Qishloq xo`jaligida ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlarini tashkil etish - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Qishloq xo`jaligida ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlarini tashkil etish

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

701.5 KB

Ko'chirib olish

Qishloq xo`jaligida ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlarini tashkil etish Reja: 1. Qishloq xo`jaligida ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlari vazifalari, tamoyillari va bosqichlari 2. Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalarda fundamental va amaliy tadqiqotlar, tajriba-konstruktorlik ishlari 3. Innovatsion tashkilotlarning patent-litsenzion faoliyatini takomillashtirish

O`quv maqsadi: Qishloq xo`jaligida ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlari vazifalari, tamoyillari va bosqichlari, fundamental va amaliy tadqiqotlar, tajribakonstruktorlik ishlari, patent-litsenzion faoliyatini takomillashtirish, innovatsion loyihalar ekspertizasi va uni olib borish usullarini o`rganishdan iborat. Tayanch iboralar: Ilmiy tadqiqot, tamoyil, konstuktorlik ishlari, innovatsion loyihalashtirish, texnikaviy salohiyat, majburiy to`lovlar, bojxona, inflyatsiya, davlat budjeti, infratuzilma, eksport, metadologik tushunchalar, iqtisodiyotni modernizatsiyalash, fan-texnika, birja, dastur, lizing, litsenziya, mualliflik huquqi, nou-xau, sanoat namunasi, hujumkor mudofaa strategiyasi, mahsulot diversifikatsiyasi. Qishloq xo`jaligida ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlari vazifalari, tamoyillari va bosqichlari Rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy amaliyotni qishloq xo`jaligida ilmiy- tadqiqot va tajriba konstrukturlik ishlarini tashkil etish sohasida rivojlanishning asosiy omillaridan biri innovatsion faoliyatni loyihalashtirish hisoblanadi. Innovatsion loyihalashtirish faoliyatni to`g`ri tashkillashtirish, tartibga solish va boshqarish uchun eng avvalo innovatsion boshqaruv strategiyasini to`g`ri tanlash zarur. Zero, milliy iqtisodiyotning yuksalishida tarmoqlar va ularning o`zaro hamkorlikda rivojlanishini ta’minlovchi ilmiy-texnikaviy salohiyatidan samarali foydalanishni ta’minlovchi boshqaruv tuzilmalari hamda strategiyalari muhim ahamiyatga egadir. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 15 iyulda qabul qilgan “Innovatsion loyihalar va texnologiyalarni ishlab chiqarishda rag`batlantirish to`g`risidagi qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi qarori respublikada ishlab chiqarishning texnologik darajasini yanada oshirish orqali qishloq xo`jaligida tag`in ham ilmiy-tadqiqot ishlarini tajriba konstruktorlik ishlari asosida amalga oshirish orqali, ichki va tashqi bozorda raqobatbardosh sifatli innovatsion

mahsulotlarni olib chiqishni ta’minlash, innovatsion ishlanmalardan foydalanish va ilmiy - texnikaviy salohiyatini rivojlantirishda muhim dastur bo`lmoqda. 2013 yilning 1 yanvarigacha bo`lgan davrda o`quv va ilmiytadqiqot muassasalari hamda tashkilotlari, loyihakonstruktorlik tashkilotlari xo`jalik yurituvchi subyektlar bilan tuzilgan shartnomalar bo`yicha amalga oshiriladigan amaliy ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini bajarish qismida daromad solig`i, yagona soliq to`lovi, qo`shilgan qiymat solig`i va davlatning maqsadli jamg`armalariga majburiy to`lovlar (yagona ijtimoiy to`lovdan tashqari) to`lashdan ozod etiladi Ilmiy-tadqiqot muassasalari va tashkilotlarini qayta jihozlash va to`liq jihozlash uchun O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlagan ro`yxatlar bo`yicha modernizatsiya qilish doirasida olib kelinadigan uskunalar bojxona to`lovlaridan (bojxona rasmiylashtiruvi yig`imlaridan tashqari) ozod etiladi. Ishlab chiqarish, ijtimoiy, yo`l-transport va kommunikatsiya infratuzilmasini ko`lamli modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilash bo`yicha chuqur o`ylangan faol investitsiya siyosati amalga oshirilishi natijasida iqtisodiyotga investitsiya qo`yish hajmi 10,9 foizga o`sdi va ekvivalentda 14,6 milliard AQSH dollarini tashkil etdi. Bunda barcha kapital qo`yilmalarning 21,2 foizidan ortig`ini xorijiy investitsiyalar va kreditlar tashkil etdi, ularning to`rtdan uch qismi to`g`ridanto`g`ri xorijiy investitsiyalardir. Barcha investitsiyalarning 73 foizidan ortig`i ishlab chiqarish qurilishiga yo`naltirildi. Iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarida zamonaviy yuqori texnologik asbob-uskunalar bilan jihozlangan umumiy qiymati 4,2 milliard dollarlik 154 ta yirik obyekt foydalanishga topshirildi. Mamlakatimizning mahsulotlarni eksport qiluvchi ishlab chiqaruvchilarini qo`llab-quvvatlash va rag`batlantirish, ularning mahsulotlari raqobatbardoshligini oshirish va yangi bozorlarni o`zlashtirish chora-tadbirlarini amalga oshirish davom ettirildi. Natijada tashqi savdo balansi 180 million AQSH dollari miqdoridagi ijobiy saldo bilan belgilandi, oltin-valyuta zaxiralari 1,6 milliard AQSH dollariga o`sdi.

Ishbilarmonlik muhitini yaxshilash hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun yanada qulay shartsharoitlar yaratish, shu jumladan, biznesni tashkil etishda "bir darcha" tamoyilini joriy etish, kichik biznes subyektlari tomonidan statistika va soliq hisobotlarini taqdim etilishi mexanizmini soddalashtirish, xususiy tadbirkorlarning xom-ashyo resurslaridan foydalanishini ancha kengaytirish bo`yicha tizimli chora-tadbirlar amalga oshirildi. Keyingi 15 yil davomida respublika olimlari va konstruktorlari tomonidan 82 turdagi yangi texnikalar yaratildi va 144 ta mashinalar yanada takomillashtirildi. Respublika korxonalarida quvvati 30-144 ot kuchiga teng bo`lgan chopiq va transport traktorlari, ekishdan oldin yerga ishlov beradigan chuqur yer yumshatgichlar, pluglar, mexanik va pnevmatik seyalkalar, ventilyatorli va shtangali purkagich-changlatgichlar kabi samarali texnika vositalari ishlab chiqarilishi ta’minlandi. Germaniya, AQSH, Italiya, Fransiya va Rossiya davlatlari bilan tashkil etilgan va zamonaviy texnologiyalarga asoslangan qo`shma korxonalarda bir necha turdagi yangi qishloq xo`jaligi traktorlari va mashinalari ishlab chiqarilib, mashina- traktor parklari va fermer xo`jaliklariga yetkazib berilmoqda. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida Respublikada innovatsion boshqaruv strategiyasini ilmiy-tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlarini tashkil etishda nazariy va amaliy jihatdan rivojlantirish, innovatsion faoliyat va jarayonlarni takomillashtirishning samaradorligini oshirish bo`yicha quyidagi ishlarni amalga oshirish lozim deb hisoblaymiz: ¾ qishloq xo`jaligida iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida innovatsion faoliyatni rivojlantiruvchi metodologik tushunchalar va ularni tavsiflovchi omillarni kengroq tadqiq etish; ¾ O`zbekistonda qishloq xo`jaligida innovatsiya bozorini o`ziga xos xususiyatlari va uning rivojlantirish bosqichlarini aniq belgilab olish; ¾ qishloq xo`jaligida innovatsion jarayonlarni zamonaviy boshqarishda xorij tajribalaridan kengroq foydalanishni yo`lga qo`yish;

¾ qishloq xo`jaligida innovatsion boshqaruv faoliyatini shakllantirish va rivojlantirish yo`llarini ko`rsatib berish; ¾ innovatsion faoliyatni qishloq xo`jaligida tashkil etishni institutsional asoslari va ularni davlat tomonidan tartibga solishning zarurligini ilmiy jihatdan doimiy asoslab berish; ¾ qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida iqtisodiyotning barcha sohalarida innovatsion boshqaruv strategiyasini shakllantirish va rivojlantirish tendensiyalarini oshirib borish mexanizmini ishlab chiqish; ¾ qishloq xo`jaligida innovatsion boshqaruv strategiyasini takomillashtirish bo`yicha ilmiy - tadqiqotlar olib borish. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozga qarshi mamlakatimizda amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar dasturida belgilanganidek, barcha tarmoqlarda, ayniqsa qishloq xo`jaligida ilmiy-tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlariga zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, fan va texnika yutuqlaridan keng foydalanish, bir so`z bilan aytganda innovatsion faoliyatni jadallashtirish fermer xo`jaliklarning ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Qishloq xo`jaligida ilmiy-tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlarini amalga oshirishda innovatsion faollik, u avvalo bor ishlab chiqarish jarayonini va uni boshqarishdagi ijobiy yangiliklar va o`zgarishlardir. Bu o`zgarishlar ishlab chiqarishga birinchi navbatda ilg`or texnologiyalar, fan yutuqlarini joriy etish, xo`jaliklarni boshqarishni takommillashtirish, mahsulot birligiga bevosita xarajatlar sarfini pasaytirishdir. Hozirgi kunda respublikamizda investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning quyidagi manbalari mavjuddir: 1.Korxona va jismoniy shaxslar jamg`armalari. 2.Bank kreditlari hisobidan moliyalashtirish. 3.Davlat budjeti va budjetdan tashqari fondlar mablag`lari hisobidan moliyalashtirish. 4.Xorijiy investitsiyalar.

So`nggi yillarda investitsiyalar tarkibi, xususan, budjetdan ajratiladigan investitsiyalar va bank kreditlarining salmog`i keskin o`zgardi. Qishloq xo`jaligini ustuvor darajada rivojlantirish uchun uning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash kerak. Tarmoqning moddiy-texnika resurslari shakllantirilishi, rivojlantirilishi, ulardan samarali foydalanish masalalari fan- texnika taraqqiyotiga va uning darajasiga bevosita bog`liq. Fan-texnika taraqqiyoti deganda, qishloq xo`jaligi bilan bog`liq bo`lgan barcha fanlarning rivojlanishi, taraqqiy topishi, bilimli, malakali kadrlar tayyorlanishi natijasida samarali yangi texnikalar yaratilishi, mavjudlari esa takomillashtirilishini nazarda tutish lozim. Bu o`rinda ta’kidlash kerakki, fan rivojlanishi natijasida shu davrgacha bo`lmagan mutlaqo yangi fan – «Moddiytexnika resurslari» ham yaratilishi mumkin. Bu jarayon fantexnika inqilobidan dalolat beradi. Demak, fan-texnika taraqqiyoti inqilobi – intellektual ong rivojlanishining mahsulidir. Buning uchun intellektuallarni tayyorlaydigan ta’lim, ixtirochilik tizimini yangi bosqichga ko`tarish taqozo etiladi. Ular qishloq xo`jaligi uchun zarur bo`lgan qulay va samarali mashina, traktor, mexanizm, uskunalar yaratilishini, mavjudlari takomillashtirilishini, serhosil, tezpishar ekin navlari, sermahsul chorva zotlari, ilg`or texnologiyalarni yaratadigan fanlarning, fan-texnika, texnologiya rivojlanishini ta’minlaydi. Natijada moddiy-texnika resurslarining miqdori oshadi, sifati yaxshilanadi. Bu jarayonni respublikamiz misolida ham ko`rish mumkin. Chunonchi, fan-texnikani taraqqiy ettirish yo`lidan borilayotgan O`zbekistonda qishloq xo`jaligi uchun qishloq xo`jaligi, mashinasozlik sanoati korxonalarida yangi, sifatli haydov, ishlov beruvchi traktorlar, paxta teradigan mashinalar, kimyo sanoatida polietilen quvurlar, plyonkalar ishlab chiqarilmoqda. Yomg`irlatib, tuproq ostidan, tomchilatib sug`orish uchun yangi samarali texnikalar barpo etilmoqda. Bu hol qishloq xo`jaligida samarali, ilg`or texnologiyalar joriy etilishini ta’minlaydi. Fan-texnika taraqqiyoti yagona davlat siyosati asosida kechishi, bu jarayonda qatnashuvchilarning tashabbuskorligi, tadbirkorligi ham uyg`unlashishi lozim.

Fan-texnika taraqqiyotining asosiy maqsadi yangi, samarali qishloq xo`jalik texnikalarini, ekologik talablarga javob beradigan kimyoviy vositalarni, yangi navlarni, zotlarni yaratish, mavjud vositalarni takomillashtirish, mehnatning xarakterini o`zgartirib, uning unumdorligini oshirish, ishlab chiqariladigan mahsulotlar miqdorini ko`paytirish, sifatini yaxshilash, ularni qayta ishlab, iste’molchilarga yetkazib berish orqali aholi, korxonalar va nihoyat davlatning iqtisodiyotini yuksaltirishdir. Qishloq xo`jaligida ilmiy-tadqiqot, tajriba – konstruktorlik ishlarini amalga oshirishda fan-texnika taraqqiyoti qishloq xo`jaligida quyidagi yo`nalishlar bo`yicha amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir: • yangi yerlarni kompleks o`zlashtirish, zax va sho`rlangan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, suv bilan ta’minlanish tadbirlarini amalga oshiradigan ishlab chiqarish vositalarini yaratish, takomillashtirish; • tezpishar, kam suv talab etadigan, sifatli va serhosil urug` navlarini, sermahsul chorva zotlarini yaratish; • qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida amalga oshiriladigan barcha ish jarayonlarini avtomatlashtirish, elektrlashtirish, kimyolashtirish hamda mexanizatsiyalashtirishni ta’minlaydigan vositalarni yaratish, mavjudlarini takomillashtirish; • qishloq xo`jaligiga servis xizmatlarini ko`rsatish, tarmoqda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning zarur miqdorini qayta ishlab, sifatli saqlab, iste’molchilarga vaqtida, yaxshi holatda yetkazib berish qobiliyatiga ega bo`lgan tadbirkorlik subyektlarini shakllantirish; • qishloq xo`jaligi iqtisodiyotining erkinlashtirilishini ta’minlovchi iqtisodiy mexanizmlarni yaratish va ularni hayotga izchillik bilan joriy etish; • fan-texnika taraqqiyoti natijalarini qishloq xo`jaligida ishlab chiqarishning barcha sohalariga o`z vaqtida joriy etish qobiliyatiga ega bo`lgan mutaxassis kadrlarni tayyorlash, faoliyat ko`rsatayotganlari rag`batlantirilishini takomillashtirish imkoniyatiga ega bo`lgan mexanizmlarni yaratish.

Hozirgi davrda ularni bartaraf etish borasida ilmiy va amaliy ishlar olib borilmoqda va bu kabi kamchiliklar chigit plyonka ostiga ekiladigan dalalarni ekishga tayyorlash, ekish va undan keyingi amallarni bajarish jarayonida ham kuzatilmoqda. G`o`zalarni sug`orishda «Isroil texnologiyasi» ham joriy etilmoqda. Bu texnologiyaning asosiy maqsadi suvni tejashga qaratilgan. Shu usuldan foydalanish natijasida 1 ga paxta maydoniga 4–5 marta kam suv berish ta’minlanadi. Gollandiyada yetishtirilgan kartoshka urug`i ularning texnikalari bilan ekilib, o`simliklarga ham golland texnikalarida ishlov berilib, ularning hosili ham shu texnologiyalar bilan yig`ishtirib olindi. Bu jarayonda mahalliy tajribalardan ham keng foydalanildi. Natijada respublikada kartoshkachilik rivojlandi. Hozirgi davrda aholi iste’moli uchun chetdan kartoshka sotib olishga barham berilgan. Chorvachilik tarmoqlarida ham ilg`or texnologiyalar joriy etilmoqda. Ular vaqtni, mehnatni, mablag`ni tejash imkoniyatini beradi. Natijada mahsulot hajmi, mehnat unumdorligi oshishi va nihoyat, sof foyda summasi ko`payishi ta’minlanmoqda. Shuning uchun samarali texnologiyalarni yaratishga, ularni hayotga tatbiq etishga doimo katta e’tibor berish lozim. Yangi texnika-texnologiyalarga qilingan investitsiyalarning samaradorligi ham aniqlanadi. Buning uchun ularni joriy etish tufayli tejalgan xarajatlar natijasida qo`shimcha olingan sof daromad summasini ularga qilingan investitsiyalar summasiga taqsimlash lozim. Yuqorida ko`rsatilgan ko`rsatkichlar holatini aniqlab, moddiy-texnika resurslari holati, darajasi, samaradorligi aniqlanib, chuqur tahlil qilinadi. Natijada ularga ta’sir etgan omillar aniqlanib, kelajakda ularni yaxshilash chora-tadbirlari belgilanadi. Qishloq xo`jaligini rivojlantirish uchun uning moddiy-texnika bazasini talab darajasida shakllantirish lozim. Bu masalaga bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxonaning o`zi katta e’tibor berishi kerak. Chunki korxonalar mustaqil faoliyat yuritadilar. Demak, barcha korxonalar o`zlariga kerak bo`lgan moddiytexnika resurslarini sotib olishlari, ta’mirlab butlashlari, yig`ishlari hamda qurishlari mumkin.

Masalan, bino-inshootlarni o`zlari qurishlari yoki pudratchilarga berishlari, mashina, traktor, kombaynlarni o`zlarida yoki ixtisoslashgan korxonalarda yig`ib, ta’mirlab olishlari mumkin. Yangi qishloq xo`jalik texnikalarini kimyoviy vositalarni, yoqilg`ilarni, ozuqalarni esa ularni ishlab chiqaruvchi korxonalardan bevosita o`zlari hamda birjalar, auksionlar yordamida zavodlardan sotib olishlari 1-rasm. Qishloq xo`jaligidagi ayrim moddiy-texnika resurslari bozori Xo`jaliklar moddiy-texnika resurslari bazasini mustahkamlashda samarali yo`llardan, usullardan foydalanishlari, kamroq xarajat qilib, ko`proq foyda olishga intilishlari kerak. Prezidentimizning 2015 yil 4 martdagi “2015-2019 yillarda ishlab chiqarishni tarkibiy o`zgartirish, modernizatsiya va diversifikatsiya qilishni ta’minlash bo`yicha chora-tadbirlar dasturi to`g`risida” gi farmoni mamalakatimizda amalga oshirilayotgan ishlab chiqarishni yangilash va innovatsion texnologiyalarini joriy etish bo`yicha uzluksiz jarayonning mantiqiy davomi bo`ldi. Bu farmonda dasturga kiritilgan investitsiya loyihalarini hayotga tatbiq etish borasida qiymati doirasida мумкин (8.1.1- расм ) . Трактор заводи минерал ўғит мабла ғ минерал ўғит мабла ғ трактор мабл ағ трактор маб лағ трактор, ўғит мабл ағ ўғит , трактор минерал ўғит маблағ трактор м аблағ Биржалар қишлоқ хўжалиги корхонаси Кимё заводи Кўргазмалар

qiymati 30 million AQSH dollaridan ziyod va chet ellik investor ulushi kamida 50 foiz bo`lgan loyihalar bo`yicha ishlab chiqarish maydoni tashqarisida muhandislik- kommunikatsiya tarmoqlarini yo`lga qo`yish budjet mablag`lari hamda ichki moliyalashtirish manbalari hisobidan amalga oshirilishi belgilab qo`yilgan. Umuman olganda bu farmon bo`yicha ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash bo`yicha umumiy qiymati 40 milliard 809 million dollarlik 846 investitsiya loyihasini amalga oshirish ko`zda tutilgan. Bu o`rinda ta’kidlash kerakki, qishloq xo`jalik korxonalarining mashina, traktor, mexanizmlarga bo`lgan talablari ham to`liq qondirilgani yo`q. Bu muammoni hal etish uchun mashina, traktor va mexanizmlarni qishloq xo`jalik korxonalarining talabini qondiradigan darajada sotib olish zarur. Buning uchun ularni qaysi manbalar hisobidan, qayerlardan, qanday yo`llar bilan, qanday tartibda olish mumkinligini ham bilish kerak. Qishloq xo`jaligi korxonalari o`z mablag`lari hamda chetdan jalb etilgan sarmoyalar hisobidan moddiy-texnika resurslarining ayrimlarini qurishlari, ta’mirlashlari, ba’zilarini sotib olishlari, ijaraga olishlari, ayrimlarini esa parvarish qilib, barpo etishlari mumkin. O`tish davrining hozirgi bosqichida korxona mablag`larining kamligi, ularning bir me’yorda shakllanmayotganligi hamda sanoatda yaratilayotgan moddiy-texnika resurslari baholarining yuqori sur’atlar bilan o`sishi tarmoqdagi moddiy-texnika resurslarini shakllantirishga salbiy ta’sir ko`rsatmoqda. Natijada qishloq xo`jaligida qo`l mehnati xarajatlari oshib bormoqda. Bu masalalarni ijobiy hal qilish qishloq xo`jaligida lizing krediti rivojlantirilishi, bu esa qishloqda lizing bilan shug`ullanuvchi firma, kompaniyalar soni ko`paytirilishini, ularning faoliyatlari rivojlantirilishini talab etadi. Lizing bilan shug`ullanuvchi tashkilotlar o`z mablag`lariga qishloq xo`jaligi korxonalari uchun zarur bo`lgan texnikalarni, bino- inshootlarni hamda boshqa asosiy vositalarni ijaraga beruvchilardan olib berishlari mumkin. Bunday xizmatlari uchun ular qishloq xo`jaligi korxonalaridan lizing foizlarini oladilar. Lizing tashkilotlari lizing krediti foizlarini to`lash muddatlarini kechiktirishi hamda cho`zishi mumkin. Lizing kreditlarini, xizmatlarini amalga oshirishda uch

tomon – asosiy vositalarni ijaraga beruvchi korxonalar, lizing tashkilotlari hamda ijaraga oluvchi qishloq xo`jalik korxonalari qatnashadilar. Qishloq xo`jaligining moddiy-texnika resurslarini shakllantirishda davlat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy mexanizmlar, masalan, davlat, mahalliy budjetdan ajratilayotgan mablag`lar, imtiyozli kreditlash tizimini va boshqalarning ko`lamini kelajakda kengaytirish talab etiladi. Qishloq xo`jaligi moddiy-texnika resurslari tarkibida chorva hayvonlarining ham salmog`i ulkan. Ularning turlari, bosh soni qishloq xo`jalik korxonalarining joylashishi hamda ixtisoslashidan kelib chiqqan holda farq qiladi. Ma’lumki, qishloq xo`jalik korxonalari asosan paxtachilik va g`allachilikka ixtisoslashganligi uchun ayrimlari shaharlarga yaqin joylashgan. Shuning uchun xo`jaliklarda asosan qoramolchilik mavjud. Boshqa turdagi chorva hayvonlari esa xo`jaliklarda ichki talabni qondirish maqsadida saqlanadi. Lekin bu islohot ko`zlangan samarani bermadi. Chunki chorva mollarini xususiylashtirishda ularni yem-xashak bilan ta’minlaydigan yer maydonlari ijaraga berilmadi. Natijada chorvachilikning yem- xashak bazasi mustahkamlanmadi. Shu bilan birga xususiylashtirilayotgan chorva hayvonlarining bosh sonini saqlash masalasi ham to`liq hal etilmagan edi. Ozuqa bazasi talab darajasida bo`lmaganligi sababli chorva hayvonlarini xususiylashtirib olganlar zotli hayvonlarni sota boshlashdi. Bunday holni bartaraf etish maqsadida hozirgi davrda chorvachilikda iqtisodiy islohotlar chuqurlashtirilmoqda. Bizning fikrimizcha, innovatsion faollik to`g`risida eng to`liq tasavvurga ega bo`lish, uning darajasini aniqlash uchun innovatsion jarayonlar indikatorlari va xodimlarni innovatsion faollikka chorlovchi indikatorlar kompleks tahlil kilinishi zarur. Innovatsion faollik darajasini tavsiflash uchun aynan ushbu indikatorlar guruhini tanlash va tahlil etish katta ahamiyatga ega. Iktisodiyot tarmoqlarini innovatsion faoliyat asosida boshqarishga qaratilgan davlat dasturlarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etishda zamonaviy menejment usullarini qo`llash katta samara beradi. Bizningcha bu boshqaruv bir necha bosqichdan iborat bo`lmog`i va eng maqbul samarali variantni tanlash bilan tugallanishi lozim. Innovatsion faoliyatni samarali boshqarish uchun

innovatsiyalarni boshqarish maqsadni fermer xo`jaliklarni boshqarish maqsadi bilan uyg`unlashtirish, korxonaning raqobatdoshligi hamda zaif va ustun jihatlarini aniqlash, innovatsiyalarni boshqarishning analitik, tajriba-eksperemental, prognozlash, iqtisodiy, ma’muriy, ijtimoiy-psixologik usullarini boshqarishda keng qo`llash zarur. Davlat tomonidan innovatsion faoliyatni qo`llab- quvvatlashdan asosiy maqsad moddiy ishlab chiqish tarmoqlarida progressiv yangiliklarni bo`lishini rag`batlantirish, tarmoqlar va korxonalar raqobatdoshligini oshirishdan iborat. Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalarda fundamental va amaliy tadqiqotlar, tajriba-konstruktorlik ishlari Davlat tashkilotlarining innovatsion sohadagi asosiy funksiyalari qatoriga ilmiy-tadqiqot va innovatsiyalarga yo`naltirilgan mablag`larni jamlash, innovatsion faoliyatlarni muvofiqlashtirish, innovatsiyalar va raqobatni rag`batlantirish, innovatsion risklarni sug`urtalash, eskirgan va sifatsiz mahsulotlarni chiqarishga sanksiya belgilash, innovatsion jarayonlarning huquqiy asoslarini ishlab chiqish, mualliflik huquqini himoyalash, innovatsion faoliyatni kadrlar bilan ta’minlash, innovatsiyalar infratuzilmasini shakllantirish, tarmoqlarda innovatsiya jarayonlarining institutsional ta’minotini yaratish, innovatsiyalarni ijtimoiy yo`naltirganligini ta’minlash, innovatsion faoliyatning jamiyatdagi mavqeini oshirish va hokazo. O`zbekistonda 2015 yilda 500,4 mlrd so`m miqdoridagi 6241 dona qishloq xo`jaligi texnikalarini yetkazib berish bo`yicha shartnoma imzolangan va tumanlar kesimida “Qishloq xo`jaligi texnikalarini moliyalashtirish hamda yetkazib berish dasturi” tasdiqlangan. “O`zqishloqmashlizing” kompaniyasi 424,2 mlrd so`mlik qiymatdagi 5171 dona texnika lizing asosida, 71,6 mlrd so`m miqdoridagi 614 dona texnika tijorat banklari tomonidan ajratilgan kreditlar hisobidan va 4,6 mlrd

so`mlik 456 dona texnika fermer va qishloq xo`jaligi korxonalarining o`z hisob mablag`lari evaziga yetkazib berilishi haqida ma’lum qildi. Jahon va mahalliy tajribalar shundan dalolat beradiki, davlatning ustivor qo`llab – quvvatlash yo`nalishlariga ilmiy - tadqiqotlarni kuchaytirish, mualliflik huquqini himoyalash, raqobat muhitini yaratish, innovatsiya sarmoyalanishini rag`batlantirish va axborot bazasini yaxshilash kiradi. Mamlakatimizda bularga davlat e’tibori yuqori va innovatsion faoliyatni rivojlantirish uchun agrar tarmoqda zarur shartsharoitlar yaratilmoqda. Patent mualliflik, ustuvorlik va patent amal qilish muddatidagi foydalanishga bo`lgan huquqni tasdiqlaydi. Kashfiyotlarni himoyalashning patent shakli litsenziyalar xalqaro bozorida milliy mahsulotning huquqiy himoyasini ta’minlaydi, texnik hujjatlar va yangi texnologiyalarning litsenziyaviy savdosini rivojlantirish imkonini beradi. Milliy va mintaqaviy patentlar farqlanadi (misol uchun, Yevropa patent tashkilotida ro`yxatdan o`tkazilgan). Patentlar, innovatsiyaviy mahsulot bozoridagi vaziyatdan xabardor bo`lishi lozim bo`lgan innovatsiyaviy menejer uchun, yangi ilmiy-texnika yutuqlari to`g`risidagi axborot manbai bo`lib xizmat qiladi. Innovatsiyaviy mahsulot individuallikga ega bo`lishi lozim. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida – tovar belgisi – kabi mahsulotni individuallashtirish vositasi belgilangan. Tovar belgisi bo`lib orginal grafik tasvir, raqamlar yoki harflar birlashmasi va h.k. bo`lishi mumkin. Tovar belgisidan foydalanish huquqi, ularni ro`yxatdan o`tkazish orqali amalga oshiriladi. Tovar belgilari butun dunyoda qo`llaniladi va himoya qilinadi. Tovar belgilari ishlab chiqaruvchilar uchun ham, yangi mahsulotni sotuvchi va xaridori uchun ham muhim rol o`ynaydi. Tovar belgisi, mazkur tovar uchun kim mas’ul ekanligini ko`rsatadi. Shuni ham ta’kidlab o`tish joizki, bir xil mahsulot turli xil ishlab chiqaruvchilar tomonidan ishlab chiqarilishi va turli xil savdo tashkilotlari tomonidan sotilishi

mumkin. Bunda ham ishlab chiqaruvchilar, ham savdo subyektlari o`z tovar belgilariga ega bo`lishi mumkin. Aynan tovar belgisi, tovarni tanlashda asos bo`lib xizmat qiladi. Agarda xaridor xariddan qoniqish hosil qilgan bo`lsa, keyinchalik u tovar belgisiga qarab ish ko`radi. Tovar belgisi quyidagi vazifalarni bajaradi: • tovarni tanlashda asos bo`ladi; • tovarning tegishli sifatda ekanligini ko`rsatadi; • tovarni boshqa ishlab chiqaruvchilarning o`xshash tovarlaridan ajratib turadi; • tovarni kelib chiqish manbaini ko`rsatadi, chunki tovar belgilarining egalari to`g`risidagi axborot Patent tashkilotida ro`yxatga olingan tovar belgilari reyestriga kiritiladi; • tovarlarni reklama qiladi, chunki ishlab chiqaruvchini iste’molchilarga tanitish vositasi bo`ladi; • tovar belgini tan olinishi orqali ishlab chiqaruvchi yoki savdo tashkilotiga bozorda o`z o`rnini egallashga yordam beradi. Tovar belgisi nomoddiy aktivlar tarkibiga kiradi, litsenziyaviy bitimlar predmeti va sanoat mulkini himoyalash obyekti (intellektual mulkning tarkibiy qismi bo`ladi) hisoblanadi. Innovatsiyaviy faoliyatning natijasi bo`lib «nou-xau» («bilaman qanday») hisoblanadi. «Nou-xau» - texnik, iqtisodiy, ma’muriy, moliyaviy yoki boshqa xarakterdagi ma’lumotlarni o`z ichiga olgan, to`liq yoki qisman sir bo`lgan bilimlar, tajriba va ko`nikmalardir. «Nou-xau» dan foydalanish huquqi muayyan ustuvorlik va tijorat foydasini ta’minl айди . «Nou-xau» bo`lib loyihalashtirish, hisob-kitoblar, qurilish va mahsulot ishlab chiqarish, ilmiy tadqiqot va ishlanmalarni amalga oshirish bo`yicha patentlanmagan texnologik bilimlar va jarayonlar, amaliy tajriba, uslublar, usul va ko`nikmalar, materiallar tarkibi va retseptlari, hamda dizayn, marketing, boshqaruv, iqtisodiyot, moliya sohasidagi tajribalar xizmat qilishi mumkin. «Nou-xau» ning tijorat uzatilishi litsenziyaviy bitimlar bilan rasmiylashtiriladi.

Innovatsiyaviy faoliyat natijasi bo`lib mahsulot tashqi ko`rinishining yangi rassom-konstruktorlik (dizaynerlik) yechimlari – sanoat namunalari bo`lishi mumkin. Sanoat namunalari mahsulotning texnik, funksional va estetik xususiyatlari birligini aks ettiradi, nomoddiy aktivlar tarkibiga kiradi, litsenziyaviy bitimlar predmeti va sanoat mulkini himoyalash obyekti hisoblanadi. Kashfiyotlar, tovar belgilari va innovatsiyaviy faoliyatning boshqa natijalariga bo`lgan huquqlar litsenziya bilan rasmiylashtiriladi. Litsenziyalar huquq xarakteri va hajmi, huquqiy himoya mavjudligi, uzatish usullari va foydalanish shartlari, hamda boshqa belgilari bo`yicha farqlanadi (4- rasm). Innovatsiyaviy faoliyatning moddiy natijalari yaratilgan va o`zlashtirilgan yangi mashinalar, uskunalar, apparatlar va avtomatlashtirish vositalari ko`rinishida bo`ladi. Mashinalar, uskunalar, apparatlar va avtomatlashtirish vositalarining yaratilgan va o`zlashtirilgan namunalari yangi, zamonaviylashtirilgan va modifikatsiyalashganlarga bo`linadi. Innovatsiyaviy faoliyat samaradorligini yangi mahsulotning raqobatbardoshligi, uni ichki va tashqi bozorlarda muvaffaqiyatli taqdim etilishi orqali baholash mumkin

1-rasm . Litsenziyalarning turkumlashtirilishi Innovatsion tashkilotlarning patent-litsenzion faoliyatini takomillashtirish Qishloq xo`jaligidagi ilmiy-tadqiqot va tajriba- konstruktorlik ishlarni tashkiliy innovatsiyaviy loyhalashtirishdan maqsad belgilashdan tashqari, innovatsiyaviy strategiyaga marketing, savdo, raqobat, investitsiyaviy va moliyaviy siyosat elementlari, kadrlar siyosati elementlari ham kiritiladi. Biror bir ASM korxonada ilmiy-tadqiqot va tajriba- konstruktorlik ishlarni innovatsiyaviy loyihasini rivojlantirish strategiyasini barpo etishdan oldin, innovatsiyaviy strategiya turlari va tuzilmasini aniqlash lozim bo`ladi. Agrar sanoat majmuida ilmiy-tadqiqot va tajriba- konstruktorlik ishlarni innovatsiyaviy loyihalarini strategiyalarni tuzilmalashtirishning asosiy belgisi bo`lib, boshqaruv darajasi xizmat qiladi. Uning doirasida, yuqori daraja uchun umumiy iqtisodiy strategiya va tizim o`rtacha bo`g`ini darajasi elementi sifatidagi Лицензиялар Лицензияга бериладиган ма ҳ сулотлар ми қ дори б ў йича Предметни ишлаб чи қ ариш ў злаштирилиши б ў йича Лицензиялаш предметлари категорияси бўйича Илмий - техник юту қ ларни ма ҳ сулотларни ҳ имоялаш мавжудлиги буйича махсус сублицензиялар патентли патентси з ишлаб чи қ аришда ў злашт и рилган юту қ ларга лицензиялар тадқиқот илмий - техник билимларга лицензиялар саноат намуналарига лицензиялар товар белгилари , турли хизматларга лицензиялар махсус б

innovatsiyaviy strategiya, ya’ni bevosita innovatsiyaviy faoliyatni boshqarish mos keladi. Dj. Steyner fikricha, yuqori daraja agrar sanoat majmuasida innovatsiyaviy strategiyasi sohasiga quyidagi guruh savollari bo`yicha yechimlar kiradi: fundamental tadqiqotlarga mablag` ajratish, natijalarni baholash, kashfiyotlar, patentlar, tadqiqot sohalari, tadqiqot hisobotlari, tovar belgisi. O`rta bo`g`in darajasida qabul qilinadigan qarorlar, innovatsiyaviy loyihalarni amalga oshirish jarayonida, asosiy maqsadlar va ularga erishish xususiyatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladigan muayyan xatti-harakatlarni aniqlashga imkon beradi. Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarni innovatsiyaviy strategiyalarini turkumlashtirish sohasidagi ko`pchilik tadqiqotlar obyekti bo`lib yuqori daraja strategiyalari xizmat qiladi. Innovatsiyaviy menejmentning g`arb tajribasini tahlil etish doirasida, innovatsiyaviy strategiyaning ikkita asosiy sinfi ajratiladi – qo`yilgan maqsadlar xarakteriga muvofiq tarzda hujumkor va mudofaa sinflari. Bunda har bir sinf bir nechta variantlarni o`z ichiga olgan holda, mikro- va makromuhit sharoitlaridan kelib chiqqan holda ularning bittasi ishlab chiqaruvchi sifatida tanlanishi mumkin. Mudofaa strategiyasi ning mohiyati – mavjud tashkiliy tuzilmalar doirasida, oldin o`zlashtirilgan mahsulotlar, texnologik jarayonlar va bozorlarni takomillashtirish imkonini beruvchi, prinsipial bo`lmagan o`zgartirishlar kiritishdan iborat. Ushbu vaziyatda, innovatsiyalar tashqi muhit o`zgarishiga bo`lgan va bozordagi mavqeini saqlab qolishga yordam beradigan javob shaklida ko`rib chiqiladi. Mudofa strategiyasi doirasida quyidagi turlar mavjud: • himoya strategiyasi; • innovatsiyaviy imitatsiya strategiyasi; • kutish strategiyasi; • iste’molchilar ehtiyoji va talablariga bevosita javob qaytarish strategiyasi.

Himoya strategiyasi mavjud bozorga o`xshash yoki yangi mahsulot bilan kirib kelishni maqsad qilib qo`ygan raqobatdoshlarga javob qaytarish imkonini beruvchi tadbirlar majmuasidan iborat bo`ladi. Tashkilotning bozordagi o`rni va potensial imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda, ushbu strategiya ikkita asosiy yo`nalishga ega bo`lishi mumkin: - mazkur mahsulot bozorida raqobatdoshlar raqobat kurashini davom ettira olmaydigan sharoitlarni yaratish; - o`z ishlab chiqarishini, bozordagi oldingi pozitsiyalarni saqlab qolgan holda, raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga qayta ixtisoslashtirish. Himoya strategiyasi muvaffaqiyatini belgilovchi asosiy omil – vaqt. Barcha nazarda tutilgan tadbirlar qisqa vaqt ichida amalga oshiriladi, shuning uchun ham, ishlab chiqaruvchi muayyan ilmiytexnik salohiyat va mustahkam moliyaviy ahvolga ega bo`lgandagina kutilgan natijaga erishishi mumkin. Innovatsiyaviy imitatsiya strategiyasida , ishlab chiqaruvchi raqobatdoshlar yangi mahsulotlarini muvaffaqiyatli bo`lishiga ishonadilar va ulardan «nusxa ko`chirish» bilan shug`ullanadilar. Talab qilinadigan ishlab chiqarish bazasi va resurslarga ega korxona uchun mazkur strategiya yetarlicha samarali bo`lishi mumkin. Chunki ushbu strategiya tufayli asosiy ishlab chiqaruvchi tomonidan o`zlashtirilmagan bozorlarga o`z imitatsion mahsuloti bilan kirib borish va u yerda muvaffaqiyatga erishish imkoniyati paydo bo`ladi. Ushbu strategiyani tanlagan ishlab chiqaruvchilar ITTKIga deyarli xarajat qilmaydi va tavakkalchilikga qo`l urmaydi. Ammo olinadigan daromadlar ham nisbatan pastroq bo`ladi, chunki asosiy ishlab chiqaruvchiga nisbatan xarajatlar yuqori, bozordagi ulushi nisbatan kichik, hamda iste’molchilar tomonidan ishonchsizlik ham seziladi. Shuning uchun ham bunday mahsulotlar asosan «rivojlanayotgan davlatlarda» ishlab chiqariladi va taniqli ishlab chiqaruvchilar tovarlariga to`g`ridan-to`g`ri raqobatni yaratadi. Kutish strategiyasi tashqi muhit va yangi mahsulotga bo`lgan iste’molchilar talabi noaniqligi sharoitida, tavakkalchilik darajasini maksimal pasaytirishga yo`naltirilgan. Ushbu strategiya o`lchami va moliyaviy ahvoli turli xil bo`lgan

korxonalar tomonidan qo`llaniladi. Yirik ishlab chiqaruvchilar, kutish strategiyasini qo`llagan holda, kichik korxona tomonidan ishlab chiqarilgan yangi mahsulotni bozordagi birinchi qadamlarini ko`rish va ular muvaffaqiyatli bo`lgan taqdirda, asosiy ishlab chiqaruvchini siqib chiqaradilar. Kichik korxonalar esa, mustahkam resurs bazasiga ega bo`lib, ITTKI bilan muammolarga duch kelgan taqdirda, bozorga o`z vaqtida kirib borish uchun ushbu strategiyadan foydalanishlari mumkin. Kutish strategiyasi mohiyatan innovatsiyaviy imitatsiya strategiyasiga yaqin, chunki har ikkala holatda ham ishlab chiqaruvchi, yangi mahsulotga mustahkam talab mavjudligiga ishonch hosil qilgandan keyingina o`z faoliyatini amalga oshirishni boshlaydi, asosiy xarajatlar esa yangi mahsulotni yaratgan korxona zimmasiga tushadi. Ammo imitatsiyaviy strategiyadan farqi shundaki, ishlab chiqaruvchi yangi mahsulot kirib kelmagan bozorlarda emas, balki asosiy ishlab chiqaruvchi bilan bitta bozorda faoliyat yuritgan holda, undan ilgarilab ketishni o`z oldiga maqsad qilib qo`yadi. Shuning uchun ham kutish strategiyasi ham qisqa, ham uzoq muddatli bo`lishi mumkin. Iste’molchilarning ehtiyoj va talablariga bevosita javob qaytarish strategiyasi , о datda, qishlok xo`jaligi uchun sanoat uskunalarini ishlab chiqarish sohasida qo`llaniladi. Ushbu strategiyani yirik kompaniyalarning individual buyurtmalarini bajaruvchi kichik tashkilot va korxonalar amalga oshiradi. Ushbu buyurtmalarning o`ziga xosligi shundaki, ular faqatgina sanoat ishlab chiqarishi va savdosini qamrab oladi, ITTKI esa buyurtmachi-kompaniyaning maxsus innovatsiyaviy bo`linmalarida amalga oshiriladi. Bunday strategiyani amalga oshiruvchi korxonalar tavakkalchilikka deyarli duch kelmaydi va xarajatlarning asosiy hajmi innovatsiyaviy siklning yuqorida ko`rsatilgan bosqichlariga to`g`ri keladi. Kichik ixtisoslashgan korxonalardan tashqari, mazkur strategiya yirik kompaniyalarning xo`jalik mustaqilligiga ega bo`lgan va ishlab chiqarish ehtiyojlariga tezda javob bera oladigan bo`linmalari tomonidan qo`llanilishi ham mumkin.

Oldin o`zlashtirilgan va takomillashtirilayotgan mahsulotga nisbatan strategiyalarning barcha turlarini ikkita asosiy guruhga ajratish mumkin. Bir tomondan, bu ishlab chiqaruvchi xarajatlarni pasaytirishni, ikkinchi tomondan – ishlab chiqarilayotgan mahsulot differensiatsiyani nazarda tutuvchi strategiyalardir. Birinchi guruh doirasida qishloq ho`jalik ishlab chiqarishning moddiy-texnik va texnologik bazasini takomillashtirishga, innovatsiyaviy siklning ayrim bosqichlarida xarajatlarni kamaytirish imkoniyatlarini topishga alohida e’tibor qaratiladi. Odatda xarajatlar bo`yicha yetakchilik strategiyasini bozorda mustahkam o`ringa va xom-ashyo resurslarning ishonchli manbalariga ega kompaniyalar amalga oshiradi. Ushbu strategiya muvaffaqiyatga uchragan taqdirda, ishlab chiqaruvchi bozordagi ulushini yanada kengaytirish, xom-ashyo, materiallar, ehtiyot qismlar va yarimfabrikatlarni xarid qilish xarajatlarini tejash imkoniyatiga ega bo`ladi. Natijada u raqobatdoshlarga nisbatan kattaroq daromad hajmiga moddiytexnik va texnologik bazani takomillashtirish uchun qo`shimcha mablag`larga ega bo`lgan holda, xarajatlar bo`yicha tarmoqdagi yetakchiligini saqlab qoladi. Mahsulot differensiatsiyasi strategiyasi agrar soha faoliyatining biror sohasida oldin o`zlashtirilgan mahsulotlardan o`z dizayni, sifat ko`rsatkichlari, ishlab chiqarishning texnologik xususiyatlari va h. bilan farq qiluvchi original mahsulotni ishlab chiqish va yaratishni nazarda tutadi. Strategiyalarning yuqorida aytib o`tilgan ikkita guruhi o`zaro bir-biriga bog`liqdir, ko`pgina hollarda xarajatlarni kamaytirish mahsulotning muvaffaqiyatli differensiatsiyasining shartlaridan biri bo`lib hisoblanadi. Agrar soha bozorining tovar-pul munosabatlari sharoitida, innovatsiyalar, odatda, mahsulot raqobatdoshligini oshirish, korxonaning bozordagi mavqeini kengaytirish va mustahkamlash, mahsulotni qo`llashning texnologiyani yangi sohalarini o`zlashtirish uchun boshlang`ich baza, ya’ni hujumkor strategiya tarkibiga kiruvchi, biznesning faol vositasi sifatida xizmat qiladi. Agrar sohada innovatsiyaviy strategiyaning bu sinfida quyidagilar ajratiladi:

• faol ITTKI strategiyasi; • marketingga yo`naltirilganlik strategiyasi; • qo`shilishlar va xaridlar strategiyasi. Faol ITTKI strategiyasini amalga oshiruvchi xo`jalik yurituvchi ishlab chiqaruvchilar, yagona bo`lgan ilmiy-texnik ishlanmalar yoki tamoyil uslublari ko`rinishida ifodalanuvchi, eng kuchli raqobat ustunligiga ega bo`ladi. ITTKI intensivligiga asoslangan strategiyada, asosiy strategik imkoniyatlar gorizontal diversifikatsiya, yangi mahsulot va bozorlarni o`zlashtirish hisobiga paydo bo`ladi. ITTKI innovatsiyaviy jarayonning agrar sohani markaziy bo`g`ini hisoblanadi. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishda innovatsiyalarning muvaffaqiyati samarasi yuqori darajada ilmiytexnik bo`linmalarda bu ishlarni qanchalik muvaffaqiyatli bajarishiga bog`liq bo`ladi. Ammo, amaliyotning ko`rsatishicha, xususiy moliyalashtirish, fundamental va uzoq muddatli amaliy tadqiqotlar uchun lozim bo`lgan xarajatlarni bir qisminigina tashkil etadi, bu holat ularni davlat tomonidan qo`llabquvvatlanishiga ehtiyoj keltirib chiqaradi. Davlat tomonidan agrar sohada innovatsiyaviy jarayonlar rivojlanishini, maxsus hukumat investitsiyaviy jamg`armalari orqali imtiyozli sharoitlarda kreditlash, istiqbolli sohalarga nisbatan proteksionistik siyosatini o`tkazish, notijorat tadqiqot institutlarini qo`llab-quvvatlash va kompaniyalarni ilmiy tadqiqotlar maqsadida soliqlardan ozod etish yo`llari bilan rag`batlantirishi mumkin (1-rasm). Agrar sohada innovatsiyaviy loyihani ishlab chiqishning uchinchi bosqichi – ishlab chiqarishni tayyorlash va to`la quvvatga chiqish, ya’ni yangi yaratilgan chorva zotini yoki navni ishlab chiqarishga qo`yish joriy qilish bilan bog`liq bo`lgan tadbirlarni amalga oshirishdir. Ishlab chiqarishni tayyorlash – texnologik uskunalarni tekshirish va ishga tushirish, mahsulotning birinchi seriyasini ishlab chiqarish, malakaviy sinovlarni amalga oshirish, texnologik va boshqa hujjatlarni to`ldirish va to`g`rilashni o`z ichiga oladi.

Mahsulotning birinchi partiyasi mazkur ishlab chiqarish qobiliyatini tekshirish maqsadida amalga oshiriladi. Davlat tomonidan ilmiy-tadqiqot va tajriba- konstruktorlik ishlarni innovatsiyaviy faoliyatni qo`llab-quvvatlash sxemasi 8.4rasmda keltirilgan bo`lib, unda qonunchilikning uslublari, tadbir va me’yorlari ko`rgazmaviy namoyish etilgan. rasm. Davlat tomonidan innovatsion faoliyatni tartibga solish Qishloq xo`jaligidagi mahsulotlarni kabul qilish - topshirish va malakaviy sinovlardan muvaffaqiyatli o`tgan birinchi partiya namunalari yangiliklar bozorida taqdim etilishi mumkin (reklama kompaniyasida ishtirok etish, ko`rgazmalar va savdo markazlarida ko`rsatish va h.k). Ishlab chiqarish jarayonini tayyorlash ishlari tugagandan so`ng, ishlab chiqarishni loyihaviy quvvatga olib chiqish amalga oshiriladi. Qishloq xo`jaligidagi innovatsiyaviy loyihaning barcha yuqorida aytib Инновациявий фаолиятга давлат томонидан таъсир кўрсатилиши Тўғридан – тўғри ИТТКИларни давлат томонидан молиялаштириш М аъмурий Дастур - мақсадли Инновацияларни ишлаб чиқ ариш ва жорий этишга бўлган давлат буюртмаси Фундаментал фан билан ишлаб чиқариш кооперациясига йўналтирилган тадбирлар Даромадни имтиёзли солиқларга тортиш Тезлаштирилган амортизация услуби Инновациявий фаолият учун солиқ чегирмалари тизими Муаллифлик ҳуқуқларини ҳимоялаш Антитрест қонунчилиги Эгри Солиқ имтиёзлари Қонунчилик меъёрлари Ягона ахборот маконини яратиш

o`tilgan bosqichlari ishlab chiqarishdan oldingi bosqichlar deb aytiladi, unda mahsulot, uning sifati, texnik darajasi, taraqqiyoti shakllanadi. Marketingga yo`naltirilgan strategiya , agrar sanoat majmuasidagi ishlab chiqarish tizimi, hamda yordamchi va xizmat ko`rsatuvchi infratuzilma faoliyati turlarining barcha elementlarini, yangi mahsulotni bozorga chiqarish bilan bog`liq bo`lgan muammolarni yechishga yo`naltirilganligini nazarda tutadi. Ushbu muammolarning asosini yangi mahsulot sotuvchisi va iste’molchilari o`rtasidagi o`zaro munosabatlar tashkil etadi. Strategiyaning muvaffaqiyati tashkilot ilmiy- tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarni innovatsiyaviy strategiyasi intensivligiga to`g`ridan-to`g`ri bog`liq bo`ladi. Qo`shilishlar va xaridlar strategiyasi ishlab chiqaruvchi innovatsiyaviy rivojlanishining eng ko`p tarqalgan variantlaridan biri hisoblanadi. Buning asosiy sabablari boshqa strategiyalarga nisbatan pastroq tavakkalchilik darajasini nazarda tutishi, o`zlashtirilgan ishlab chiqarish jarayonlariga tayanishi va o`zlashtirilgan bozorlarga yo`naltirilganligidadir. Mazkur strategiya natijasi bo`lib ajralgan tuzilmalar bazasida yangi ishlab chiqarishlar, yirik bo`linmalar, qo`shma korxonalar yaratishga xizmat qiladi. Ularning eng samarali shakllari sifatida tashqi va ichki venchur loyihalarini keltirish mumkin. Venchurlarni yaratish strategiyasi, quyidagi sohalarda batafsil tahlilni amalga oshirgan holda qo`llanilishi mumkin: • yangi mahsulot va texnologiya tavsifi, hamda korxona asosiy texnologiyalari va bozorlari bilan aloqasi; • korxona tashkiliy tuzilmasidagi venchurning o`rni (masalan, venchurni ishlab chiqarish bo`linmasi yoki markaziy tadqiqot va konstruktorlik bo`linmasida tashkil etilishi); • moliyalashtirish usullari va muddatlari; • ichki manbalar yoki chetdan jalb qilish hisobiga boshqaruv, tadqiqotlar, marketing bo`yicha malakali mutaxassislar bilan ta’minlash imkoniyati. Hujumkor innovatsiyaviy strategiyalarda ichki farqlarni ajratish nisbatan qiyin kechadi, chunki ular ko`pgina umumiy jihatlarga ega bo`lgan holda, korxona

hujumkor strategiyalarning bir nechta yo`nalishlari majmuini amalga oshirganda ayniqsa samaralidir. Yangi mahsulotga nisbatan har qanday innovatsiyaviy strategiya bir qator omillarga bog`liq bo`lib, ularning asosiylari – texnologik imkoniyatlar va ishlab chiqaruvchining raqobat kurashidagi o`rnidir. Texnologik imkoniyatlar agrar sohada ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarni innovatsiyaviy faoliyatning ichki va tashqi tavsiflari bilan aniqlanadi. Ichki tavsifga oldindan tashkil topgan ilmiy va texnik-texnologik salohiyat kiritilib, uning asosiy elementlari sifatida kadrlar, moddiytexnik baza, moliyaviy resurslar, «nou-xau», patentlar portfeli va h.k ni ta’kidlab o`tish mumkin. Texnologik imkoniyatlarning tashqi ko`rinishi – litsenziyalar tarqatish mavjudligi va uning miqyosi, yetkazib beruvchilar va hamkorlar bilan o`zaro munosabatlar shakli va xarakteridir. Raqobat imkoniyatlari quyidagi ko`rsatkichlar bilan tavsiflanadi: ishlab chiqaruvchi tomonidan nazorat qilinadigan, bozorning nisbiy ulushi; bozor tuzilmalari dinamikasi, tezkor javob qaytarish qobiliyati; nisbatan arzon, lekin sifatli resurslar manbalariga ega bo`lish; turli xodimlarning tayyorgarlik darajasi va kasbiy mahorati; tavakkalchilikga tayyorligi. Bundan tashqari agrar sohada ilmiy- tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarni innovatsiyaviy faoliyatning ma’naviy va psixologik jihatlariga (tashkilot imidji, raqobatdoshlar va iste’molchilar o`rtasidagi obro`si va h.k) ham katta e’tibor qaratiladi. Shunday qilib, innovatsiyaviy strategiyaning muayyan turi, birinchi navbatda, ishlab chiqaruvchini tashqi muhit bilan o`zaro aloqasi jarayonlariga bog`liq bo`ladi. Innovatsiyaviy jarayonda ishtirok etuvchi barcha subyektlar novatorlar (yangilik kirituvchilar) kategoriyasida birlashtirilishi mumkin. Ularga innovatsiyaviy jarayonga aloqador bo`lgan barcha shaxslar kiradi: muammoning nazariy ishlanishi va asoslanishini ta’minlovchi, tadqiqotchi-olimlar; uni amaliy- moddiy ko`rinishgacha olib keluvchi, amaliyotchimutaxassislar; yangi mahsulotni ishlab chiqarish yoki o`zlashtirishda ishtirok etuvchi, asosiy va yordamchi ishlab

chiqarish ishchilari; innovatsiyaviy strategiyani amalga oshirish natijalari uchun javobgar bo`lgan barcha pog`ona menejerlari shular jumlasidandir. Innovatsiyaviy faoliyat mazmuni va xususiyatlari, xodimlarga nisbatan bir qator talablarni qo`yadi: ¾ yuqori malaka va original ijodiy fikrlash qobiliyatining mavjudligi; ¾ faoliyati davomida o`z ustidan ishlashga intilish va o`zgalar tajribasidan foydalanish; ¾ innovatsiyaviy jarayondagi faol va mahsuldor ishtirok; ¾ oqlangan tavakkalchilikka tayyorligi; ¾ turli xil masalalarning (texnik, boshqaruv, tashkiliy va h.k) o`ziga xos original yechimlarini topish va amalga oshirish qobiliyati; ¾ yuqori ichki madaniyat va muomalaga ega bo`lishi. Ishchilarning ko`rsatilgan guruhlarini rag`batlantirishning muayyan shakl va vositalari, ular mehnatining xarakteri va xususiyatlariga, hamda ular ishtirok etayotgan innovatsiyaviy jarayon bosqichining natijalariga qarab farqlanadi. Innovatsiyaviy faollikni rag`batlantirishning asosiy vazifasi bo`lib, rag`batlantirishning yangi samarali uslub va vositalarini yaratish va rivojlantirish hisoblanadi. Shuning uchun ham, ishchilarning innovatsiyaviy faoliyatdagi ishtirokini faollashtirgan holda, ularni innovatsiyaviy jarayonning pirovard mahsulotiga yo`naltira olgan vositalar, doimo e’tibor markazida bo`ladi. Ishchilar innovatsiyaviy faolligini rag`batlantirishning qo`llanilayotgan shakl va uslublarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: ¾ moddiy mukofot choralari;  ma’naviy rag`batlantirish choralari;  tashkiliy choralar. Rivojlangan mamlakatlar yetakchi korxonalarining tajribasi ko`rsatishicha, innovatsiyaviy faoliyat samaradorligini ta’minlashning asosi bo`lib innovatsiyaviy g`oyalarni berish, innovatsiyalarni va ularning texnik-tashkiliy ta’minotini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun maxsus moliyaviy mukofotlarni taqdim etish xizmat qiladi.

Zamonaviy innovatsiyaviy menejmentning asosiy tendensiyalaridan biri – innovatsiyaviy jarayondagi faoliyatga xodimlarning maksimal mumkin bo`lgan sonini jalb etish bilan, ushbu jarayondagi asosiy rol baribir menejerga tegishli bo`ladi. Menejerlarni moddiy rag`batlantirishning shakl va uslublari, bevosita ular tomonidan yechiladigan vazifalar xarakteri va natijalariga bog`liq. Menejerlar innovatsiyaviy faolligini rag`batlantirishning yana bir varianti sifatida, maxsus mukofot jamg`armalarini tashkil etish hisoblanadi. Ular, innovatsiyani amalga oshirish natijasida mustaqil bo`lim tomonidan olinadigan foyda miqdoriga bog`liq bo`lgan holda shakllanadi. Menejerlarning innovatsiyaviy faoliyatdagi faol ishtirokini ta’minlashning yana bir muhim omili bo`lib, korxona tashkiliy tuzilmasida tegishli bo`linma mavqeining o`zgarishi va demak, uni korxona innovatsiyaviy rivojlanishidagi rolining kuchayishi xizmat qiladi. Bu esa natijada, tarif stavkalari, ish haqi, mukofot pullarining o`lchami o`zgarishiga olib keladi. Amaliyotda, innovatsiyaviy rivojlanishda muvaffaqiyatga erishgan eng yirik korxonalar, bir tomondan xodimlar lavozimining o`sishi va ish haqi o`lchami, ikkinchi tomondan esa yangi mahsulotlarni yaratish va tijoratlashtirish natijalari o`rtasidagi to`g`ridan-to`g`ri aloqa tamoyilini qo`llashadi. Zamonaviy sharoitlarda, xodimlar faolligini oshirishning muhim muammosi sifatida, bevosita innovatsiyaviy jarayonga jalb qilingan xodimlarni rag`batlantirishning samarali vositalarini izlashni e’tirof etish mumkin. Ushbu muammoning yechimi sifatida, innovatsiyaviy loyihalarning umumiy natijasi, yangi mahsulotning texnik-iqtisodiy va boshqa sifat ko`rsatkichlarini takomillashtirish takliflarini kiritish uchun uzoq muddatli va bir martalik moddiy rag`batlantirish shakllari qo`llaniladi. Turli xil rag`batlantirish tizimlarining samaradorligini belgilovchi asosiy narsa bu – tashkilotda takliflarni kiritish va baholashning, hamda ularning mualliflarini taqdirlashning aniq tizimi mavjudligidir. Yaponiyalik iqtisodchi Xirosima Yasuxisaning fikricha, bu yerda quyidagilarni amalga oshirish ayniqsa muhim:

• butun tashkilot miqyosida takliflarni kiritishning yagona tartibini o`rnatish; • kiritilayotgan takliflar sonini oshirish – shunday choralarni qo`llash kerakki, har bir xodim taklif kiritish imkoniga ega bo`lsin; • takliflarni qabul qilish, ularni ko`rib chiqish va baholash natijalarini qisqa muddatlarda e’lon qilish – takliflarni ko`rib chiqish uzoqqa cho`ziladigan bo`lsa xodimlarning qiziqishi susayadi; • taqdirlash tartibini aniqlash va xodimlarga yetkazish – moddiy mukofotlar bilan bir qatorda ma’naviy rag`batlantirish ham (yorliqlar, patentlar, sertifikatlar va h.k) muhim ahamiyat kasb etadi; • guruh tomonidan taklif kiritilishini rag`batlantirish; • taklif kiritish foydasi to`g`risida doimiy tarzda suhbat olib borish. Moddiy rag`batlantirish vositalari bilan bir qatorda, xodimlarga psixologik va ma’naviy ta’sir ko`rsatish vositalari ham muhim ahamiyatga ega. Bunday ta’sirning samarali vositalari bo`lib, ayrim shaxslar yoki tadqiqotchilar guruhlari ishi natijalarini ochiq shaklda nisbiy baholash; turli xil belgilardan foydalanish (medallar, ko`krak nishonlari va h.k); hamda axborot va ish tajribasi almashishning turli shakllari (simpoziumlar, seminarlar, anjumanlar va h.k) xizmat qiladi. Ko`pgina korxonalar, innovatsiyaviy jarayonning eng faol ishtirokchilarini moddiy rag`batlantirishning o`zlashtirilgan sxema va mexanizmlariga ega. Ularning eng keng tarqalgan shakllari sifatida quyidagilarni e’tirof etish mumkin: • «oyning eng yaxshi olimi» tomonidan amalga oshirilgan ishlarni nashr qilish imkoniyatini berish; • korxonani turli xil seminar, anjuman va hokazolarda taqdim etish huquqini berish; • chet elda tajriba almashish va malaka oshirishga jalb etish. Xodimlar innovatsiyaviy faolligini rag`batlantirishning tashkiliy asosi bo`lib, ularning ish sharoiti, rejimi va mehnatni tashkil etishni yaxshilash bo`yicha chora- tadbirlar xizmat qiladi. Zaruriyat paydo bo`lganda, innovatsiya tashabbuskorlariga qo`shimcha huquqlar va paydo bo`layotgan muammolarni yechish uchun

qo`shimcha moliyaviy mablag`lar taqdim etilishi mumkin. Innovatsiyaviy jarayon ishtirokchilari mehnati samaradorligini oshirish uchun ularning o`zaro faoliyatini takomillashtirish shakllari, rasmiy va norasmiy kommunikatsiyalarni boshqarish uslublari qo`llaniladi. Umuman olganda, tashkiliy xarakterdagi shakl va vositalarning asosiy maqsadi, innovatsiyaviy jarayon ishtirokchilari faoliyatidagi turli xil cheklashlarni mumkin bo`lgan chegaralarda olib tashlashdan iborat bo`ladi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A.O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida. – T.: O`zbekiston, 1995, 273 bet. 2. Karimov I.A. Qishloq xo`jaligi taraqqiyoti-to`kin hayot manbai.– T.: O`zbekiston, 1998, 22 bet. 3. Karimov I.A. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish eng muhim vazifa. – T.: O`zbekiston, 2000 yil. 4. Karimov I.A. O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O`zbekiston, 2011, 125 bet. 5. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari. – T.: O`zbekiston, 2009, 56 bet. 6. Karimov I.A. Bosh maqsadimiz–mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borayotgan islohotlarni, iqtisodiyotimizda tarkibiy o`zgarishlarni izchil davom ettirish, xususiy mulkchilik, kichik biznes va tadbirkorlikka yanada keng yo`l ochib berish hisobidan oldinga yurishdir. Halq so`zi, 2016 yil 16 yanvar. 7. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak, Xalq so`zi, 2017yil, 16 yanvar. 8. Mirziyoyev Sh.M. Rizq-ro`zimiz bunyodkori bo`lgan qishloq xo`jaligi xodimlari mehnatini ulug`lash, soha rivojini yangi bosqichga ko`tarish – asosiy vazifamizdir, Xalq so`zi, 10.12.2017 yil 9. Mirziyoyev Sh.M. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi, Xalq so`zi, 22.12.2017 yil

O'xshashlar

Qishloq xo`jaligida innovatsion faoliyatning ilmiy asoslari

Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalar marketingi

Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalarning iqtisodiy samaradorligi

Qishloq xo`jaligida venchur shaklidagi innovatsion biznes

Qishloq xo`jaligida innovatsion faoliyatni boshqarishni takomillashtirilish