Sabzavot ekinlari ko`chatlarini payvandlash - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Sabzavot ekinlari ko`chatlarini payvandlash

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

425.5 KB

Ko'chirib olish

Sabzavot ekinlari ko`chatlarini payvandlash Reja: 1. Sabzavot ekinlari ko`chatlarini payvandlash xususiyatlari 2. Sabzavot ekinlari ko`chatlarini payvandlash texnologiyasi

Sabzavot ekinlari ko`chatlarini payvandlash xususiyatlari O`simliklarni payvandlash bog`dorchilikda qadimdan qo`llanilgan. Eramizdan bir necha ming yil ilgari Xitoyda daraxtlar payvand qilingan, qadimgi Rim yozuvchisi Katon o`zining «Dehqonchilik to`g`risida» nomli asarida nok, olma, olxo`ri va zaytunni payvandlashni to`g`ri o`tkazish bo`yicha ko`rsatmalar bergan. Biroq payvandlashning ilmiy, amaliy asoslanishi XVIII o`rtalariga to`g`ri keladi. XIX asrning ikkinchi yarimida Ch.Darvin payvand qilingan o`simliklarni o`zgarishini aniqladi xamda katta eksperimental manbalarini yig`di va keng miqyosda ishlab chiqdi. Fransuz olimi Lyusyen Daniyel ellik yildan ortiq payvanlash bilan shug`ullandi. Uning tajribalarida payvandlash natijasida o`simliklarni ayrim belgilari avlodlarga o`tishi aniqlandi va natijada o`simliklar organizmini yangi shaklllari paydo bo`la boshladi. Payvandlash usuli qadimgi Rim va o`rta asr mualliflarining qo`lyozmalaridan keng yoritib kelingan. Teofrastning «O`simliklar tarixi» maqolasidan habar qilinishicha, birinchi bo`lib payvandlash usuliga finlandiyaliklar asos solgan bo`lib, ulardan bu usul karfogenlarga olib o`tilgan. G`arbiy Yevropada, Janubiy-sharqiy va Osiyoda sabzavot ko`chatlarini payvandlash usulidan keng qo`llanishi natijasida bu usulga bo`lgan qiziqish so`nggi yillarda ortdi. Janubiy Koreya, Xitoy, Yaponiyada tarvuzni qariyb 95 foizi, ochiq maydonlarga ekiladigan bodringni 50 foizi va himoyalangan yerlarda esa 30 foizi payvandlanib yetishtirilmoqda. Yevropa mamlakatlarida, ayniqsa Niderlandiyada payvandlash usulidan keng foydalanilmoqda.

Rossiyaning Leningrad viloyati ob-xavosi seryomg`ir bo`lib, yoz oylarida issiqsevar sabzavotlar uchun issiqlik yetarli darajada bo`lmay sernam, o`simliklar turli zamburug`li, bakteriyali va virusli kasalliklari bilan kasallanadi. Ayniqsa ushbu sharoitda ildiz tizimi ko`p zararlanadi va natijada chirish kasalligi ko`payadi. Shuning uchun payvandlash usullaridan ekinlarni sovuqqa chidamliligini oshirish, turli hildagi kasallikdan saqlash maqsadida foydalanilmoqda. Olimlar fikricha, Rossiyada pomidorni kartoshka, qalampir, baqlajon, fizalis, marginatum, tamaki va boshqa ekinlarga payvand qilinganligi ma’lum. Buning natijasida vegetativ duragaylar olinmagan bo`lsada, avlodlarda o`zgarishlar bo`lmay asosiy o`zgarishlar sitologik, ya’ni noirsiy tabiatga ega bo`lgan. Sabzavot ko`chatlarini payvandlash usuli Rossiya va Ukrainada birinchi bo`lib ishlab chiqilganligiga qaramasdan, ishlab chiqarishda keng foydalanilmadi, lekin ularni o`rganish bo`yicha tajribalar shu kunlarda ham olib borilmoqda. O`rta yer dengizi xududida suv ta’minoti chegaralanganligi sug`orilavdigan dexqonchilikning asosiy muammolaridan biri hisoblanadi. Payvandlash qurg`oqchilikka chidamlilikni kuchaytiradi, suvga talabchan o`simliklardan samarali foydalanish va o`simliklarni yaxshi o`suvini ta’minlaydi. Mevalarning sifat ko`rsatgichlari, jumladan quruq modda va umumiy eriydigan quruq moddalarining miqdori payvandlangan tarvuzlarda payvandlanmagan o`simliklarga nisbatan bir hil bo`lgan bo`lsa, titrlangan kislotaning konsentratsiyasi, kaliy va magniy miqdorlari sezilarli darajada yaxshilangan. Payvandlangan o`simliklarda xosilni ortib borishi asosan oziqlanish holatining yaxshilanishi va suvning yuqori assimilyatsiyasi hamda tuproqdan CO2 so`rilishi natijasida namoyon bo`lgan . Payvandlash alohida usul deb atalib, tirik o`simlikni bir qismi yoki bo`lagi, ikkinchi o`simlikning to`qimasiga o`tkazish orqali kelgusida bu ikki invididuumlar ajralmas bir yaxlit organizm shakliga aylanishiga aytiladi. Payvandust sifatida noqulay iqlim sharoitlariga chidamli navlar va turlarda foydalaniladi. Payvandlashda payvandust hamda payvandtaglarni to`qimalari bir-biriga to`g`ri kelishi ular yaxshi, tez tutib ketishini ta’minlaydi. Payvandtag o`zining iliz qismi orqali payvandustni oziqa moddalari bilan ta’minlasa, o`z navbatida payvandust fotosintez

jarayonida barglarda hosil bo`lgan organik moddalarni o`simliklarni barcha a’zolariga taqsimlaydi, shuning uchun xam ular chambarchas bog`liqdir. Ko`chatlarni payvandlash- o`simliklarni noqulay iqlim sharoitlariga chidamligini oshiradigan hamda o`simliklarni ko`paytirish usullaridan biridir. Bu usulni sabzavot ekinlari uchun faqat XX asrda ishlab chiqilidi va undan foydalanish boshlandi. Payvandlashda o`simliklarni bo`laklarini bir-biriga birlashtirish orqali to`qimalarni regeneratsiya (to`qimalarni qayta tiklash) natijasida ular yaxlit bir o`simlik bo`lib shakllanadi. Bunda kombinatsiyalangan o`simlikning ildiz sistemasini rivojlantiradigan qismi «payvandtag», unga biriktiriladigan qismi esa «payvandust» deb yuritiladi. Sabzavot ko`chatlarini tayyorlashda payvandtagni ta’siri natijasida payvandustni o`sish hamda rivojlanishi jadallashib, maxsulot sifati hamda hosildorligi ortadi bu bilan geterozis holati kuzatilishi takidlangan. Olimlarning fikricha,ochiq maydonda yetishtirilgan yaxshi rivojlangan ildiz sistemasiga ega bo`lgan ekin turlardan, jumladan: qovoq, bodring, qovun, tarvuz, pomidor va baqlajon ekinlaridan payvandtag sifatida foydalanish natijasida yuqori va barqaror hosil berishi aniqlangan. Pomidorni ko`chatini tayyorlashda qimmatli navlarini noqulay bo`lgan iqlim sharoitlariga moslashadigan ildiz chirish kasalligi bilan zararlanmaydigan pomidorni yovvoyi shakllariga payvand qilinadi. Payvandlashni muvafaqiyatli o`tkazishni asosiy sharoitlaridan biri payvandust va payvandtagning to`qimalarini bir-biriga mosligi bo`lib, ularni tez va yaxshi tutib ketishini ta’minlab beradi. Payvandtag o`zining ildiz sistemasi orqali payvandustni oziqa elementlari bilan ta’minlaydi, payvandust esa o`z navbatida fotosintez jarayonida barcha o`simlikni barglarda sintezlashgan organik moddalar bilan oziqlantiradi. Shunday qilib, payvantag va payvandust bir-biriga ijobiy ravishda ta’sir ko`rsatadi . Qovoqdosh sabzavotlarda boshqa ekinlar kabi payvandlangan o`simliklarda o`zgarishlar sodir bo`ladi. Ko`chatlarni payvandlash yordamida u yoki bu payvandlangan komponentlarni dominant belgilarini boshqarish mumkin. Bundan tashqari qovoqdosh ekinlar ko`chatlarini payvandlash tarvuz, qovun va bodring

o`simliklaridan yuqori hosil olish, qimmatli seleksion nav namunalarini ko`paytirishni tezlashtirish uchun agrotexnik tadbir sifatida qo`llaniladi. Ma’lumki, sabzavot ekinlarini eng ko`p zarar yetkazadigan fuzarioz so`lish (Fusatrium oxysporum Schlecht. var. vasinfectum (Atk.) Sn. Et Hans.), makrosporioz (Macrosporium solani Ell. Et Mart.), kladosporioz (Cladosporium fulvum Slu), mozaika (Solanum virus) va vertitsillyoz so`lish (Verticillium albo- atrum Reinke et Berth.) kasalliklari hisoblanadi. Zararkunandalardan esa oqqanot (Bemicia tabaci), shira (Aphidae), nematoda (Nematode), ko`sak qurti (Heliothis jbsoliata F.) va minior pashshasi (Acarina) eng ko`p zarak yetkazadi. Sabzavot ko`chatlarini payvandlash natijasida fuzarioz vilt kasalligining (Fuzarium oxisporum f. sp. melonis) 1 va 2 ko`rinishlariga chidamligini ko`rsatdi. Payvandlash texnologiyasini qo`llash mevalarning sifatiga va oziq moddalarning miqdoriga ijbiy ta’sir ko`rsatganligi qayd etildi. Payvandlangan qovun ko`chatida fuzariozning 1 va 2 ko`rinishlarini (Fusarium oxysporum f. sp. melonis va Didymella bryoniae) nazorat etishda samarali usulidir, ayniqsa chidamsiz navlarini qovoqqa payvanlaganda yaqqol namoyon bo`lgan. Hozirda ayrim davlatlarda pomidorni payvandtag sifatida olinib unga baqlajon payvand qilinmoqda. Baqlajonning chidamli payvandtagiga payvandlash natijasida vilt (Verticillium dahliae and meloidogyne incognita) kasalliklariga chidamliligi va xosildorligining oshganligi qayd etiladi. M. Dotsenko (2011) internet saytida bodringni qanday qilib qovoqqa payvand qilish kerakligi va qovoq xamda kovoqcha (kabachka) ga bodringni payvandlash usullari xaqida ma’lumot beradi. Payvantag sifatida qovoqni yirik mevali Voljskaya seraya 92, Gribovskaya Zimniy va boshqa, qattiq po`stli qovoqdan Mozoleyevskaya 49, Ukrainskiy mnogoplodniy va muskat qovoqdan Vitaminnaya va Perexvatka mestnaya kabi navlardan foydalanishni ta’kidlaydi. Respublikamizda sabzavot ekinlarini xosildorligini va mahsulot sifatini oshirishda payvandlash usulini qo`llash istiqbolli xisoblanadi. Sababi bodring,

tarvuz, qovoq va qovun ekinlarini kasalliklar va xashoratlardan zararlanishini oldini olishda bu usul ahamiyatlidir . Sabzavot ekinlari ko`chatlarini payvandlash texnologiyasi. Sabzavotlarni payvandlash usullarini amalga oshirish texnikasi juda murakkab bo`lishiga qaramay payvandlash ko`p mexnatni talab qilmaydi. Bir ishchi sakkiz soatlik ish kuni davri davomida 800-1000 ta (bodring, pomidor, baqlajon) ko`chatini payvandlashi mumkin. Payvandlangan ko`chatlarni dastlabki bir xafta davomida maxsus sharoitga ega joylarda nazoratga olish va keyingi qarovi esa oddiy bodring, pomidor va baqlajon ko`chatlarini yetishtirish kabidir. Lekin ko`chatlarning tutib ketishi darajasi pomidor va baqlajonda ko`proq, bodringda kamroqdir. Sabzavotlarni ko`chatini payvandlash uchun payvandust va payvandtag ko`rsatgichlarini o`rganish ya’ni maqbul poya diametri va balandligini aniqlash muximdir. Sabzavotlar urug`larini mart oyining oxiri aprel oyining boshlarida ekilganda aprel oyi oxirida ekilganlariga nisbatan yaxshi ko`rsatgichlarga ega ekanligi qayd etiladi, bu esa havo va tuproq haroratining (+25…+30 0S va undan yuqori) oshishi bilan bog`liq bo`lib, payvandlangan nixollarni tutib ketishiga salbiy ta’sir etadi. Ko`chatlarni payvandlashda sifatli urug`lardan foydalanish kerak, aks holda nixollarning turli-tumanligi, ayrim o`simliklarning rivojlanishi orqada qolishiga olib keladi. Bu albatta nixollarni yetiltirish uchun qo`shimcha xarajatlarni talab qiladi. Payvandlash texnikasi havo va tuproq harorati xamda namligi bo`yicha qat’iy sharoitni hamda nixollarni chiniqtirish uchun vaqt muddatlariga to`liq amal qilishni talab qiladi. Sabzavot ko`chatlarini payvandlashning bir necha usullari mavjud: iskana, ulash, unib chiqqan urug`larni qo`yish, tuganak qismlari va ularning ko`zchalari bilan, yaqinlashtirish. Keng tarqalgan usullardan biri iskana payvanddir. Payvandlash uchun ko`chatlarni tayorlash odatdagi ko`chat yetishtirish usuli bo`yicha amalga oshiriladi. O.V. Yurina (1986) bergan ma’lumotlarida qovoqdosh sabzavotlarni payvandlashning bir necha usullarini tushuntirib o`tadi. Bulardan payvantagni yon tomonidan kesib ulash (SP. Lebedova usuli), payvantag va payvandustni naycha orqali ulash, payvandustni qoziqcha shaklda ulash, iskana payvand, yonma-yon yaqinlashtirib payvandlash, changlangan gulni

payvandlash (Gribovskiy nomli sabzavot seleksiyasi tayanch punkti usuli) va pishmagan mevani (SP. Nazarov usuli) payvandlash usullaridir. R.F.Mavlyanova, SA.Yunusov (2014) lar ma’lumotlariga ko`ra O`zbekistonda bodringni qovoqqa payvandlashning 4 ta usuli qo`llab ko`rilgan: 1. Payvantag va payvandust poyasini 300 qiyalikda kesib ustma-ust ulash. 2. Payvantag poyasini o`rtasidan kesib payvandustni iskana shaklda payvandlash. 3. Payvantag va payvandustni yonma yon qilib poyasini yon tomondan kesib ulash. 4. Payvantagni ko`ndalang 900 kesib o`rtasiga payvandustni qoziqcha shaklda ulash usullari (rasm ). Olimlar fikricha, sabzavot ko`chatlarini payvandlashda payvandust va payvandtagni bir xil sifatlarga ega bo`lgan ko`chatlari olindi va payvandlash uchun joy va jixozlar tayyorlanadi. Payvandlash uchun kerakli asbob uskunalar dezinfeksiya qilinadi. Nixollarni payvandlashda ya’ni kesilgan joyni maxsus mustaxkamlovchi va bog`lovchi moslama xamda materiallardan foydalaniladi. Payvandlashda poyani to`g`ri kesish (300 yoki 900 v.x.k) va kesilgan joylarni mustahkamlash hamda kesilgan joylarini bitib ketishi uchun maxsus sharoitlarini yaratib berish asosiy omil xisoblanadi. Shundan so`ng payvandlangan nixollarni kesilgan joyi bitguncha moslashtirish, chiniqtirish (akklimitizatsiya) uchun maxsus himoyalangan xonaga olib kiriladi.

Payvandlash ishlari tugatilgandan so`ng, payvandlangan ko`chatlar maxsus muhofazalangan xonada havo namligini 90-95% ga yetikazish uchun ko`chatlarga suv purkash yo`li bilan bir moromda ushlab turiladi. Havo xarorati kunduzi +22…28 0S bo`lib, kechasi esa +18…20 0S darajada bo`lsa maqsadga muvofiq. Ximoyalangan joyda xavo xarorati ko`tarilganda, payvand qilingan o`simliklar uchun kerakli havo namligini ta’minlash va tez-tez xonani shamollatib turish kerakligiga alohida e’tibor berish kerak. Nixollarni payvandlash davrida payvandlash uchun zaruriy sharoitlaridan biri bu ma’lum harorat ko`rsatgichlariga aniq amal qilishdir. Payvandlangan ko`chatlarni yorug`lik, namlik va xaroratga chiniqtirish va moslashtirishga e’tiborni kuchaytirish zarur. Chet davlatlarda xozirgi kunda ko`p sabzavotlarni payvandlangan ko`chatlarini yetishtiriladi. Birgina misol tariqasida Isroil davlatidagi “Hishtil” ko`chatchilik kompaniyasi yiliga bir millyardga yaqin payvandlangan sabzavot ko`chatlarini esport qiladi. Bundan tashqari Koreya, Xitoy, Yaponiya va Gollandiya kabi davlatlarda xam sabzavot ekinlari ko`chatlari payvandlangan xolda yetishtirilmoqda .

Adabiyotlar: 1. Бакиев А., Камалов М., Сагдуллаев Н. Возделывание ранних овощей в теплицах и под пленкой. Ташкент, Узбекистан, 1973, 58 с. 2. Бакурас Н.С. Выращивание рассады и овощей в теплицах. Ташкент, Мехнат, 1989, 138 с. 3. Бакурас Н.С., Камбаров Р.С. Выращивание рассады и овощей в пленочных теплицах. Ташкент, ФАН, 1979, 104 с. 4. Бакурас Н.С., Луценкова К.К. Тепличное овощеводство Узбекистана. Ташкент. Мехнат, 1985, 164 с. 5. Брызгалов В.А., Советкина В.Е., Савинова Н.И. и др. Овощеводство защищенного грунта. Москва, Колос, 1995, 352 с. 6. Доценко М. Как привить огурец на тыкву. Способы прививки огурца на тыкву и кабачок. «Овощи и овощные культуры». www.vsp.ru/podvorie/20 11. 7. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. Овощеводство защищенного грунта. Ташкент, Укитувчи, 1982, 440 с. 8. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. Сабзавот экинлари ва уларни етиштириш технологияси. Тошкент, Ўзбекистон, 1997, 342 б.

O'xshashlar

Meva va rezavor meva o`simliklarini ko`paytirishni biologik asoslari va meva ko`chatlarini yetishtirish

Himoyalangan yerda ko`chat yetishtirish

Sabzavot ekinlarini o‘g‘itlash

Poliz ekinlari urug’chiligi

Issiqxonalarda ko’chat yetishtirish texnologiyasi