ionlari kal'siy ionlari bilan sikib chiqarilib, erkin soda neytrallashtiriladi. Gidrotexnik usul - barcha usullar ichida eng samarali hisoblanib, doimiy drenaj asosida sho’r yuvishni uz ichiga oladi. Birinchi davrda kapital sho’r yuvish va ximiyaviy melioratsiya qo’llaniladi, sungra etarlicha sho’r yuvilib, mineralizasiya kamaytirilgach, ekspluatasiya davrida takomillashgan sug’orish texnikasi va drenaj asosida yuvuvchi sug’orish rejimidan foydalaniladi. Agar tuproq’kuchli sho’rlangan va 1 m chuqurlikda 0,01...0,02 % xlor bo’lsa, sho’r yuvish nazarda to’tiladi. Buning uchun sug’orish bostirib sug’orish usulida olib boriladi va tuzlarni tulik eritadigan hamda ularni kuyi zonalarga yoki drenajga tushirib yuboradigan suv miqdori beriladi. 1 ga erdan ortiqcha tuzlarni yuvib ketish uchun kerak bo’ladigan suv miqdori sho’r yuvish me'eri (normasi) deyiladi. Sho’r yuvish normasi asosan sho’rlanish darajasi, tuproq’ning suv fizikaviy xossalari, SSS va boshqa faktlarga bog’liq. Sho’r yuvish normasi ikkita tashkil etuvchidan iborat bo’ladi: kichik nam sigimi, tuproq’faol qatlamini darajasiga tuyintirish uchun va drenajda ortiqcha erigan tuzlarni tushirib yuborish uchun kerak bo’ladigan suv xajmi. Sho’r yuvish normasi 2000 dan ...15000 m3/ ga bo’lishi mumkin. Katta sho’r yuvish normasi berish sholi yoki ni bilan birga olib borish tavsiya etiladi. 1 m chuqurlikdagi tuproq’sho’rini yuvish uchun Volobuev V.R. formulasidan foydalanish mumkin: 2 1 . lg. 10000 S S М юш   (1.26) α - tuproq’ mexaniqtarkibiga va sho’rlanish darajasiga bog’liqkoeffisient. S 1 va S 2 - dastlabki va yo’l qo’yiladigan tuzlar tarkibi, tuproq’massasiga

nisbatan %da . Sho’r yuvishni odatda kuz paytida amalga oshirish kerak, chunki bug’lanish kam va sizot suvlari sathi chuqur joylashgan bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Axmedov X.A. Zax q’ochirish melioratsiyasi. Toshkent., «O’kituvchi»., 1975. 2.Axmedov X.A. Sug’orish melioratsiyasi. Toshkent., «O’kituvchi»., 1977. 3.Kostyakov A.N. Osnov meliorasii. M., «Seldxozizdat», 1960. 4.Raximbaev F.M. Shukurlaev X.I. «Zax q’ochirish melioratsiyasi»., Toshkent., «Mehnat»., 1996 . 5.Raximbaev F.M. Hamidov M.X. «Q’ishloq’ xo’jalik melioratsiyasi»., Toshkent., «Mehnat», 1996 .

O'xshashlar

Kanallardagi suv isrofi va unga karshi ko’rash choralari

Zax qochirish myeliorasiyasining rivojlanish tarixi va uning asosiy vazifalari

Vertikal drenaj konstruksiyasi va hisobi

Q’ishloq’xo’jaligi melioratsiyasi fani, Respublikamiz taraqqiyotida uning tutgan o’rni.

Zax qochirish usullari va vositalari