Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalarni joriy etishning tayyorgarligining asosiy vazifalari - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalarni joriy etishning tayyorgarligining asosiy vazifalari

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

398.5 KB

Ko'chirib olish

Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalarni joriy etishning tayyorgarligining asosiy vazifalari Reja: 1. Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalarning rivojlanish tendensiyasi 2. Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalar asosida ishlab chiqarishni tashkiliy-texnologik vazifalari, xususiyatlari va bosqichlari 3. Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalar asosida ishlab chiqarishni tashkiliy-texnikaviy darajasini tahlil qilish va uning istiqbollari

O`quv maqsadi: Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalarning rivojlanish tendensiyasi, innovatsion texnologiyalar asosida ishlab chiqarishni tashkiliy-texnologik vazifalari, xususiyatlari, bosqichlari, darajasini tahlil qilish va uning istiqbollarini o`rganishdan iborat. Tayanch iboralar: Innovatsiya obyektlarini boshqarish, menejment, kategoriya, texnologik, tashkiliy, bazis, yaxshilovchi, soxta yangilik, maqsadlar, fundamental, innovatsiyaviy loyiha, texnik topshiriq, inkubator dasturi, aqliy hujum, inson resurslari, to`sqinlik qiluvchi omillar, g`oyalar generatori, yorib o`tuvchi, joriy etish, konsalting, innovatsiya texnologiyasi, strategiya, resurslarni taqsimlash, uslublar. Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalarning rivojlanish tendensiyasi Innovatsiyalar, yangiliklar (novovvedeniye) nazariyasining markaziy kategoriyasi bo`lgan holda yangiliklar ishlab chiqarishni tashkiliy texnologik tayyorgarlikning, innovatsiyaviy jarayonlarning mohiyatida xususiyatlarini ham belgilaydi. Innovatsiyaviy faoliyatning mavjud xususiyatlari, innovatsiyaviy obyektlarni boshqarish jarayonlariga shart va chegara qo`yadi. Shuning uchun ham, yangiliklar turkumlashtirilishini nafaqat nazariy, balki innovatsiyaviy menejmentda qo`llash amaliyoti nuqtai nazaridan ham ko`rib chiqish lozim. Adabiyotlarda mavjud bo`lgan innovatsiyaviy jarayon elementlarining ko`p sonli ta’rif va tushunchalariga qaramasdan, Y.Shumpeter tomonidan taklif etilgan va uning iqtisodiy rivojlanish nazariyasi asosini tashkil etgan, turkumlashtirish boshlang`ich nuqta sifatida xizmat qiladi. Umumiy ko`rinishda innovatsiyalarda yangiliklarni ishlab chiqarish tashkiliy texnologik tayyorgarlik asoslari quyidagi kategoriyalarga bo`linadi: -texnologik va notexnologik. Texnologik innovatsiyalar yangiliklarni ishlab chiqarish rivojlanishi intensivligi tavsifi bo`la turib, ishlab chiqarish vositalari, uslublari, texnologiyalari va ilmiy-texnik taraqqiyotni belgilovchi boshqa omillarni o`z ichiga oladi.

Tashkiliy , boshqaruv, huquqiy, ijtimoiy va ekologik xarakterdagi innovatsiyalar – notexnologik innovatsiyalarga misol bo`la oladi. Birinchi yondashuv ko`pgina olimlar tomonidan ishlab chiqilgan, ammo ularning ichidan G.Mensh va X.Frimenni alohida ajratish mumkin. Aynan G.Mensh va X.Frimen, Y.Shumpeterning nazariyasini davom ettirib, yangilik darajasidan kelib chiqqan holda bazis, yaxshilovchi va soxta yangilik turlarini qo`shishni taklif etishdi. Bazis innovatsiyalar, sanoat, biznes, savdo bozorlarining yangi sohalari paydo bo`lishi uchun boshlang`ich nuqta vazifasini bajaradi. Ular texnika va texnologiyalarning yangi avlodini shakllantiradi, ilmiy kashfiyotlarni amaliy qo`llanilish miqyoslarini aks ettiradi. Bunday yangiliklar natijasi bo`lib, raqobatdoshlar ustidan uzoq muddatli ustunlikni ta’minlash va uning asosida bozordagi maqeini mustahkamlash xizmat qiladi. Aynan bazis innovatsiyalar, keyinchalik ro`y beradigan yaxshilashlarning manbai bo`ladi. Bazis yangiliklarning shakllanishi mahsulot hayotiy siklining barcha bosqichlarida yuqori tavakkalchilik darajasi bilan kuzatiladi. Yaxshilovchi yangiliklar bazisga nisbatan ikkilamchi hisoblanadi, ulardan so`ng paydo bo`ladi va mavjud texnika, mashinalar tizimi, ishlab chiqarish uslublarini ratsionallashtirish imkoniyatlarini aks ettiradi. Yaxshilovchi yangiliklar, raqobatdoshlikni ta’minlovchi mahsulotni differensiatsiyalashga bo`lgan intilishning mantiqiy natijasidir. Mahsulotni yaxshilash mahsulot iste’mol qiymatining past tavakkalchiligini oshishini va ishlab chiqarish xarajatlari kamayishini nazarda tutadi. Soxta yangiliklar guruhi uchun esa, texnik taraqqiyot va ishlab chiqarish- texnologik ehtiyojlar emas, balki ikkilamchi omillar (moda, jamiyat kayfiyati va h.k) natijasida paydo bo`ladigan, mavjud mahsulotlardagi o`zgarishlar xosdir. Bazis va yaxshilovchi yangiliklarning taqqoslama tavsiflari 1-jadvalda keltirilgan. Keltirilgan turkumlashtirishdan ko`rinib turibdiki, ilmiy kashfiyot yoki yagona namuna sifatidagi yangiliklarning mavjudligi faqatgina ilmiy yoki mualliflik

ahamiyatiga ega va u ommaviy ishlab chiqarilgan taqdirdagina tijorat nuqtai nazaridan foydali bo`ladi (1-jadval). 1-jadval Bazis va yaxshilovchi yangiliklarning taqqoslama tavsiflari Тавсифлар Базис янгиликлар Яхшиловчи янгиликлар А. Таваккалчилик ва қийинчиликлар 1.Муваффақиятсиз лойиҳалаштириш таваккалчилиги Юқори эҳтимол Кичик эҳтимол 2.Бозорда сотиш қийинчиликлари Юқори эҳтимол Ўрта эҳтимол 3. Лойиҳа бюджетини нооптимал лойиҳалаштириш таваккалчилиги қийинлашган Осон амалга оширилади 4. Лойиҳани вақт бўйича самарасиз режалаштириш қийинлашган Осон амалга оширилади Б. Ишни ташкил этиш 1. Лойиҳа раҳбари тури Мутахассис эмас Мутахассис 2.Тадқиқот жамоасининг оптимал шакли Кучли етакчига эга гуруҳ Демократик бошқариладиган гуруҳ 3.Инновацияларга қаршилик кўрсатиш Жуда кучли Меъёрда 4. Лойиҳа куратори Корхонанинг юқори раҳбари қўйилган менежер В. Натижалар 1. Маҳсулотнинг янгилик даражаси Жуда юқори Кичикдан ўртагача 2.Бозордаги ўрнини ўлчаш Жуда катта Кучсиздан ўртагача 3. Узоқ муддатли рақобат устунликлари Жуда катта Кичикдан ўртагача Texnologik jihatlarni o`rganishda, X.Frimen yangiliklarni mahsulot- innovatsiya va jarayon-innovatsiyalarga ajratdi. Ushbu yondashuvdagi turkumlashtirish belgisi sifatida esa «o`zgarishlar obyekti» dan foydalanildi: prinsipial yangi mahsulot yoki oldin o`zlashtirilgan mahsulotlarning takomillashtirilgan ishlab chiqarish usuli qaraladi.

Mahsulot innovatsiyalari yangi mahsulotlar narxini oshirish va sotuvlar hajmini oshirish hisobiga daromad o`sishini ta’minlash imkonini beradi. Ammo ushbu omillar korxona strategiyasida barqaror emas, chunki korxona raqobatdoshlari hisobiga uzoq vaqt davomida qo`shimcha daromad ola olmaydi. Chunki, kam xarajatlar bilan o`xshash mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi korxonalar paydo bo`lishi jarayonini to`xtatib bo`lmaydi. Korxona bozorning tegishli segmentiga o`z o`rnini shakllantirib kirib borgan holda, mazkur mahsulot bo`yicha talabni o`ziga qarata olsa, sotuvlar hajmi omilining ta’siri mumkin bo`ladi. Texnologik innovatsiyalar , resurslar va ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishni optimallashtirish, hamda istiqbolli texnologiyalarni tashkil etish hisobiga iqtisodiy ko`rsatkichlarni yaxshilash imkonini beradi. A.Klyaynknext va R.Kumbs tomonidan taklif etilgan innovatsiyalarni yana bir turkumlashtirish belgisi bo`lib, yangiliklarning tarmoq kelib chiqishiga xizmat qiladi: • iste’mol tovarlarini ishlab chiqaruvchi tarmoqlardagi yangiliklar; • tibbiyotdagi yangiliklar; • investitsiyaviy tovarlarni ishlab chiqaruvchi tarmoqlardagi yangiliklar; • oraliq tovarlarni ishlab chiqaruvchi tarmoqlardagi yangiliklar; • sanoat maqsadlarida qo`llash mumkin bo`lgan, ilmiy faoliyatda qo`llaniladigan yangiliklar; • harbiy maqsadlarda qo`llaniladigan yangiliklar. Ushbu yondashuv yangiliklarning iqtisodiyotni turli sohalariga diffuziyasini nazarda tutmaydi va innovatsiyalarning sifat farqini aks ettirmaydi. Yangilikning oldingi mahsulotga munosabati, deb nomlangan turkumlashtirish belgisiga muvofiq quyidagilar ajratiladi: ¾ o`rnini bosuvchi (eskirgan analog o`rniga qo`llaniladigan va joriy etilgan texnologik jarayonda ko`proq samara olishni ta’minlaydigan); ¾ rad etuvchi (oldin qo`llanilgan mahsulot va jarayonlarni hech nima bilan almashtirmasdan turib rad etadigan);

¾ qaytaruvchi (amaliyot davomida biror xatoliklari ma’lum bo`lgan innovatsiyalarni o`rniga qaytadan qo`llaniladigan oldingi mahsulot va jarayonlar); ¾ kashf etuvchi (prinsipial yangi mahsulot, jarayon va xizmatlarni yaratish vositasi bo`lib xizmat qiladigan); ¾ retro yangiliklar (ko`p vaqt oldin eskirgan, ammo zamonaviylashtirilgan holda foydalanish mumkin bo`lgan mahsulot, tamoyil va jarayonlar). Yana bitta belgi sifatida yangilik hajmi ham qo`llanilishi mumkin bo`lib, unga muvofiq innovatsiyalar quyidagilarga bo`linadi: ¾ nuqtali (bir nusxadagi yangiliklar); ¾ tizimli (texnologik tizimlar, tashkiliy tuzilmalar va h.k); ¾ strategik (ishlab chiqarish, boshqarish, tashkil etish tamoyillari va h.k). Maqsadlar mazmunidan kelib chiqqan holda yangiliklar ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga, mehnat sharoitlarini yaxshilashga, mehnat unumdorligini oshirishga, ishlab chiqarilayotgan mahsulot raqobatdoshligini o`stirishga yo`naltirilgan bo`lishi mumkin. Texnologik yangiliklarning ijtimoiy jihatlarini aks ettirish uchun ijtimoiy oqibatlar belgisi kiritilib, u innovatsiyalarni ijobiy (mehnat sharoitlarini va ekologik vaziyatni yaxshilash, ishchilar malakasini oshirish va h.k) va salbiy (ishchilar tomonidan ijtimoiy statusning yo`qotilishi, kasb obro`sining pasayishi va h.k) ta’sir ko`rsatuvchilarga ajratadi. Guruhlashning yana bir ko`rsatkichi – innovatsiyaviy jarayon ishtirokchilarining tarkibi, unga asosan innovatsiyalar tashkilot ichidagi va tashkilotlararo bo`lishi mumkin. Shunday qilib, innovatsiyaviy jarayon – o`zaro bog`liq elementlardan tashkil topadigan innovatsiyaviy o`zgarishlarni tayyorlash va asta-sekin amalga oshirishni aks ettiradi. Ushbu jarayon natijasi bo`lib, amalga oshirilgan o`zgarish ko`rinishidagi innovatsiya xizmat qiladi. Innovatsiyaviy jarayon nafaqat vaqt (g`oya paydo bo`lishidan uni amalga oshirishgacha), balki makonda ham (ilm sohasidan, ishlab chiqarish orqali, iste’mol sohasigacha) rivojlanadi.

Innovatsiyaviy jarayon tuzilmasining tadqiqoti quyidagi sxema mavjudligini ko`rsatadi: Ilm-fan → tadqiqot → ishlab chiqish→ ishlab chiqarish →sotuv→ iste’mol. Ushbu sxemani yanada batafsilroq tahlil qiladigan bo`lsak, innovatsiyaviy jarayon quyidagi tuzilma bilan ta’riflanishi mumkin: Fundamental tadqiqotlar → amaliy tadqiqotlar→ tajriba-konstruktorlik ishlari → birlamchi o`zlashtirish → tarqatish → yangilikdan foydalanish va uning eskirishi → yangilikni takomillashtirish va yangi fundamental natijalar zaruriyati. Har bir bosqich, boshqaruvning turli xil shakli va uslublarini qo`llash zaruriyatini aniqlovchi o`z xususiyatlariga ega. Ammo bunga qaramasdan, ushbu bosqichlarning integratsiyalashuvigina innovatsiyaviy jarayonlar muvaffaqiyatini ta’minlashi mumkin. Shuni ham ta’kidlab o`tish joizki, alohida bitta bosqichda boshqaruv mexanizmini takomillashtirish butun innovatsiyaviy jarayon natijaviyligini oshirmasligi ham mumkin. Ayrim bosqichlardagi yetakchi natijalar boshqalarda o`z qiymatini yo`qotadi va butun ishlab chiqarish takomillashuviga unchalik yordam bermaydi. Shuning uchun ham, butun jarayon uzluksizligi, egiluvchanligi va dinamizmini ta’minlovchi, bosqichlar birlashmasi muhim ahamiyat kasb etadi. Innovatsiyaviy jarayon samaradorligini oshirishda esa boshlang`ich marketing tadqiqotlari va bozor tahlili ayniqsa muhim hisoblanadi. Umuman olganda innovatsiyalar nazariyasi holatining va korxonalarda innovatsiyaviy jarayonlarni boshqarishni tashkil etish muammolarining tahlili ko`rsatishicha, innovatsiyaviy faoliyatning samaradorligi u qanchalik to`g`ri tashkil etilganligiga bog`liq bo`ladi. Muayyan korxonada innovatsiyaviy jarayonlarni tashkil etishning o`zi jiddiy muammolardan biriga aylanadi. Hozirgi kunda innovatsiyaviy jarayonni tashkil etishning ko`plab modellari ishlab chiqilgan bo`lib, ularning har biridan korxona rivojlanishi darajasidan kelib chiqqan holda to`liq yoki qisman foydalanilishi mumkin.

Innovatsiyaviy menejmentning maqsadi, vazifalari va uslublarining tadqiqotini davom ettirish uchun, innovatsiyaviy menejment obyektini ifodalash va uning asosiy tavsiflari va xususiyatlarini aniqlash lozim. Buning asosiy zaruriyati shundaki, innovatsiyaviy menejment korxonaning raqobat asosida rivojlanishi strategiyasining asosiy elementlaridan biri bo`lgan holda, boshqaruv infratuzilmasiga ham muhim ta’sir ko`rsatadi. Ushbu muammo bo`yicha adabiyotlarda innovatsiyaviy menejment obyekti sifatida, ijtimoiy-iqtisodiy obyekt miqyosi, maqsadi va imkoniyatlarini hisobga olgan holda innovatsiyaviy faoliyat yoki innovatsiyaviy jarayonlar belgilanadi. Innovatsiyaviy loyiha – amaliyotda keng tarqalgan investitsiyaviy loyihaning xususiy holati bo`lib, innovatsiyani amalga oshirishga yo`naltirilgan tadbirlar majmuasidan iborat bo`ladi. Innovatsiyaviy loyihani ishlab chiqishdan oldin quyidagilar amalga oshirilishi lozim: • bozordagi texnik yangiliklar va tendensiyalar, hamda xaridorlar istaklari to`g`risidagi axborotni yig`ish va tizimlashtirish; • potensial mahculotlarni ishlab chiqarish va o`zlashtirish bo`yicha korxona imkoniyatlarini tahlil qilish, tavakkalchiliklarni baholash; • o`rganilgan g`oyalar tanlovini o`tkazish. Innovatsiyaviy loyihani yaratishning birinchi bosqichi bo`lib ilmiy-tadqiqot ishlari (ITI) xizmat qiladi. ITI samaradorligini to`g`ri tanlangan ilmiy tadqiqotlar yo`nalishlari, ushbu yo`nalishlarning bunday tadqiqotlar bilan shug`ullanuvchi ilmiy bo`linmalar ixtisoslashuviga muvofiq kelishi belgilab beradi. ITI mazmuni va amalga oshirish bosqichlari yechilayotgan vazifa xususiyatlariga bog`liq bo`ladi. Ammo, har holda ITI ham fundamental, ham amaliy tadqiqotlarni o`z ichiga oladi. Fundamental tadqiqotlar asosan davlat tomonidan moliyalashtirilsa, amaliy tadqiqotlar – xususiy korxonalar tomonidan moliyalashtirilishi ko`zda tutiladi. ITI o`tkazishning asosiy bosqichlari quyidagilar bo`lishi mumkin: ¾ texnik topshiriqni (TT) ishlab chiqish. Unda ishning maqsad va vazifalari belgilanadi, adabiyotlar ma’lumotlari va o`z ekspert bilimlarini qo`llagan holda

yangi mahsulot olish texnologiyasi asoslanadi. Bunday asoslash tadqiqot yo`nalishini to`g`ri tanlash va yangi mahsulotni ishlab chiqarish bo`yicha muhandislik ishlarini bajarish uchun muhimdir. TT ITIni boshlash uchun majburiy hujjat hisoblanadi. TT buyurtmachi bilan kelishilishi shart; ¾ nazariy tadqiqotlar, hamda eksperiment, u laboratoriya sharoitida qo`yilishi va/yoki matematik modellardan foydalangan holda modellashtirilishi mumkin; ¾ tajriba-konstruktorlik ishlarini amalga oshirish uchun tavsiyalar berish. ITI korxonalarning ilmiy-tadqiqot bo`linmalari va/yoki ilmiy-tadqiqot institutlari, injiniring kompaniyalari, oliy o`quv yurtlari, notijorat tashkilotlarida amalga oshiriladi. Bu ishlarni chetdan kelib bajaruvchilar bilan korxona shartnoma imzolaydi. ITI optimal qo`yilishi ko`p sonli variantlar o`rtasida innovatsiyaviy masala yechimini topishni nazarda tutadi. Buni turli xil bajaruvchilar tomonidan muqobil tadqiqotlar amalga oshirilishi bilan ta’minlash mumkin. ITI bajarish natijasida, tajriba- konstruktorlik ishlariga texnik topshiriq ishlab chiqish uchun asos bo`lib xizmat qiladigan, ishlab chiqilayotgan innovatsiyaviy texnologiyaning miqdor ko`rsatkichlari aniqlanadi. Innovatsiyaviy loyihani ishlab chiqishning ikkinchi bosqichi bo`lib tajriba- konstruktorlik ishlarini o`tkazish xizmat qiladi, uning asosiy bosqichlari quyidagilar: ¾ konstruktorlik hujjatlarini ishlab chiqish; ¾ tajribaviy qurilmani loyihalashtirish va yaratish, mahsulotning tajribaviy partiyasini ishlab chiqarish; ¾ texnologik reglamentni ishlab chiqish va ishlab chiqilayotgan texnologiyani texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlarini aniqlash. Innovatsiyaviy loyihaning to`rtinchi bosqichi – buyurtmalar portfeliga muvofiq yaratilgan mahsulotni ishlab chiqarishdir. Beshinchi bosqich – uzoq muddatli foydalanish mahsulotlari uchun ekspluatatsiya yoki buyurtmachi tomonidan iste’mol qilinishi.

Ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni yetkazib berish shartnomasi belgilaydi. An’anaviy faoliyat bilan birgalikda innovatsiyaviy faoliyat bilan shug`ullanuvchi korxonalar, innovatsiyaviy loyihalarni amalga oshirishning eng qulay shaklini tanlash imkoniyatiga ega. Innovatsiyaviy jarayon ko`pgina ishtirokchilar va manfaatdor tashkilotlarni qamrab oladi. U davlat (respublika) va davlatlararo darajada, mintaqaviy va tarmoq sohalarida, mahalliy (munitsipal) bo`linmalarda amalga oshirilishi mumkin. Barcha ishtirokchilar o`z maqsadlariga ega va ularga erishish uchun o`z tashkiliy tuzilmalarini ta’sis etadi. Yirik va mayda tashkilotlarning innovatsiyaviy faolligi turlicha bo`lib, u ularning maqsadlari va strategiyalariga muvofiq keladi. Shuning uchun ham korporatsiyalar o`z atrofida kichik innovatsiyaviy korxonalar tarmog`ini tashkil etib, ularning rahbarlarini maxsus «inkubator dasturlar» yordamida o`qitishadi. Bunday tashkilotlar «inkubator korxonalar» shakliga ega. Yangi murakkab sanoat mahsulotlari va texnologiyalarini tarqatish, ayrim hollarda «franchayzing» yoki «lizing» tashkiliy shaklida amalga oshiriladi. Mintaqaviy ilmiy-texnik va ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish turli xil ilmiy (universitet), sanoat va moliyaviy tashkilotlar birlashmasini: turli xil ilmiy-sanoat markazlarini tashkil etish bilan bog`liq. Innovatsiyaviy loyihalarning tavakkalchiligi tufayli «venchur jamg`armalar» ko`rinishidagi investorlarning tashkiliy shakllari va «tavakkalchilikli innovatsiyaviy korxonalar» ko`rinishidagi yangilik yaratuvchilarning innovatsiyaviy shakllari paydo bo`ladi. Katta resurslarni jalb qiladigan va uzoq muddatga mo`ljallangan alohida ahamiyat kasb etuvchi davlat dasturlari, ilmiy va texnologik parklar, texnopolislar paydo bo`lishiga olib keladi. Xalqaro ilmiy-texnik va savdo munosabatlarining rivojlanishi ko`pgina mahsulotlar bozorining globallashuvi, xalqaro mehnat taqsimoti hamda turli xil alyanslar va qo`shma korxonalar yaratilishi bilan bog`liq.

Kompaniya rahbarlari shundan kelib chiqadiki, tijorat muvaffaqiyatiga erishish uchun innovatsiyaviy g`oyalar, kashfiyotlar va takliflarning yuqori «zichlikdagi» oqimi lozim. Raqobatning yangilik, narx, sifat, ishonchlilik, mustahkamlik kabi parametrlari rolining oshishi, ko`pgina xodimlar, oxir-oqibatda esa butun korxona personali oldida doimiy va umumlashgan «aqliy hujum» vazifasini qo`yadi. «Inson resurslarini» boshqarish innovatsiyaviy siyosatini o`tkazishning so`nggi bo`g`ini bo`lib, samaradorlikni va ish sifatini oshirish masalalarini hal etishga xodimlarning keng doirasini jalb etishni taqozo etadi. Korxonada yangiliklarni ishlab chiqarishning texnikaviy va tashkiliy darajasi va ularga ta’sir qiluvchi omillarini joriy etishni rag`batlantiruvchi va ularga to`sqinlik qiluvchi omillarni aniqlash tamoyillari ishlab chiqilgan bo`lishi maqsadga muvofiqdir. To`sqinlik qiluvchi omillarga quyidagilarni kiritish mumkin: • quyidan chiqarilayotgan yangi g`oyalarga menejerlar tomonidan bo`lgan ishonchsizlik; • kelishilgan yangi g`oyalar ko`pligining lozimligi; • novatorlik takliflarini baholashga boshqa bo`limlarning qo`shilishi; • xatoga yo`l qo`yilgandagi tezkor tanqid va ishdan ozod etish; • novatorning har bir «qadamini» nazorat qilish; • novatorlik taklifi bo`yicha «parda orqasida» qaror qabul qilish; • paydo bo`lishi. Novatorlikni qo`llab-quvvatlovchi omillar: • yangilik ishlab chiqilayotganda erkinlik berish, novatorlarni lozim bo`lgan resurslar va uskunalar bilan ta’minlash, yuqori rahbariyat tomonidan ularni qo`llab-quvvatlash; • munozaralar olib borish va g`oyalar bilan ayirboshlashishni tashkil etish; • hamkasblar, boshqa bo`linmalar, oliy o`quv yurtlari va tashqi ilmiy tashkilotlar bilan samarali aloqalarni olib borish; • ishchilarning o`zaro bir-birini tushunishini chuqurlashtirish.

• Novatorlikni kuchaytiruvchi omillar: • xodimlarning doimiy tarzda o`qish va malakasini oshirish istagini qo`llab- quvvatlash; • ta’lim tizimida maxsus bilimlar va ko`p fanlar bo`yicha tayyorlovni birlashtirish; • olib borilayotgan o`zgarishlar to`g`risida o`z fikrini bildirish imkoniyati; • kasblar o`rindoshligini rag`batlantirish; • turli xil ishlar va funksional majburiyatlar o`rtasidagi chegaralarni yo`q qilish; • u negativ tusga ega bo`lsa ham mazmunli axborotni taqdim etish; • borish ishchi guruhlarning muntazam majlislarini o`tkazib; • o`zgarishlar lozimligini mantiqiy tushuntirish, o`zgarishlarga ishonch va ularni to`g`ri qabul qilish muhitini ta’minlash. Korporativ boshqaruv novatorlarga nisbatan differensiatsiyalashgan yondashuv lozimligini tan oladi. Nazariy tarzda bunday yondashuv asosiga innovatsiyaviy jarayon ishtirokchilarining rollarini turlarga ajratish masalasi qo`yilishi mumkin. Natijada ishchilarning quyidagi turlari ajratiladi (yoki ularga bo`lgan ehtiyoj aniqlanadi): • ITTKI bosqichida ham, yangi mahsulotlarni yaratish va amalga oshirish bosqichida ham yangi g`oyalar tashabbuskorlari; • doimiy kommunikatsiyalarni ta’minlovchilar, turli xildagi ilmiy-texnik va bozor axborotlarini jamlaydi va ularni tarqatadi; • yangi g`oyalar ilgari surilishi uchun sharoit yaratuvchi, yangi mahsulot yaratuvchi ishtirokchilarni pirovard natijaga yo`naltiruvchi, yangi mahsulot va korxona yangilanishida yetakchi rol o`ynovchilar. Innovatsiyaviy faoliyatda tadbirkor va rahbarlar, turli xil mutaxassislar va xodimlar band bo`ladilar. Innovatsiyaviy jarayonning o`ziga xos amaliyoti, yangilik kirituvchilar (novatorlar), rahbarlar va bajaruvchilarning o`ziga xos turlarini va rollarini ishlab chiqqanlar.

Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalar asosida ishlab chiqarishni tashkiliy-texnologik vazifalari, xususiyatlari va bosqichlari Ishlab chiqarishning tashkiliy texnikaviy darajasini tahlil qilish va uning istiqboli yangiliklarni joriy etish jarayonida rol funksiyalarini o`ziga olgan «antreprenerlar» va «intraprenerlar», «g`oyalar generatori», «axborot vositachilari» va boshqalar mavjud. «Antreprener » – innovatsiyaviy tashkiliy texnologik tayyorgarlik asoslarini boshqaruvining asosiy unsuridir. Bu odatda, yangi g`oyalarni qo`llab-quvvatlovchi va ilgari suruvchi, tavakkalchilik va noaniqlikdan qo`rqmaydigan, nostandart yechimlarni izlovchi va qiyinchiliklarni yengishga tayyor bo`lgan rahbar. Antreprener uchun intuitsiya, g`oyaga sodiqlik, tashabbuskorlik, tavakkalchilikka yo`l qo`yish va byurokratik to`siqlarni yengib o`tish kabi shaxsiy xususiyatlar ham tavsifiydir. Antreprener tashqi vazifalarni hal etishga qaratilgan bo`lib: tashqi muhitda faoliyat yurituvchi tashkilot yaratish; tashqi faoliyatdagi korxona xizmatlarini muvofiqlashtirish; tashqi innovatsiyaviy muhit obyektlari bilan o`zaro aloqada bo`lish; yangi mahsulotni bozorda ilgari surish; yangi ishlanmalar va yangi mahsulotga bo`lgan ehtiyojni belgilash shular jumlasidandir. Shuning uchun ham antreprener yangi mahsulot bo`limining rahbari, loyiha boshlig`i kabi lavozimlarni egallaydi. Tashkilotda antreprenerlar kam bo`ladi. «Intraprener» – innovatsiyaviy boshqaruvdagi yana bir muhim shaxs. Intraprenerlarning tashkilotdagi soni nisbatan ko`proq bo`lishi lozim. Bu ichki innovatsiyaviy muammolar, ichki innovatsiyaviy tadbirkorlikga yo`naltirilgan mutaxassis va boshqaruvchi. Uning vazifalariga ko`p sonli «aqliy hujumlar» ni tashkil etish, yangi g`oyalarning birlamchi qidiruvi, xodimlar innovatsiyaviy jarayonga kirishishi uchun sharoit yaratish va korxona «novatorlik» korxonasi deb hisoblanishi uchun novatorlarning yetarlicha sonini ta’minlash kiradi. Odatda, bu yuqori ijodiy faollikga ega guruh rahbari.

«G`oyalar generatori» – bu novatorlik xodimlarning boshqa bir turi. Uning tavsifiy xususiyatlariga qisqa muddat ichida ko`p sonli original takliflarni ishlab chiqish, faoliyat sohasi va tadqiqot predmetini o`zgartirish, murakkab masalalarni yechishga intilish, fikrlashdagi mustaqillik kabi xislatlarni kiritish mumkin. «G`oyalar generatori» sifatida faqatgina yetakchi olim va mutaxassislar emas, balki muhandislar, malakali ishchilar, funksional xizmatlar mutaxassislari ham xizmat ko`rsatishi mumkin. «Axborot vositachilari» kommunikatsion tarmoqlarning bog`lama nuqtalarida joylashgan bo`lib, ixtisoslashgan axborotni jamlaydi va o`tkazadi, ilmiy-texnik, tijorat va boshqa xabarlar oqimlarini nazorat qiladi. Ular eng yangi bilimlar va yetakchi tajribalarni yig`adi va tarqatadi, yangi mahsulot yaratish yoki korxonada tashkiliy-iqtisodiy o`zgarishlarni amalga oshirishning turli bosqichlarida ijodiy faoliyatni axborot bilan ta’minlaydilar. «Ishbilarmon farishtalar» – tavakkalchilikga ega loyihalarning investori sifatida chiquvchi shaxslar. Odatda, bu nafaqaxo`rlar yoki korxonaning katta yoshdagi xodimlari. Ulardan moliyalashtirish manbai sifatida foydalanishning qator ustunliklari mavjud. Ularning krediti ancha arzon, chunki jamg`armalardan farqli ravishda ularning xarajatlari kamroqdir. Tashkilot iqtisodiy o`sish davrida ishga shtatdan tashqari ishchilarni qabul qilishi ham mumkin. Keyinchalik, ish faoliyati hajmi qisqarganda, birinchi navbatda vaqtinchalik xodimlar ozod etiladi. Yangiliklarni ishlab chiqarishni tashkiliy texnologik tayyorgarlikning asoslarida innovatsiyaviy loyihaning maqsadlaridan biri, korxona haqiqatdan ham yuqoriroq sifatga ega bo`lgan yangi texnologik mahsulotlarni talab qilingan miqdorda ishlab chiqarish qobiliyatiga ega ekanligini potensial hamkorlarga isbotlashdan iboratdir. Mana shunday yangiliklarni korxona darajasida yaratishda innovatsiyaviy loyihaning asosiy vazifalari quyidagilar:

• loyiha, innovatsiya turi (qayta qurish, yangi texnologiyalarni joriy etish va h.k) asosiy maqsadlarini aniqlash va loyiha korxonaning umumiy maqsadlariga mos tushishini isbotlash; • loyihani amalga oshirishning konkret natijalarini bayon etish (sotuvlar hajmini X mln so`mga oshishi, X mln so`m miqdorida sof daromad olish; mavjud bozordagi korxona ulushini X foizdan Z foizgacha oshirish va h.k); • loyihani amalga oshirishda qo`yilgan maqsadlarga erishish bo`yicha korxona innovatsiyaviy strategiyasini tanlash; • qabul qilingan innovatsiyaviy strategiya doirasida amalga oshirish uchun muayyan tadbirlarni belgilash; • innovatsiyaviy loyihani amalga oshirishda investorlar ishtirok etishining mumkin bo`lgan shakllarini belgilash; • loyihani amalga oshirish natijasida korxona tomonidan taqdim etiladigan mahsulot va xizmatlarning yangi turlarini belgilash; • moliyalashtirish manbalarini aniqlash; • darajasini hisoblash; • qoplanishning taxminiy muddatini aniqlash; • innovatsiyaviy loyihaning taxminiy hayotiy siklini hisoblash; • mazkur loyiha asosida korxonaning keyinchalik rivojlanishi istiqbollarini belgilash. Mana shu yuqorida ta’kidlangan innovatsiyaviy loyiha muayyan bozor va konkret iste’molchiga yo`naltirilgan. Korxona bozoridagi muvaffaqiyatning asosi bo`lib, tovarlar hayotiy siklini qisqartirish va iste’molchilar talabalarini o`zgartirish, hamda raqobat kurashining keskinlashuvi bilan bog`liq bo`lgan yangiliklarni, xususan yangi turdagi mahsulot va xizmatlar ustida uzluksiz ish olib borish xizmat qiladi. Texnologiyalarni rivojlantirishda innovatsiyaviy loyihalarni ishlab chiqishda, zamonaviy loyihalar, odatda, katta miqdordagi investitsiyalarni talab qilishni hisobga olish lozim. Investitsiyalar esa har doim ham mavjud emas. Shuning

uchun ham investitsiyalar masalasi murakkab hisoblanadi, chunki investitsiyalarga ega bo`lish uchun loyihaning foydaliligi va samaradorligini isbotlab berish lozim. Bunda moliyalashtirish manbasi, uning hajmi, to`lovlar davriyligi va miqdorini tanlash asosiy hisoblanadi. Investorga yaratilayotgan loyihani tashkiliy texnikaviy darajasini tahlil kilib mohiyatini tushuntirib berish, hamkorlik ustunliklarini namoyish etish va asosiysi investor olishi kutilayotgan minimal va maksimal daromadlar istiqboli to`g`risida gap yuritish lozim. Ushbu ko`rsatkichlarning barchasini shunday taqdim etish lozimki, ular investorga o`z ta’sirini ko`rsatgan holda uni kapital qo`yilma amalga oshirish lozimligiga ishontirsin. Innovatsiyaviy loyiha yetarlicha tushunarli bo`lishi lozim, u bilan tanishgan holda investorlar taklif etilayotgan dastur to`g`risida to`liq tushunchaga ega bo`lishlari va uning maqsadlarini anglab yetishlari lozim. Innovatsiyaviy loyihaning tarkibi va batafsillik darajasi yangilik dastur o`lchamlari va u amalga oshiriladigan sohaga bog`liq bo`ladi. Misol uchun, qandaydir mahsulot ishlab chiqarish yoki tashkiliy texnologik innovatsiyani kiritish nazarda tutilgan bo`lsa, innovatsiyaviy dasturning pirovard mahsuloti va bu mahsulot bozorining murakkabliligi bilan belgilangan batafsil reja ishlab chiqilishi lozim. Innovatsiyaviy loyihaning tarkibi, shuningdek, rejalashtirilayotgan bozor o`lchami, raqobatdoshlar mavjudligi va dastur natijalarini qo`llash istiqbollariga bog`liq bo`ladi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, yangiliklarni ishlab chiqarishni tashkiliy texnologik tomondan innovatsiyaviy faoliyat rivojlanishini zamonaviy bosqichining o`ziga xos xususiyati yirik korxonalarda, yagona jarayonga tadqiqot va ishlab chiqarishni birlashtiruvchi, ilmiy-texnik majmualarning paydo bo`lishidir. Bu «fan - ishlab chiqarish» sikli barcha bosqichlari o`rtasida qalin aloqa bo`lishini nazarda tutadi. Bir butun ilmiy-ishlab chiqarishsavdo tizimlarini yaratilishi obyektiv qonuniyatga asoslangan, hamda ilmiy-texnik taraqqiyot va korxonaning bozor ehtiyojlari bilan belgilangan bo`ladi. Innovatsiyalarni turkumlashtiruvchi belgilarning asosiylari bu:

• kategoriya va sinf. Kategoriya, mahsulot hayotiy siklining qaysi qismida innovatsiya amalga oshirilishini aniqlaydi; • korxona faoliyatining pirovard mahsulotidagi innovatsiyalar; • jarayonlar innovatsiyasi – pirovard mahsulotni rivojlantirish, ishlab chiqarish va tarqatish usullariga tegishli; • protseduralar innovatsiyasi – korxona tashkiliy-boshqaruv tuzilmasini rivojlantirish uslublariga tegishli; • sikllar innovatsiyasi – mahsulot hayotiy siklining bir nechta bosqichlarini yoppasiga rivojlanishi (jarayon va protseduralarning o`zaro faoliyati). Bunday turkumlashtirish nafaqat texnologiyalar‚ balki protseduralar, standartlar va yondashuvlarga ham nisbatan qo`llanilishi mumkin. Innovatsiyalarni turkumlashtirishning ikkinchi belgisi bo`lmish – innovatsiyalar sinfi – u yoki bu innovatsiya tomonidan amalga oshirilgan o`zgarishlar qanchalik katta ekanligini tavsiflaydi: o`zgartiruvchi (inkremental) innovatsiyalar – pirovard mahsulot, jarayon, hayotiy sikl sohalaridagi unchalik katta bo`lmagan o`zgarishlar; yaxshilovchi (distinktiv) innovatsiyalar – yangi texnologiya va yondashuvlarga asoslanmagan ammo ancha ustuvorlik va yaxshilanishni ta’minlaydi; yorib o`tuvchi innovatsiyalar – fundamental yangi texnologiya va yondashuvlarga asoslangan. Oldin mumkin bo`lmagan yoki noma’lum funksiyalarni yangi, oldingidan ustun usulda amalga oshirishga imkon beradi; integratsiyalovchi innovatsiyalar – innovatsiyalar birinchi uchta sinfining o`zaro birlashuvidan foydalanadi. Integratsiyalovchi innovatsiyalar innovatsiyaviy jarayonning so`nggi bosqichini amalga oshirilishini ta’minlaydi. Yorib o`tuvchi innovatsiyalar yaxshilovchi innovatsiyalar sonining ko`payishi oqibatida yuzaga keladi, yaxshilovchi innovatsiyalar paydo bo`lishiga esa o`zgartiruvchi innovatsiyalar oqimi sababchi bo`ladi. Foydalanish sohasi kabi, innovatsiyalarning kategoriyasi va sinfi ham faoliyat sohasi, korxona yoki bo`limning tutgan o`rnidan kelib chiqqan holda o`zgarishi mumkin. Misol uchun,

Asaka avtomobil zavodi konveyyeri uchun yorib o`tuvchi sanalgan innovatsiya, ishlab chiqarish bo`limi uchun distinktiv innovatsiya sanalashi mumkin. Korxona ichidagi barcha narsa ushbu kartaning bir yoki bir nechta sohasi doirasida innovatsiyalarga duch kelishi mumkin. Innovatsiyaviy karta innovatsiyalar va ularning maqsadlarini muzokara qilishda ham foydali, hamda ijodiy jarayonni yaxshilovchi vosita sanaladi. Innovatsiyaviy loyihalarni boshqarish texnologiyalari Yangiliklarni ishlab chiqarishni tashkiliy texnologik tayyorgarlik asoslarida innovatsiyaviy jarayonlarni boshqarish infratuzilmasini barpo etish masalasini to`rtta yo`nalishga ajratgan holda ko`rib chiqish mumkin (1-rasm). 1-rasm. Innovatsiyaviy jarayonlarni boshqarishning tuzilmaviy muammolari Yangiliklarni ishlab chiqishda innovatsiyalar texnologiyasini kiritishni batafsilroq ko`rib chiqaylik, bugungi kunga kelib har bir texnologiyani quyidagicha aniqlash mumkin (1-rasm). Joriy etish – innovatsiyalarning shunday texnologiyasiki, unda innovatsiya kiritish jarayoni bevosita ishlab chiquvchi tomonidan amalga oshiriladi. Innovatsiyaviy xizmatlarning butun majmuasini talab qilmaydigan innovatsiyalar uchun qo`llaniladi. Инновациявий жараёнларни бошқариш муаммоси Инновац ияларни бошқариш назарияс и цияларниИннова ришнингбошқа инстр ументал воси талари Мутаха ссислар тайёрла шнинг услубий т аъминоти иявийИнновац техноло гиялар Лойиҳа бошқарув объекти сифатида Инновациявий лойища бошқарув - чиларининг автоматлаштирилган иш жойлари Инноватика таълим фаолиятининг тиобъек ва субъекти дасифати Инновациявий корхонага мос тушувчи технологиялар тўплами

Trening – innovatsiyalarning kadrlarni tayyorlash bosqichini ta’minlovchi texnologiya. Maxsus ixtisoslashgan korxonalar tomonidan amalga oshiriladi (inkubatorlar, texnologik parklar va h.k). Konsalting – innovatsiyaviy faoliyat strategiyasi va biznesrejasini tanlash bosqichini ta’minlovchi innovatsiyalar texnologiyasi. Ekspertiza va maslahatlar sohasiga ixtisoslashgan korxonalar tomonidan amalga oshiriladi. Konsalting, innovatsiyaviy faoliyatga ikkita asosiy yo`nalish bo`yicha xizmat ko`rsatadi: ¾ texnologik konsalting – tashkilotning strategik va taktik maqsadlariga optimal erishishi uchun texnologik va boshqaruv maslahatlari, shuningdek‚ rejalashtirish, sifatni boshqarish, sertifikatlashtirish, avtomatlashtirilgan konstruktorlik va texnologik loyihalashtirish, texnologiyalar uzatish; ¾ biznes-konsalting – biznes-g`oya va loyihalar ekspertizasi, biznes- rejalashtirish, marketing, moliyaviy menejment, potensial hamkor va investorlarni izlash, innovatsiyalarni tijoratlashtirish, shartnomaviy munosabatlar. Ilmiy asoslangan ishbilarmonlikning turli jihatlari bo`yicha pullik maslahatlarga bo`lgan talab doimiy oshishi munosabati bilan maslahat xizmatlarini ko`rsatishga ixtisoslashgan korxonalar sonining ko`payishi kuzatilmoqda. Innovatsiyaviy korxona va ishlab chiqarishlarning ko`pchiligi yirik sanoat korxonalari, ilmiy yoki ta’lim muassasalari negizida tashkil topgan. O`z faoliyatining boshlang`ich bosqichlarida innovatsiyaviy korxona xodimlari ushbu muassasalar mutaxassislari bilan maslahatlashadilar. Ammo innovatsiyaviy korxonalar rivojlanib borishi bilan mustaqil faoliyat yuritishga kirishadi va har bir maslahat ham bozor munosabatlaridan kelib chiqqan holda baholanadi. Bundan tashqari, boshlang`ich tashkilotlarning mutaxassislari boshqaruv yoki marketing sohasidagi ko`plab savollarga javob bera olmasliklari ham mumkin. Shu bilan birga kichik innovatsiyaviy korxona va hattoki ko`pgina sanoat korxonalari ham barcha sohalar bo`yicha malakaviy mutaxassislarga ega bo`la olmaydi.

Innovatsiyaviy sohada amalga oshirilayotgan konsalting faoliyati tajribasini ko`rsatishicha, potensial mijozlar duch kelishi mumkin bo`lgan muammolarning ko`pchiligini tizimlashtirishi mumkin. Misol uchun, ilmiy-texnik soha korxonalari oldida paydo bo`ladigan asosiy muammolarni quyidagicha ta’riflash mumkin: marketing muammolari, xodimlarni boshqarish va boshqaruvchilar malakasi, ishlab chiqarish muammolari, sifatni boshqarish, moliyaviy menejment, qonunchilik muammolari. Albatta, innovatsiyaviy loyihalarni amalga oshirish jarayonida boshqa turdagi muammolar mavjud emas deb bo`lmaydi, lekin konsalting xizmatlarini asosiy qismi aynan ushbu muammolar bilan bog`liq. Injiniring – innovatsiyaviy siklning barcha bosqichlarini qamrab oladigan, innovatsiyalarning majmuaviy texnologiyasi (2-rasm). 2-rasm. Innovatsiyalarni amalga oshirish texnologiyalari Injiniring texnologiyasi va u bo`yicha ishlayotgan injiniring korxonasi, innovatsiyaviy loyihani amalga oshirishda buyurtmachiga eng to`liq xizmatlar to`plamini taqdim etadi. Innovatsiyaviy siklning barcha bosqichlarida, injiniring buyurtmaning optimal amalga oshirilishini ta’minlaydi. Buyurtmachiga mavjud muammoning bitta konkret yechimni emas, balki yechimning bir nechta variantlarini taklif etishi lozim. Va konsalting korxonasi kabi faqatgina taklif etish emas, balki buyurtmachini ushbu jarayonga jalb etgan holda u uchun eng qulay bo`lgan yechimni birgalikda tanlashi lozim. Инновациялар технологияси Жорий этиш Консалтинг Тренинг Тра нсфер Инжиниринг

Injiniring texnologiyasini amalga oshirishning nazariy asosida uchta tizimli tamoyil yotadi: teskari loyihalashtirish; funksional to`lalik minimumi; yechimning iqtisodiy yetarliligi. Teskari loyihalashtirish tamoyili, tizim ishlab chiqarilayotgan mahsulot bilan emas, balki mahsulotlarning xilmaxilligi bilan bog`liq bo`lishi, ya’ni tizim noma’lum bo`lgan mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun yetarlicha invariantlikka ega bo`lishi kerakligini belgilaydi. Minimal funksional to`lalik va yechimning iqtisodiy yetarliligi tamoyili quyidagi holatlarda yechim ratsionalligini ta’minlaydi: ¾ loyihani ishga tushirish bosqichlarining ketma-ketligini shakllantirish; ¾ tizim uskunalarining miqdoriy tarkibi va tuzilmasini aniqlash; ¾ tashkiliy-boshqaruv tuzilmani tanlash; ¾ ishlab chiqarishning texnologik tayyorgarligini rejalashtirish va shakllantirish; ¾ imitatsion modellashtirish natijalari bo`yicha texnikiqtisodiy ko`rsatkichlar samaradorligiga o`zgartishlar kiritish. Boshqacha qilib aytganda, yirik loyihalarni amalga oshirishda, loyihalashtirishning taklif etilgan tamoyillari quyidagicha izohlanadi: loyihani amalga oshirishning har bir bosqichida yaratilayotgan texnologik va dasturiy- hisoblash resurslari, mahsulotning iqtisodiy samarali ishlab chiqarilishini kafolatlovchi, funksional to`lalik minimumiga ega bo`lishi lozim. Shunday qilib, innovatsiyaviy tadbirlar variantlarini tanlash uchun taqqoslanayotgan variantlar bo`yicha o`zgaruvchan qiymat qismlarini hisobga oladigan, taqqoslama iqtisodiy samaradorlik ko`rsatkichlaridan foydalaniladi. Bunday ko`rsatkichlarga quyidagilar kiradi: ¾ keltirilgan xarajatlar; ¾ innovatsiyalarga kiritilgan qo`shimcha investitsiyalarning qoplanish muddati; ¾ innovatsiyalarga kiritilgan qo`shimcha investitsiyalarning samaradorlik koeffitsiyenti.

Masalan, mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasining uchta yangi varianti ishlab chiqilgan bo`lsin. Jadval ma’lumotlari bo`yicha eng samarali variantni hisoblash kerak. Keltirilgan xarajatlar uslubini qo`llagan holda, quyidagi formula bo`yicha taklif etilayotgan yangi loyihalarning eng samarali variantini tanlaymiz: С + Е н К , (2.16) bu yerda: S – mahsulot ishlab chiqarish yillik xarajatlari; K – investitsiyalar; Yen – iqtisodiy samaradorlik koeffitsiyenti, 0,1 ga teng deb olamiz. 1-jadval Innovatsiyaviy texnologiyalarni tanlash uchun lozim bo`lgan ma’lumotlar Кўрсаткичлар Вариантл ар 1 2 3 Инвестициялар, млн сўм 22500 27600 19700 Бир маҳсулотга бўлган ишлаб чиқариш харажатлари минг сўм 13600 14700 13700 Ишлаб чиқаришнинг йиллик ҳажми, минг дона 700 1100 2500 1 variant – (13600 * 700) + 0,1 * 22500 =11770 mln so`m. 2 variant – (14700 * 1100) + 0,1 * 27600 = 18930 mln so`m. 3 variant – (13700 * 2500) + 0,1 * 19700 =36220 mln so`m. Xulosa: taklif etilgan loyihalarning eng samarali varianti bu 1-variant, ya’ni eng kam keltirilgan xarajatlar. Strategiyani tanlash – innovatsiyaviy faoliyat muvaffaqiyatining kafolati hisoblanadi. Ro`y berayotgan o`zgarishlarni oldindan ko`ra bilmagan korxona inqirozga uchrashi mumkin. Strategiya tanlash innovatsiyaviy menejmentning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida rahbar uchun, yaxshi mahsulotga ega bo`lish yetarli emas, u o`z raqobatdoshlaridan orqada qolib ketmaslik uchun yangi

texnologiyalarning paydo bo`lishini diqqat bilan kuzatib borishi va ularni o`z korxonasida joriy etishni rejalashtirishi zarur. Strategiya qaror qabul qilish jarayoni bilan birlashtirilgan bo`lishi mumkin. Har ikkala holatda ham maqsadlar (strategiya obyektlari) va vositalar mavjud bo`lib, ular yordamida qo`yilgan maqsadlarga erishiladi (qarorlar qabul qilinadi). Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalar asosida ishlab chiqarishni tashkiliy-texnikaviy darajasini tahlil qilish va uning istiqbollari Yangiliklarni ilgari surish uchun aniq ifodalangan strategiya juda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Strategiya – raqobatdoshlarga nisbatan mazkur korxona salohiyati va kuchini mustahkamlashga qaratilgan, o`zaro bog`liq bo`lgan tadbirlar majmuidir. Boshqacha qilib aytganda, strategiya - qo`yilgan maqsadlarga erishishning batafsil, har tomonlama strategik rejalashtirish zaruriyatini tan olgan va uni faol joriy etayotgan korxonalar soni kundan kunga oshib bormoqda. Bu o`sib borayotgan raqobat bilan ham belgilanadi. Raqobat kurashida jon saqlash va g`olib bo`lish uchun faqatgina bugungi kun bilan yashash emas, balki mumkin bo`lgan o`zgarishlarni ko`ra bilish va rejalashtirish lozim. Izlanishlar, tadqiqotlar va innovatsiyaviy faoliyatning boshqa shakllarini o`tkazish rejalarini ishlab chiqish strategiya tanlash bilan bog`liq. Strategik rejalashtirish ikkita asosiy maqsadni ko`zlaydi. Resurslarni samarali taqsimlash va foydalanish . Bu «ichki strategiya» deb nom olgan. Kapital, texnologiyalar, odamlar kabi cheklangan resurslardan foydalanish rejalashtiriladi. Bundan tashqari yangi tarmoqlarda korxonalarni xarid qilish, istalmagan tarmoqlardan chiqib ketish, korxonalar samarali «portfelini» tanlash amalga oshiriladi. Tashqi muhitga moslashish. Tashqi omillar (iqtisodiy o`zgarishlar, siyosiy omillar, demografik vaziyat va h.k) o`zgarishiga samarali moslashishni ta’minlash vazifasi qo`yiladi.

Strategik rejalashtirish ko`p sonli tadqiqotlarni amalga oshirish, ma’lumotlarni yig`ish va tahlil etishga asoslanadi. Bu bozor ustidan nazoratni yo`qotmaslikka imkon beradi. Bunda zamonaviy sharoitlar tezkor tarzda o`zgarishini ham hisobga olish lozim. Demak, strategiya shunday bo`lishi kerakki, lozim bo`lganda uni yo`qqa chiqarish mumkin bo`lsin. Strategiyani ishlab chiqish korxona umumiy maqsadini ifodalashdan boshlanadi. U har bir insonga tushunarli bo`lishi kerak. Maqsad qo`yilishi korxonaning tashqi muhit, bozor va iste’molchilar bilan o`zaro aloqalarida muhim rol o`ynaydi. Korxonaning umumiy maqsadi quyidagilarni hisobga olishi lozim: ¾ korxona faoliyatining asosiy yo`nalishi; ¾ tashqi muhitdagi ish tamoyillari (savdo tamoyillari; iste’molchiga munosabat; biznes aloqalarni yuritish); ¾ korxona madaniyati, uning an’analari, ish muhiti. Maqsadni tanlashda quyidagi ikkita jihatni hisobga olish lozim: korxona mijozlari kimlar va u qanday ehtiyojlarni qondirishi mumkin. Umumiy maqsad qo`yilgandan so`ng, strategik rejalashtirishning ikkinchi bosqichi – maqsadlarni konkretlashtirishga o`tiladi. Misol uchun, quyidagi asosiy maqsadlar qo`yilgan bo`lishi mumkin: ¾ daromadlilik; ¾ bozorlar (savdolar hajmi, bozor ulushi, yangi liniyalarni joriy etish); ¾ ish unumdorligi; ¾ mahsulot (ishlab chiqarishning umumiy hajmi, yangi tovarlarni ishlab chiqarish yoki ayrim modellarni ishlab chiqarishni to`xtatish va b.); ¾ moliyaviy resurslar (kapital hajmi va tuzilmasi; shaxsiy va qarz kapitalining nisbati; aylanma kapital hajmi va b.); ¾ ishlab chiqarish quvvatlari, bino va inshootlar; ¾ ITTKI va yangi texnologiyalarni joriy etish. Asosiy ko`rsatkichlar, texnologik tavsiflari, qiymati, joriy etish muddatlari; ¾ tashkil etish – tashkiliy tuzilma va faoliyatdagi o`zgarishlar; ¾ inson resurslari (ulardan foydalanish, harakati, o`qitish va h.k;

¾ ijtimoiy mas’uliyat. Muayyan jamiyat ehtiyojlarini qondirish uchun mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan raqobatbardosh ishlab chiqarish subyekti (korxona, firma), har bir muayyan vaqt oralig`ida, texnikaning uchta – kechagi, bugungi va ertangi (istiqbolli) – avlodiga mansub tovar ustida faoliyat yuritishi lozim. Texnikaning har bir avlodi o`z rivojlanishida muayyan hayotiy siklni bosib o`tadi. Korxona t1 dan t3 ga qadar bo`lgan vaqt oralig`ida, bir-birini ketma-ket o`rnini bosuvchi texnikaning uchta A, V, S avlodi ustida ish yuritsin. V mahsulotni ishlab chiqarish boshlanishi va o`sishi bosqichida (t1 davr) uni ishlab chiqarish xarajatlari katta, talab esa kichik, bunday holat uni ko`zlangan hajmda ishlab chiqarishni cheklaydi. Bir vaqtning o`zida A mahsulotni ishlab chiqarish hajmi yetarlicha katta, S mahsulot esa umuman ishlab chiqarilmaydi. V avlod mahsulotini ishlab chiqarish barqarorlashuvi bosqichida (t2 davr, to`yinish, balog`at va stagnatsiya bosqichlari) uning texnologiyasi to`liq o`zlashtirilgan; talab yetarlicha katta. Bu ushbu mahsulotni maksimal hajmda ishlab chiqarish va undan eng katta daromad olish davridir. A mahsulotni ishlab chiqarish pasaygan va yana tushib bormoqda («b» diagramma). Ushbu funksiyalar bajarilishini yanada samarali ta’minlovchi, texnika yangi avlodining (S mahsulot) paydo bo`lishi bilan, V mahsulotga bo`lgan talab pasayishini kuzatish mumkin (t3 davr) – uni ishlab chiqarish hajmi va u olib kelayotgan daromad qisqaradi («v» diagramma), texnikaning A avlodi esa umuman yo`qqa chiqadi. Korxona umumiy daromadining barqaror miqdori, bir-birini o`rnini bosuvchi mahsulotlar (texnika avlodlari) o`rtasida kuchlarni to`g`ri taqsimlanishi bilan ta’minlanib turibdi. Korxona fan-texnika siyosatini shakllantirish va amalga oshirishdan maqsad, aynan shunday taqsimotga erishishdir. Ushbu siyosatni optimallashtirish, bir-birini o`rnini bosuvchi va o`zaro raqobatdosh texnika avlodlarining texnik va texnologik imkoniyatlari to`g`risida ma’lumotga ega bo`lishni talab qiladi. U yoki bu texnik yechimni o`zlashtirish jarayonida, uning jamiyat ehtiyojlarini qondirish qobiliyati va iqtisodiy tavsiflari o`zgarib boradi, aynan shu holat texnika avlodlari rivojlanishining siklik xarakterini belgilab beradi.

rasm. Bir-birini o`rnini bosuvchi mahsulotlarni (A,V,S) ishlab chiqarish sikllari а) б) в) В 2-rasm. Turli vaqt davomida korxona mahsulot ishlab chiqarish tuzilmasining diagrammalari: a) t1 davr; b) t2 davr; v) t3 davr Ammo, korxonaning raqobatdosh fan-texnika siyosatini shakllantirishdagi asosiy holat shundan iboratki, mahsulotni rivojlantirish va o`zlashtirish uchun mablag` qo`yish, bozordagi mustahkam o`rin sifatidagi real samara olishdan ancha oldin amalga oshirilishi lozim. Shuning uchun ham, fan-texnika siyosatni strategik rejalashtirish, texnika har bir avlodiga nisbatan uning hayotiy siklini barcha davrlaridagi rivojlanish tendensiyalarini aniqlash va prognoz qilishni talab etadi. O`zlashtirish uchun taklif etilayotgan texnika avlodi qachon o`z rivojlanish cho`qqisiga chiqishi, qachon uni to`liq quvvatda o`zlashtirish va qachon ishlab chiqarishni to`xtatish lozimligini aniq bilish kerak. Olimlar va mutaxassislarning tadqiqotlari asosida xulosa qilish mumkinki, ushbu sikllar o`rtasida, vaqt oralig`i orqali qandaydir statistik aloqa mavjud. Ushbu vaqt oralig`i texnik qaror paydo bo`lishi (yoki texnik g`oyani rasmiylashtirish, ro`yxatga olish va h.k) va ushbu g`oyani sanoatda maksimal hajmda qo`llash o`rtasida joylashgan bo`ladi. Ushbu munosabat tufayli korxonaning fan-texnika siyosati (FTS) fan va texnika rivojlanishining milliy va jahon tendensiyalarini batafsil kuzatib borishi kerak. Ushbu vazifani muvaffaqiyatli uddalash uchun axborot oqimlarini tahlil qila olish kerak bo`ladi. А В А С С В

Fan va texnika rivojlanishining milliy va jahon tendensiyalarini axborotlar massivi tahlili asosida aniqlashning mavjud uslubiy apparatini quyidagicha tavsiflash mumkin: Tuzilmaviy-morfologik tahlil uslubi. Ushbu uslub predmet sohasining ichki tarkibini aniqlash, yangi ishlanmalar (g`oyalar, texnik qarorlar va h.k) paydo bo`lishini qayd qilish uchun lozim, bu esa FTS strategiyasini tarmoq osti darajasida shakllantirish imkonini beradi. Nashriy faollik tavsiflarini aniqlash uslubi. Ushbu uslubning o`ziga xosligi, axborot oqimi siklik rivojlanishga bo`ysungan holda tizim kabi faoliyat yuritishi bilan bog`liq; ushbu sikllarni kuzatgan holda, predmet sohasi u yoki bu mamlakatda hayotiy siklning qaysi bosqichida turganligini bilib olish mumkin. Bu esa tarmoq darajasida FTSni shakllantirish bo`yicha to`g`ri tavsiyalar berish imkonini tug`diradi. Analog-patentlar uslubi. Uning mohiyati shundaki, korxonalar chet elda faqatgina amaliy ahamiyatga ega g`oyalarni patentlaydilar. Shuning uchun analog-patentlar quvvati tez o`sib borayotgan yo`nalishlarni aniqlagan holda, yetakchi korxonalarning ishlab chiqarish salohiyatini rivojlantirish borasidagi faoliyat yo`nalishlarini aniqlash mumkin. Atamali (terminologik) va leksik tahlil uslubi Atamali tahlil, tadqiqotchilar tomonidan boshqa bilim sohalaridagi g`oyalardan foydalanishida atamalar apparatining o`zgarishi sodir bo`ladi degan fikrga asoslangan. Bu boshqa hech qanday uslublar bilan kuzatilmaydigan, yirik tuzilmaviy siljishlar bilan bog`liq. Shuning uchun ham atamali tahlil innovatsiyalarni boshlang`ich bosqichlarda aniqlash va kutilayotgan o`zgarishlar yo`nalishlarini prognoz qilish imkonini beradi. Matnlarning leksik tahlili atamali tahlilga o`xshash, ularning farqi shundaki unda muayyan atamalar emas, balki so`z birikmalari (leksik birliklar) ko`rib chiqiladi. Ko`rsatkichlar uslubi

Bu uslub, har bir texnik tizim, fan-texnika taraqqiyoti munosabati bilan takomillashib boradigan (bu holat tegishli hujjatlarda ham o`z aksini topadi) ko`rsatkichlar to`plami bilan tasvirlanishiga asoslangan. Texnik tizimlar ko`rsatkichlarining dinamik tavsiflarini o`rgangan holda, jahon va milliy amaliyotda mavjud bo`lgan tendensiyalar to`g`risida aniq tasavvurga ega bo`lish mumkin. Fan-texnika siyosatini shakllantirish bo`yicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun boshlang`ich axborot tayyorlashning umumiy ketma-ketligi bir nechta bloklardan iborat bo`ladi. Birinchisi – sohaning morfologik turkumlanishini ishlab chiqish. Bunday turkumlashtirish jadval shaklida bo`lib, unda ishlab chiqarishning texnologik (texnik) zanjiri muayyan jihatlar (jarayon, faoliyat tamoyili, foydalaniladigan materiallar va h.k) bo`yicha elementlarga ajratilgan. Bunda har bir element uchun amalga oshirishning mumkin bo`lgan muqobil usullari ro`yxati shakllanadi. Eng soddalashtirilgan ko`rinishda morfologik turkumlashtirish, ajratish jihatlarining variantlari o`rtasida istalgan birlashmalar bo`lishi mumkin bo`lgan jadval shaklida bo`ladi. Ikkinchi blok – predmet soha, misol uchun kashfiyotlar xalqaro turkum atamalari, sahifalovchisini ishlab chiqish. Sahifalovchi bir qator sahifalardan iborat bo`lib, ular bo`yicha turli manbalardan qiziqtiruvchi muammolar bo`yicha hujjatlar tanlovi amalga oshiriladi. Tegishli tarzda uchinchi, to`rtinchi va beshinchi bloklar – boshlang`ich axborotni izlash; olingan natijalar tahlili; qaror qabul qiluvchi shaxslar uchun korxonalar fantexnika siyosatini shakllantirish bo`yicha tavsiyalarni aniqlash. Olib borilgan tadqiqotlar va ular tufayli olingan natijalar texnika avlodlarini rivojlanishi va almashinishi vaqtini topish, ko`zlanayotgan tendensiyalarni aniqlash, fantexnika siyosatini optimallashtirish maqsadida texnika va texnologiyalardagi keyinchalik o`zgarishlarni prognozlash imkonini beradi.

Bularning barchasi investitsiyaviy siyosat va resurs qo`yilmalarini rejalashtirish uchun asos bo`lib xizmat qiladi . kuchli boshqa korxona tomonidan sotib olinishi yetakchi ketidan yurish strategiyasi Intensiv ITTKI, texnologik yetakchilik i o` r i n ojiz biznesni qo`ll bo`lishi ojiz ratsionallashtiri sh qulay «tavakkal» loyihani tashkil etish kuchli d qulay ratsionallashtirish texnologiyani qo`llashning a ? foydali г сощаларини излаш Texnologik o`rin 3-rasm. Innovatsiyaviy strategiyani tanlash yo`nalishlari Bozordagi mavqeini hisobga olgan holda (bozorni nazorat qilinadigan ulushi va uni rivojlanish dinamikasi, moliyalashtirish va xom-ashyo resurslariga ega bo`lish, raqobat kurashidagi yetakchi yoki ergashuvchi o`rnini egallashi) innovatsiyaviy strategiyani tanlash yo`nalishlari quyidagi ko`rinishdagi sxemada ko`rsatilishi mumkin (3-rasm). Strategiyani tanlash, maqsad sari ajratilgan har bir yo`nalish bo`yicha amalga oshiriladi. Tanlovning soddalashtirilgan modeli Boston maslahat guruhi tomonidan ishlab chiqilgan va u bozordagi ulush hamda tarmoqdagi o`sish sur’atidan kelib chiqqan holda strategiya tanlash uchun mo`ljallangan (1 jadval). 1 jadval Strategiyani tanlash Ўсиш суръатлари Боз ордаги улуш Юқори Паст

Юқори Юлдуз ? Паст Сигир Ит Ushbu modelga muvofiq, bozorning katta ulushini egallagan va tez o`suvchi tarmoqlarda faoliyat yuritayotgan korxonalar (yulduzlar), o`sish strategiyasini tanlashi lozim. Barqaror tarmoqlarda yuqori o`sishga erishgan korxonalar cheklangan o`sish strategiyasini tanlaydi. Ularning asosiy maqsadi – o`z o`rnini ushlab turish va foyda olish. Past sur’atlar bilan o`suvchi tarmoqlarda kichik ulushga ega bo`lgan korxonalar esa, ortiqchasini olib tashlash strategiyasini tanlashadi (2-jadval). 2-jadval Mahsulot - bozor matritsasi Ko`rsatkichlar Hozirgi kunda ishlab chiqarilayotgan mahsulot,% Ishlab chiqarilayotgan mahsulotga bog`liq bo`lgan yangi mahsulot, % Mutlaqo yangi mahsulot,% Mavjud bozor 90 60 30 Yangi, ammo mavjud bozorga bog`liq bozor 60 40 20 Mutlaqo yangi bozor 30 20 10 Tez o`suvchi tarmoqlarda o`z o`rnini mustahkamlamagan korxonalardagi vaziyat qo`shimcha tahlilni talab etadi. Strategiyalar variantlarini tanlashda, korxona mahsulot/bozor matritsasidan foydalanishi mumkin. Biror strategiyani qabul qilishda rahbariyat quyidagi 4 omilni hisobga olishi lozim: Tavakkalchilik. Har bir qabul qilinayotgan qaror uchun tavakkalchilikning qanday darajasi mumkinligi. Oldingi strategiyalar va ularning natijalaridan xabardor bo`lish, yangi strategiyalarni muvaffaqiyatliroq ishlab chiqishga yordam beradi. Vaqt omili. Ko`pgina hollarda yaxshi g`oyalar o`z vaqtida taklif etilmaganligi uchun muvaffaqiyatga erishmaydi.

Korxona egalari. Strategik reja korxona menejerlari tomonidan ishlab chiqiladi, ammo ayrim hollarda korxona egalari uni o`zgartirishga majbur qiladilar. Korxona rahbariyati buni e’tiborga olishi lozim. Strategiya ishlab chiqish uch yo`l bilan amalga oshiriladi: yuqoridan pastga, pastdan yuqoriga va maslahatchi korxona yordamida. Birinchi holatda strategik reja korxona rahbariyati tomonidan ishlab chiqiladi va buyruq sifatida quyi pog`onalarga yetkaziladi. «Pastdan yuqoriga» usulida har bir bo`lim (marketing xizmati, moliyaviy bo`lim, ishlab chiqarish bo`linmalari va h.k) o`z vakolati doirasida, strategik rejani tuzish bo`yicha o`z tavsiyalarini ishlab chiqadi. Keyinchalik ushbu tavsiyalar rahbariyatga yetkaziladi va ular umumlashtirilib jamoada muhokama qilinadi. Bu korxona bo`limlarida yig`ilgan tajribadan samarali foydalanish imkonini beradi. Shuningdek, korxona tashkilotni o`rganish va strategiya ishlab chiqish uchun maslahatchilar xizmatlaridan foydalanishi ham mumkin.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A.O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida. – T.: O`zbekiston, 1995, 273 bet. 2. Karimov I.A. Qishloq xo`jaligi taraqqiyoti-to`kin hayot manbai.– T.: O`zbekiston, 1998, 22 bet. 3. Karimov I.A. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish eng muhim vazifa. – T.: O`zbekiston, 2000 yil. 4. Karimov I.A. O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O`zbekiston, 2011, 125 bet. 5. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari. – T.: O`zbekiston, 2009, 56 bet. 6. Karimov I.A. Bosh maqsadimiz–mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borayotgan islohotlarni, iqtisodiyotimizda tarkibiy o`zgarishlarni izchil davom ettirish, xususiy mulkchilik, kichik biznes va tadbirkorlikka yanada keng yo`l ochib berish hisobidan oldinga yurishdir. Halq so`zi, 2016 yil 16 yanvar. 7. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak, Xalq so`zi, 2017yil, 16 yanvar. 8. Mirziyoyev Sh.M. Rizq-ro`zimiz bunyodkori bo`lgan qishloq xo`jaligi xodimlari mehnatini ulug`lash, soha rivojini yangi bosqichga ko`tarish – asosiy vazifamizdir, Xalq so`zi, 10.12.2017 yil 9. Mirziyoyev Sh.M. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi, Xalq so`zi, 22.12.2017 yil

O'xshashlar

Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalar marketingi

Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalarning iqtisodiy samaradorligi

Qishloq xo`jaligida venchur shaklidagi innovatsion biznes

Qishloq xo`jaligida innovatsion faoliyatni boshqarishni takomillashtirilish

Qishloq xo`jaligida innovatsion faoliyatning ilmiy asoslari