Qishloq xo`jaligida venchur shaklidagi innovatsion biznes - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Qishloq xo`jaligida venchur shaklidagi innovatsion biznes

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84.5 KB

Ko'chirib olish

Qishloq xo`jaligida venchur shaklidagi innovatsion biznes Reja: 1. Qishloq xo`jaligida venchur kapitalining iqtisodiy vazifalari 2. Qishloq xo`jaligida venchur asosida moliyalashtirishning ustuvor yo`nalishlari 3. Qishloq xo`jaligida tavakkalchilikka asoslangan biznesni boshqarish

O`quv maqsadi: Venchur kapitalining iqtisodiy mohiyati va vazifalari, venchur asosida moliyalashtirishning ustuvor yo`nalishlari. Qishloq xo`jaligida tavakkalchilikka asoslangan biznesni boshqarish yo`llarini o`rganishdan iborat. Tayanch iboralar: Tavakkalchilikli (venchurli) biznes, ishlanmalar, kichik tadqiqot, universitet markazlari, venchurli firma, kompaniyaning kapitali, kashfiyotchilik, yangi g`oya, eksplerent, sug`urtalash, kutilmagan xarajatlar, loyihani moliyalashtirish, muqobil variant, taqsimlanmagan foyda, korporativ obligatsiya, tavakkalchilikni turkumlashtirish, tipologiya, ehtimoliy tavsiflar, yondashuv, boshqarish va baholash, maslahat, shakl, yo`qotishlar, tavakkalchilik sohalari. Qishloq xo`jaligida venchur kapitalining iqtisodiy vazifalari Tadqiqotlarni tashkil etishning Amerika tajribasi – tavakkalchilikli (venchurli) biznes deb nom olgan tadbirkorlik turini yuzaga keltirdi. Venchurli biznes tadqiqotlar, ishlanmalar, yangi mahsulotni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan mustaqil kichik firmalardan tashkil topgan bo`ladi. Ularni tadqiqotchi olimlar, muhandislar, novatorlar tashkil etadi. Bunday firmalar AQSH, G`arbiy Yevropa va Yaponiyada keng tarqalgan. Kichik jamoa yangi g`oyalarni tezroq o`zlashtirishi va rivojlantirishi mumkin. Kichik tadqiqot biznesi 60-yillarda shakllana boshlagan. Kichik va o`rta tadqiqot firmalari, misol uchun, yirik universitet markazlari yaqinida tashkil etilgan. Ular birgalikda yerni ijaraga olishgan va universitetning laboratoriya va axborot texnikasidan foydalanganlar. Shu tarzda AQShning Stenford universiteti yaqinida 3 mingdan ortiq kichik elektron firmalar jamlangan bo`lib, ularda band xodimlar soni 190-200 ming kishiga teng. Ularning har biri bir- ikki turdagi yangi mahsulotni ishlab chiqish va o`zlashtirishga yo`naltirilgan bo`lib, ularning umumiy salmog`i jahonning kompyuter va elektron qismlarning ayrim turlaridagi ehtiyojini 20 foizini qoplaydi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning mamlakatimiz parlamenti – Oliy Majlisga taraqqiyotimizning yangi bosqichi bo`lgan 2017 yilda amalga oshirilgan asosiy

ishlar yakuni va O`zbekiston Respublikasini 2018 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Murojaatnomasida ta’kidlaganidek, “Faol tadbirkorlik biznes faoliyatini innovatsion, ya’ni zamonaviy yondashuvlar, ilg`or texnologiya va boshqaruv usullari asosida tashkil etadigan iqtisodiy yo`nalishdir. Faol tadbirkor deganda, biz raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga qodir, eng muhimi, yangi ish o`rinlari yaratib, nafaqat o`zini va oilasini boqadigan, balki butun jamiyatga naf keltiradigan ishbilarmon insonlarni tushunamiz. Bunday tadbirkorlar safini kengaytirish, jumladan, yuqori texnologiyalar, ilm-fanning eng so`nggi yutuqlariga asoslangan texnika va asbob- uskunalarni mamlakatimizga olib kelish va joriy etish uchun ularga munosib sharoitlar yaratish bizning birinchi galdagi vazifamiz bo`lishi shart”. Chet el amaliyotida kichik va o`rta tadbirkorlikga ishchilar soni 500 kishigacha bo`lgan firmalarni kiritishadi. Venchurli firmalar kashfiyot faolligining o`sishi bosqichlarida o`z ishini olib boradi. Venchurli firmalar, odatda, foyda keltirmaydi, chunki ular mahsulot ishlab chiqarish bilan shug`ullanmaydi, balki o`z ishlanmalarini boshqa firmalarga (eksplerent, patent, kommutan) berishadi. Venchurli firmalar yirik kompaniyalarning sho`ba korxonalari sifatida faoliyat yuritishi mumkin. Ular, odatda, kam sonli xodimlar shtatiga ega. Innovatsiyaviy menejer funksiyalari an’anaviy menejer yoki chetdan taklif etilgan mutaxassis tomonidan amalga oshiriladi. Misol uchun konsalting firmasidan taklif etilganlar. Venchurli firmalarni tashkil etish quyidagilar mavjudligini nazarda tutadi: ¾ innovatsiya g`oyasi – yangi mahsulot, texnologiya; ¾ jamiyat ehtiyoji va taklif etilgan g`oya asosida yangi korxona tashkil etishga tayyor bo`lgan tadbirkor; ¾ bunday korxonalarni moliyalashtirish uchun tavakkalchilik kapitali. Venchurli moliyalashtirish ikkita asosiy shakllarda amalga oshiriladi – yangi korxonalar aksiyalarini sotib olish yoki turli xil kreditlarni ajratish vositasi yordamida. Venchurli kapital deganda faqatgina yirik korxonalar mablag`larini emas, balki banklar, davlat, sug`urta, pensiya va boshqa jamg`armalar mablag`larini ham tavakkalchiligi yuqori bo`lgan sohalarga kiritish tushuniladi.

Investitsiyalashning boshqa shakllaridan farqli ravishda, ushbu shakl bir qator o`ziga xos xususiyatlarga ega: ¾ investorning kompaniya kapitalidagi to`g`ridan-to`g`ri yoki vositali pay ishtiroki; ¾ uzoq muddatga mablag` berish; ¾ investorning moliyalashtirilayotgan korxona boshqaruvidagi faol ishtiroki. Tavakkalchilik kapitalining rivojlanish darajasi yuqori bo`lgan AQShda uning asosiy sohalari sifatida biznes rivojlanishining boshlang`ich bosqichlari e’tirof etiladi, venchur investitsiyalarining 39,2 foizi ularning zimmasiga to`g`ri keladi. Venchur korxonalarning turlari quyidagicha bo`lishi mumkin:  xususiy tavakkalchilikga ega biznes; ¾ yirik korporatsiyalarning ichki tavakkalchilikga ega loyihalari. O`z navbatida tavakkalchilikga ega biznes xo`jalik yurituvchi subyektlarning ikkita asosiy turiga ajratilishi mumkin: Birinchi turi – mustaqil kichik innovatsiyaviy korxonalar. Ikkinchi turi – ularga kapital taqdim etuvchi moliya muassasalari. Kichik innovatsiyaviy korxonalarga, fan va texnikaning yangi yutuqlarini moddiy manfaatdorlik bilan joriy etishga intilgan olimlar, muhandislar, kashfiyotchilar tomonidan asos solinadi. Bunday korxonalarning boshlang`ich kapitali bo`lib asoschining shaxsiy mablag`lari xizmat qilishi mumkin. Shaxsiy mablag`lar yetmagan taqdirda, tavakkalchilikli kapital taqdim etishga tayyor bo`lgan ixtisoslashgan moliyaviy kompaniyalarga murojaat qilish lozim bo`ladi. AQShdagi bunday moliyaviy kompaniyalar soni XXasrning 80-yillarida 500 tadan ko`proq edi. Tavakkalchilikli tadbirkorlikning o`ziga xosligi shundaki, mablag`lar qaytarilmaydigan va foizsiz asosda berilgan holda, kreditlashdagi kafolat ta’minoti ham talab qilinmaydi. Venchur korxonaga berilgan resurslar shartnoma amal qilish muddati davomida qaytarilmaydi. Kiritilgan mablag`larni qaytarish va foyda olish korxona qimmatli qog`ozlari bozorga chiqarilgandan so`ng amalga oshiriladi.

Foyda kattaligi tavakkalchilikli investorning ulushi bo`lgan korxona aksiyalarining bozordagi qiymati va loyihaga kiritilgan mablag`lar ayirmasiga teng bo`ladi. Investorning aksiya ulushi imzolangan shartnomada aks ettirilgan bo`ladi va u 80 foizgacha bo`lishi mumkin. Mohiyatan moliyaviy muassasa novator- korxona egalaridan biriga aylanadi, taqdim etilgan mablag`lar esa korxona ustav fondiga bo`lgan badaldek qabul qilinadi. O`zbekiston iqtisodiyoti uchun venchur tadbirkorlikning istiqbolli turlaridan hisoblanadi. Venchur kapital qo`yilmalarning asosiy rag`batlantiruvchi omili bo`lib‚ ularning muvaffaqiyatga erishganda albatta, yuqori daromadliligi xizmat qiladi. Amerika venchur korxonalarining o`rtacha daromadlilik darajasi yiliga 20 foizni tashkil etadi va bu ko`rsatkich umumiy iqtisodiyot bo`yicha 3 barobar yuqori. Tavakkalchilikni pasaytirish uchun moliyalashtirishning tipik sxemalari ishlab chiqiladi. Kapital qo`yilmalar quyidagi ikkita qoidadan kelib chiqqan holda vaqt oralig`iga bo`linadi: 1. Har bir yangi qo`yilma, undan oldingi qo`yilma o`zini oqlagan taqdirdagina amalga oshiriladi. Bu degani eksplerent mahsulotni yaratish yoki tijoratlashtirishda qandaydir natijalarga erishdi. 2. Har bir yangi qo`yilma oldingidan ko`proq va eksplerent uchun foydali shartlarda amalga oshiriladi. Eksplerentlar – bozorning yangi segmentlarini yaratish yoki eski segmentlarini radikal o`zgartirishga ixtisoslashgan korxonalar. Ular yangi mahsulotlarni bozorda ilgari surish bilan shug`ullanadi. Ilmiy-texnik ishlanmalar ustuvorlikga ega. Ammo, innovatsiyaviy biznes bu faqatgina ilm-fan yoki kashfiyotchilik bilan shug`ullanish degani emas. Rivojlangan mamlakatlarda innovatsiyaviy korxonalar, loyihaning texnik tomoni muallifi bo`lgan muhandis va tashkiliy hamda tijorat ishlarida tajribaga ega bo`lgan menejer tomonidan boshqariladi. O`z korxonasida yangilikni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo`lmagan menejer, yangi g`oyaga kirishgan holda o`z

ish joyini tashlab yangi korxonaga asos soladi va mustaqil tadbirkor sifatida o`z g`oyalarini amalga oshiradi. Bozorda ehtiyoj sezilgan yangi mahsulot yaratilgandan keyin, eksplerent korxona oldida ishlab chiqarish hajmi muammosi kelib chiqadi. Buning uchun eksplerentlar yirik korxona bilan alyans tashkil etadi. Eksplerent o`z innovatsiyaviy mahsulotini ommaviy tarzda mustaqil ishlab chiqara olmaydi. Ishlab chiqarishni ommaviy yo`lga qo`ymaslik esa turli xil o`xshash mahsulotlar paydo bo`lishiga olib kelishi mumkin. Yirik va kuchli korxona bilan ittifoq hosil qilish esa, foydali sharoit va qaysidir ma’noda o`z mustaqilligini saqlash imkoniyatini beradi. Bunday hamkorni tanlash iste’mol xususiyatlaridan kelib chiqishi lozim. Innovatsiyaviy loyihalarni tanlash amaliyotida tavakkalchilikni pasaytirishning quyidagi usullaridan foydalaniladi: 1.Tavakkalchilikni loyiha ishtirokchilari o`rtasida taqsimlash (tavakkalchilikning bir qismini yordamchi ijrochilarga yuklash); 2.Sug`urtalash; 3.Kutilmagan xarajatlarni qoplash uchun mablag`lar zaxirasini tashkil etish. Tavakkalchilikni taqsimlash loyiha moliyaviy rejasi va shartnomaviy hujjatlarini ishlab chiqishda amalga oshiriladi. Bunda loyiha ishtirokchilari potensial investorlar ko`lamini kengaytiruvchi yoki qisqartiruvchi bir qator qarorlarni qabul qiladi. Tegishli muzokaralarda loyiha ishtirokchilari o`z zimmasiga oladigan tavakkalchilik darajasi bo`yicha egiluvchanlikni namoyish etishadi. Ko`pgina yirik loyihalarni amalga oshirishda to`xtashlar sodir bo`lishi, bu esa ishlar qiymati va demak loyihaning boshlang`ich qiymati oshib ketishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham tavakkalchiliklarni sug`urtalashga muhim rol ajratiladi. Tavakkalchiliklarni sug`urtalash deganda muayyan tavakkalchiliklarni sug`urta kompaniyasiga o`tkazish tushuniladi. Kutilmagan xarajatlarni qoplash uchun mablag`lar zaxirasini tashkil etish, loyiha qiymatiga ta’sir etuvchi potensial tavakkalchiliklar va loyihani amalga oshirishda mumkin bo`lgan to`xtashlarni oldini olish uchun lozim bo`lgan

xarajatlar o`rtasida nisbiylik kutilmagan xarajatlarni qoplash uchun mablag`lar zaxirasini tashkil etishda loyiha va kutilmagan xarajatlarni baholash mablag`larni ortiqcha ishlatishni minimumga olib kelish imkonini beradi. Kutilmagan xarajatlarni qoplash uchun mablag`lar zaxirasining tuzilmasi ikkita uslub bilan aniqlanadi: • zaxira umumiy va maxsus qismlarga ajratiladi; • kutilmagan xarajatlarni xarajatlar turlari bo`yicha (ish haqi, materiallar va h.k) aniqlash. Umumiy zaxira smetadagi o`zgarishlar va boshqalarni qoplaydi. Maxsus zaxira narxlar o`sishini, xarajatlar tarkibi bo`yicha xarajatlar o`sishini, shartnomalar bo`yicha to`lovlarni qoplashni o`z ichiga oladi. Inflyatsiya sharoitida bu ayniqsa zaxirani xarajatlar turlari bo`yicha ajratish, har bir xarajat turi bilan bog`liq tavakkalchilik darajasini aniqlash imkonini beradi, uni keyinchalik loyihaning alohida kutilmagan xarajatlar o`lchamini aniqlash uchun loyihani amalga oshirishdagi ish taqsimoti tuzilmasi elementlari bilan o`zaro aloqa o`rnatiladi. Ishlarning bunday batafsil taqsimoti tegishli tajribaga ega bo`lish va kutilmagan xarajatlar ma’lumotlar bazasini yaratish imkonini beradi. Kutilmagan xarajatlar zaxirasi, boshlang`ich smetaga kiritilgan xarajatlar bo`yicha aniqlanishi lozim bo`lib, qoniqarsiz ish oqibatida yuzaga kelgan ortiqcha xarajatlarni qoplash uchun foydalanilmaydi. Qishloq xo`jaligida venchur asosida moliyalashtirishning ustuvor yo`nalishlari Loyihani moliyalashtirish rejasi quyidagilarni hisobga olishi lozim: ¾ loyiha hayotiy qobiliyatsizligi tavakkalchiligi; ¾ soliq tavakkalchiligi; ¾ loyihani tugallanmaslik tavakkalchiligi.

Investorlar loyihadan kelib tushadigan daromadlar xarajatlarni qoplash, qarzlarni to`lash va kapital qo`yilmalarni oqlash uchun yetarli bo`lishiga ishonch hosil qilishlari lozim. Mikrodarajada, asosiy e’tibor loyihaning tijorat samaradorligiga, ya’ni moliyaviy xarajat va natijalarning nisbatiga qaratiladi. Muqobil variantlar ko`rib chiqilganda tahlilning quyidagi yo`nalishlari qo`llaniladi: ¾ loyihalarning o`rtacha yillik rentabelligi bank kreditining o`rtacha stavkasi bilan taqqoslanadi; ¾ loyihalar inflyatsiyaviy yo`qotishlarni sug`urtalash nuqtai nazaridan taqqoslanadi; ¾ investitsiyalarning qoplanish muddatlari taqqoslanadi; ¾ investitsiyalarga bo`lgan ehtiyoj taqqoslanadi; ¾ tushumlar barqarorligi hisobga olinadi; ¾ loyihani amalga oshirish muddatidagi investitsiyalar rentabelligi taqqoslanadi. ¾ diskontlashni hisobga olgan holdagi investitsiyalar rentabelligi taqqoslanadi. Bunda investitsiyaviy qaror qabul qilishning quyidagi mezonlaridan kelib chiqiladi: ¾ foydaliroq muqobil variantlar yo`qligi; ¾ inflyatsiya yo`qotishlari tavakkalchiligini minimallashtirish; ¾ qoplanish muddatining qisqaligi; ¾ loyihaning nisbatan arzonligi; ¾ tushumlar barqarorligini ta’minlash; ¾ diskontlashni hisobga olgan holdagi yuqori rentabellik. Shunday qilib, innovatsiyaviy loyihalar tahlili va monitoringi ularni investitsiyaviy jozibadorlik nuqtai nazaridan baholash imkonini beradi. Investitsiya yo`nalishlarini ishlab chiqish bosqichidayoq moliyalashtirish manbalari va jalb etiladigan asosiy investorlarni qidirish lozim.

Taqsimlanmagan foyda hisobiga moliyalashtirish odatda kompaniyaning barcha soliqlari to`langandan keyin qolgan sof foyda miqdori hamda uni taqsimlash bo`yicha hissadorlar qanday siyosat yuritishiga bog`liq. Bir qator hollarda kompaniya zarur moliyalashtirish manbaiga ega bo`lishi uchun bir qism aktivlarni sotish mumkin. Tashqi moliyalashtirish manbai odatda bank kreditlari hisoblanadi. Ko`plab korporatsiyalar qarz hisobiga moliyalashtirishni qo`llashadi. Biroq hozirgi sharoitda bankning kreditlash imkoniyatlari ancha chegaralangan. Albatta ba’zi xolding kompaniyalar korxona hamda hukumatning kafolati evaziga nisbatan qulay sharoitda kredit, jumladan, xorij kreditini olishlari mumkin. Biroq bu yo`l bilan kompaniyaning yirik loyihalarini moliyalashtirish ancha muammoli masala hisoblanadi. Bundan tashqari kompaniya rahbariyati qarz kapitali bilan xususiy mablag`lar o`rtasidagi nisbatni oqilona saqlay bilishi lozim. Yuqori foizdagi qarz mablag`lari bir qator ustunliklar berishi bilan birgalikda o`ta xavfli tadbir ekanligini aslo unutmaslik kerak. Mabodo, kompaniyaning daromadi qarz kapitalining bank foizlariga to`lov bo`yicha qo`shimcha xarajatlarni qoplashga yetarli darajada bo`lmasa‚ u holda kompaniya sinish yoqasiga kelib qolishi mumkin. Shu boisdan qarz kapitalidan olinadigan foyda kompaniyaning bank foizlarini to`lash xarajatlaridan kamida ikki barobar ko`p bo`lishi tavsiya etiladi. Tajribali menedjerlar faqat yetarli hajmdagi (50foizdan yuqori) xususiy mablag`ni kompaniyaning moliyaviy mustaqilligini mustahkamlashi mumkin deb hisoblashadi. Zero, faqat xususiy mablag`largina qarzni qaytarishga to`laligicha imkoniyat yaratishga qodirligini ko`rsatadi, biroq kompaniya hayotining alohida bosqichlarida sezilarli darajadagi tashqi qarzga ehtiyoj tug`ilishi mumkin. Korparativ obligatsiyalarni chiqarish orqali fond bozoridan moliyaviy qarz olish butun dunyoda korxonaga investitsiyani jalb etish usuli sifatida keng tarqalgan. Konservativ investorlar odatda obligatsiyani sotib olishin maqul ko`rishadi, chunki uning tavvakal xavfi kamroq. Obligatsiya egasi korporatsiya daromadidan birinchi navbatda olish huquqiga ega. Zero, aksiya egalariga

divedend to`lovlarini obligatsiya egalariga barcha foiz to`lovlari amalga oshirib bo`lguncha amalga oshirish mumkin emas. Shunday qilib korporatsiya sinmay turgan sharoitda obligatsiya egalariga yillik foiz to`lovlari hamda muddat oxirida qarz summasi qaytarilishi kafolatlanadi. Korporativ obligatsiyalar xolding kompaniyalarni rivojlantirish va tarkibiy qayta qurish uchun investitsiya jalb qilishga qodir eng istiqbolli qarz olish shakllaridan biri bo`lishi mumkin. O`zbek imitentlarining korporativ obligatsiyalar chiqarish sohasidagi tajribalari ham investitsiya loyihalari bozorining oyoqqa turishiga ko`maklashadi. Bu pirovard natijada strategik investorlar uchun mablag` qo`yiladigan ma’qul obyektlar doirasini kengaytirishga olib keladi. Qishloq xo`jaligida tavakkalchilikka asoslangan biznesni boshqarish Innovatsiyaviy strategiyani ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonida tavakkalchilikni boshqarish muammosi alohida o`rinni egallagan. Ushbu muammoning hal etilishi ko`zda tutilmagan tavakkalchiliklarni oldini olish va ularning negativ oqibatlari ta’sirini pasaytirishga qaratilgan. Bozor sharoitlarida, hech qanday xo`jalik faoliyati tavakkalchiliksiz bo`lmaydi, ayniqsa innovatsiyaviy faoliyatda. Shuning uchun ham innovatsiyaviy menejmentning asosiy maqsadlaridan biri mumkin bo`lgan tavakkalchiliklarni minimumga olib kelish va mumkin bo`lgan xatolarni oldini olish imkoniyatini beradigan, boshqaruvning strategik sohalari, uslub va vositalarini tanlashdan iboratdir. Bu yerda tashkilotni to`g`ri boshqarish va mumkin bo`lgan tavakkalchiliklardan sug`urtalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida, qaror qabul qiluvchi shaxs ishlab chiqarish – tijorat faoliyati bilan bog`liq tavakkalchiliklar, hamda korxona raqobatdoshligiga salbiy ta’sir ko`rsatuvchi turli xil ko`zda tutilmagan voqea va hodisalar uchun javobgardir. Innovatsiyaviy faoliyatda bunday hodisalarning ro`y berish ehtimoli ayniqsa yuqori hisoblanadi. Shuning uchun ham, tavakkalchiliklar paydo bo`lishini

oldindan ko`ra bilish, potensial tavakkalchilikga ega hududlarni aniqlash, tavakkalchilikni pasaytirish uchun oldindan adekvat choralarni ko`rish qobiliyati mavjudligi innovatsiyaviy menejerlarga qo`yiladigan asosiy talab bo`lib xizmat qiladi. Shu bilan birga, eng yaxshi boshqaruv va barcha mumkin bo`lgan salbiy variantlarning oldini olgan taqdirda ham, tavakkalchilikni to`liq inkor etib bo`lmaydi. Innovatsiyaviy sohadagi strategik boshqaruv amaliyoti ko`rsatishicha, tavakkalchilikning yuqori ammo oqlangan darajasiga ega bo`lgan loyihalar ijobiy yakunlanganda eng muvaffaqiyatli bo`lib chiqadi. Umuman olganda, innovatsiyaviy faoliyatda tavakkalchiliklarni boshqarishning asosiy vazifasi, qaysi tavakkalchiliklarni davlat va tijorat sug`urta tuzilmalari hisobiga qoplash, qaysilarni esa tegishli boshqaruv ta’siri natijasida minimallashtirish mumkinligi to`g`risida qaror qabul qilishdan iborat. Tavakkalchilik darajasi to`g`risidagi axborotga ega bo`lgan ishlab chiqaruvchi, mumkin bo`lgan boshqaruv qarorlarini tanlashda muayyan ehtiyotkorlikni namoyon etadi. Shunday qilib, innovatsiyaviy tahlil tamoyillaridan tavakkalchilikni baholash uchun foydalanish ijobiy samara berishi mumkin. Bu yirik tadqiqot loyihalarini amalga oshirganda ayniqsa samarali, chunki xato qarorlar qabul qilinishini ehtimolini pasaytiradi. Tavakkalchilik omili ta’siri ostida ishlab chiqaruvchi moliyaviy va moddiy- texnik resurslarni tejashga, yangi loyihalar rentabelligi ko`rsatkichlariga, imzolanayotgan shartnomalar samaradorligiga, jahon bozoriga chiqish maqsadga muvofiqligiga alohida e’tibor qaratishga majbur bo`ladi. Ravshanki, barqaror bo`lmagan iqtisodiyotda innovatsiyaviy faoliyatdagi tavakkalchilik omillari ta’siri yanada kuchayadi. Korxona va tashkilotlarning ushbu sharoitlarda jon saqlashi uchun sharoitlarni ta’minlash asosiy vazifaga aylanadi va hattoki yuqori tavakkalchilik darajasida ham boshqaruvning eng samarali uslublarini tanlash yordamida muvaffaqiyatli hal etilishi mumkin. Har holda, tavakkalchiliklarni boshqarish bo`yicha yuqori rahbariyatning asosiy vazifasi tahliliy jarayonlarni takomillashtirish, yirik strategik tadbirlarni amalga oshirishda hisoblangan va modellashtirilgan baza asosida qaror qabul qilish imkoniyatini beradigan

modellardan foydalanishga borib taqaladi. Tavakkalchiliklarni baholash va pasaytirish ko`p jihatlari bilan innovatsiyaviy strategiyaning xarakteri, innovatsiya xususiyatlari, innovatsiyaviy mahsulotlar bozorining ahvoli, iste’molchilar manfaatlari, tovar harakatining qabul qilingan sxemasi, tovar va transport logistikasiga bog`liq bo`ladi. Marketing va boshqaruv sohasidagi ko`pgina mutaxassislar, mazkur tashkilot yoki loyiha turi uchun tavsifiy bo`lgan tavakkalchiliklar va ularga bo`lgan javob ta’sirlarini jadval ko`rinishida ro`yxatga olib borishni tavsiya qiladi. Iqtisodiy tadqiqotlarda ishlab chiqaruvchilar faoliyatidagi tavakkalchiliklarni turkumlashtirishga ko`p sonli misollar mavjud: ¾ korxonaning shartnoma bo`yicha o`z majburiyatlarini bajarmaslik ehtimoli bilan bog`liq bo`lgan, ishlab chiqarish tavakkalchiligi; ¾ korxonaning o`z investorlari oldida moliyaviy majburiyatlarini bajarmasligi ehtimoli bilan bog`liq bo`lgan, moliyaviy tavakkalchilik; ¾ korxona investitsiyaviy portfelining qadrsizlanishi ehtimoli bilan bog`liq bo`lgan, investitsiyaviy tavakkalchilik; ¾ bozor foiz stavkalarining o`zgarishi bilan bog`liq bo`lgan, bozor tavakkalchiligi. Tavakkalchilik turlarini tizimlashtirish maqsadida adabiyotlarda uchraydigan turkumlashtirish ko`rsatkichlari ichida eng muhimi bo`lib tavakkalchilik xarakateri sanaladi. Ushbu belgi bo`yicha: siyosiy, ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy, texnik, tarmoq va innovatsiyaviy tavakkalchiliklar ajratiladi. Bu yerdagi innovatsiyaviy tavakkalchilik deganda, korxona tomonidan yangi tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga mablag` kiritishda mumkin bo`lgan yo`qotishlar ehtimoli tushuniladi. Innovatsiyaviy tavakkalchilik quyidagi vaziyatlarda ro`y berishi mumkin: ¾ tovar yoki xizmat ishlab chiqarishning mavjudga nisbatan arzonroq usulini joriy etganda, bunday investitsiyalar, korxonaga ushbu usulning yagona egasi bo`lgan muddat tugashigacha yuqori daromad keltiradi. Bu yerda korxona

tavakkalchilikning bitta turiga duch keladi – bu esa ishlab chiqarilayotgan tovarga bo`lgan talabni mumkin bo`lgan noto`g`ri baholash hisoblanadi; ¾ eski uskunada yangi tovar yoki xizmatni ishlab chiqarish vaziyatida, yangi tovar yoki xizmatga bo`lgan talabni noto`g`ri baholash tavakkalchiligiga, yangi tovar yoki xizmat eski uskunada ishlab chiqarilayotganligi tufayli ularning sifati tegishli darajada bo`lmasligi tavakkalchiligi qo`shiladi; ¾ yangi texnika va texnologiya yordamida yangi tovar yoki xizmatni ishlab chiqarishda bunday innovatsiyaviy tavakkalchilik quyidagilarni o`z ichiga oladi. Tavakkalchiliklar tipologiyasida muayyan innovatsiyaviy loyihalarni amalga oshirish bilan bog`liq bo`lgan, tavakkalchiliklar tavsifi muhim ahamiyatga ega. Bu yerda, baholanishi lozim bo`lgan muhim tavakkalchiliklar qatoriga tijorat va texnik tavakkalchiliklar ham kiradi. Innovatsiyaviy loyihalarning texnik tavakkalchiliklari quyidagi ehtimoliy tavsiflar bilan belgilanadi: ¾ innovatsiyaviy loyihaga kiritilgan va uning asosini tashkil etuvchi ilmiy- tadqiqot ishlarining manfiy natijalari; ¾ konstruktorlik va texnologik ishlab chiqish jarayonida rejalashtirilgan ko`rsatkichlarga erishmaslik; ¾ olingan natijalarni o`zlashtirish bo`yicha ishlab chiqarishning texnik darajasi va texnologik imkoniyatlaridan oshib ketishi; ¾ yangi texnologiyalarni qo`llashda, fan va texnikaning zamonaviy darajasida hal etib bo`lmaydigan muammolarning yuzaga kelishi. Innovatsiyaviy loyihalarning tijorat tavakkalchiliklari quyidagi xatti-harakatlar bilan bog`liq: ¾ loyiha iqtisodiy maqsadlarining noto`g`ri tanlanishi; ¾ moliyaviy resurslarga bo`lgan ehtiyojlarni noto`g`ri baholanishi; ¾ loyiha muddatlarining buzilishi; ¾ loyiha bo`yicha joriy ta’minotning ta’minlanmasligi; ¾ savdo bozorini noto`g`ri baholanishi; ¾ kontragent va hamkorlar bilan o`zaro aloqada bo`lish zaruriyati;

¾ ko`zda tutilmagan xarajatlar va loyiha smetasidan oshib ketish; ¾ loyiha bo`yicha mulkchilik huquqlarini ta’minlash;  ko`zda tutilmagan raqobat. Innovatsiyaviy loyihalarni boshqarishga nisbatan tavakkalchiliklarning tahlili, uning potensial ishtirokchilari tomonidan loyihada ishtirok etishning maqsadga muvofiqligi to`g`risida qaror qabul qilish uchun axborot yig`ish, hamda loyihaga kiritiladigan qo`yilmalarni sug`urtalash maqsadida amalga oshiriladi. Loyihaning har bir ishtirokchisi tavakkalchiligini tahlil qilishda, amerikalik ekspert Santo B. tomonidan taklif etilgan mezonlar qo`llanilishi mumkin: ¾ tavakkalchilik yo`qotishlari bir biriga bog`liq emas; ¾ «tavakkalchiliklar portfeli» ning bir yo`nalishi bo`yicha yo`qotishlar, ikkinchi yo`nalish bo`yicha yo`qotishlarga olib kelishi yoki ularni oshirishi shart emas (fors-major holatlari bundan mustasno); ¾ maksimal mumkin bo`lgan zarar ishtirokchi moliyaviy imkoniyatlaridan yuqori bo`lmasligi lozim. Xo`jalik yuritish subyektlarining tavakkalchiliklari, strategiyalari va faoliyatining iqtisodiy natijalarini baholash muammolari bo`yicha iqtisodiy adabiyotlarda tavakkalchilik sohasini ajratish tushunchasi va mezonlari bo`yicha turli mualliflarning fikrlari keltirilgan. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida har qanday korxona faoliyatining beshta asosiy tavakkalchilik sohasini ajratish mumkin: • tavakkalchiliksiz soha; • minimal tavakkalchilik sohasi; • yuqori tavakkalchilik sohasi; • keskin (kriticheskiy) tavakkalchilik sohasi; • yo`l qo`yilishi mumkin bo`lmagan tavakkalchilik sohasi. Ushbu sohalarni ajratish mezoni bo`lib, ishlab chiqaruvchi u yoki bu sohaga tushib qolgan taqdirda duch kelishi mumkin bo`lgan yo`qotishlar darajasi xizmat qiladi.

Ayrim tadqiqotlarda tavakkalchilik darajasi to`rtta pozitsiya bo`yicha baholanadi: ¾ tavakkalchiliksiz hudud – yo`qotishlar kutilmaydigan soha. Bu soha – tadbirkorning foyda olish sohasi; ¾ mumkin bo`lgan tavakkalchilik hududi – faoliyatning iqtisodiy maqsadga muvofiqligi saqlanib qoladigan soha, ya’ni yo`qotishlar mavjud lekin kutilayotgan foydadan kam; ¾ keskin tavakkalchilik hududi – kutilayotgan foyda kattaligidan yuqori bo`lgan yo`qotishlar bilan tavsiflanadigan soha. Ushbu hududdagi mumkin bo`lgan yo`qotishlar miqdori kutilayotgan foyda miqdoridan yuqori bo`lib, loyihaga kiritilgan barcha mablag`lar yo`qotilishiga olib kelishi mumkin; ¾ fojiaviy tavakkalchilik hududi – o`z miqdori bo`yicha keskin darajadan yuqori bo`lgan va korxonaning butun mulkiga teng kattalikgacha yetadigan yo`qotishlar sohasi. Fojiaviy tavakkalchilik korxona bankrot deb e’lon qilinishiga va umuman yo`qolib ketishiga olib kelishi mumkin. Shuningdek, fojiaviy tavakkalchilikga hayot uchun xavfli yoki ekologik fojia bilan bog`liq tavakkalchiliklar ham kiradi. Yuqorida taqdim etilgan yondashuvlar, bir-biriga qaramaqarshi emas va ularning prinsipial farqlari ham yo`q. Bevosita tavakkalchilik darajasini baholashdan tashqari, bunday tadqiqotlar natijasida olinadigan axborot innovatsiyaviy strategiya tavakkalchiligini boshqarish bo`yicha tadbirlar majmuasini belgilash imkonini ham beradi. Shunday qilib, tavakkalchilikni boshqarish va baholash obyekti bo`lib, quyidagilarni o`z ichiga olgan strategik qarorlar va dasturlar xizmat qiladi: • tashkilotning istiqboldagi rivojlanish yo`nalishlari; • harakatlar xarakteri va boshqarish uslubi bo`yicha maslahatlar; • xodimlar innovatsiyaviy faolligini rag`batlantirish shakllari; • iste’molchilar, raqobatdoshlar, hamkorlarning kutilayotgan strategik qarorlarga bo`lgan prognoz qilinadigan javoblari.

Strategiya ishlab chiqarish jarayonida to`g`ri keladigan tavakkalchilik konsepsiyasining amaliy qo`llanilishi, bir qator masalalarni yechgan holda, quyidagilarni amalga oshirish imkonini beradi: • qo`yilgan maqsadlarga erishmaslikka olib kelishi mumkin bo`lgan vaziyatlarni aniqlash; • voqealarning noxush rivojlanishi bilan bog`liq bo`lgan, yo`qotishlar tavsiflarini olish; • tavakkalchilikni to`g`ri keladigan darajagacha pasaytirish tadbirlarini oldindan, qaror tayyorlash jarayonidayoq, rejalashtirish va zaruriyat paydo bo`lsa amalga oshirish; • qaror qabul qilishda boshlang`ich baholash va tavakkalchilikni boshqarish bilan bog`liq bo`lgan xarajatlarni hisobga olish. Ishlab chiqaruvchilar innovatsiyaviy faoliyatida tavakkalchilikni tahlil qilish va baholashning to`liq amalga oshirilishini ta’minlashning asosiy muammosi shundaki, eng noxush voqealar, odatda, bitta emas bir nechta salbiy omillar ta’siri ostida yuz beradi. Ushbu muammoni hal etish uchun tavakkalchilikni tahlil qilish va baholashning majmuaviy yondashuvidan foydalanish istiqbolli hisoblanadi. Bugungi kunda mamlakatimiz korporatsiyalari, shu jumladan xolding kompaniyalar oldida turgan asosiy muammolar - bu ishlab chiqarishni yangilash va yangi texnologiyalarni joriy etish, tarkibiy qayta tuzish, ishlab chiqarishni kengaytirish hamda boshqa mablag` talab loyihalar uchun zarur investitsiyalarni qidirib topish hisoblanadi. Investitsiyani shakllantirish siyosati kompaniya strategiyasining muhim tarkibiy qismlaridan bo`lib, uni aynan texnologik maqsadlarga integratsiyalashmagan kichik korxonalarga qaraganda yirik integratsiyalashgan korporatsiyalarda investitsiya strategiyasining ahamiyati beqiyos. Investitsiya strategiyasini amalga oshirishni samarali yo`lini ishlab chiqish o`zida quyidagilarni, ya’ni: • investitsiya faoliyatini strategik yo`nalishlarini;

• investitsiya resurslarini shakllantirish strategiyasini ishlab chiqishni mujassam etadi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A.O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida. – T.: O`zbekiston, 1995, 273 bet. 2. Karimov I.A. Qishloq xo`jaligi taraqqiyoti-to`kin hayot manbai.– T.: O`zbekiston, 1998, 22 bet. 3. Karimov I.A. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish eng muhim vazifa. – T.: O`zbekiston, 2000 yil. 4. Karimov I.A. O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O`zbekiston, 2011, 125 bet. 5. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari. – T.: O`zbekiston, 2009, 56 bet. 6. Karimov I.A. Bosh maqsadimiz–mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borayotgan islohotlarni, iqtisodiyotimizda tarkibiy o`zgarishlarni izchil davom ettirish, xususiy mulkchilik, kichik biznes va tadbirkorlikka yanada keng yo`l ochib berish hisobidan oldinga yurishdir. Halq so`zi, 2016 yil 16 yanvar. 7. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak, Xalq so`zi, 2017yil, 16 yanvar. 8. Mirziyoyev Sh.M. Rizq-ro`zimiz bunyodkori bo`lgan qishloq xo`jaligi xodimlari mehnatini ulug`lash, soha rivojini yangi bosqichga ko`tarish – asosiy vazifamizdir, Xalq so`zi, 10.12.2017 yil 9. Mirziyoyev Sh.M. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi, Xalq so`zi, 22.12.2017 yil 10. Aniskin Y.P. Vnutrifirmennoye planirovaniye: Uchebnoye posobiye. – M.: MGIET, 1994. – 130 s.

O'xshashlar

Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalar marketingi

Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalarning iqtisodiy samaradorligi

Qishloq xo`jaligida innovatsion faoliyatni boshqarishni takomillashtirilish

Qishloq xo`jaligida innovatsion faoliyatning ilmiy asoslari

Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalarni joriy etishning tayyorgarligining asosiy vazifalari